ءدىن تاقىرىبى قوعامىمىزدىڭ وزەكتى تاقىرىپتارىنىڭ بىرىنە اينالعان بۇگىنگى  كۇنى كەز-كەلگەن جەرلەر مەن   وتىرىستاردا توپ ادامنىڭ باسى قوسىلا قالسا ەلدى اۋزىنا قاراتىپ ء«پاتۋا» جاساماق بولاتىن «دۇمشەلەر»  مەن «بىلگىشتەر» كوزگە تۇسە باستادى. قاسيەتتى ءدىنىمىز تۋرالى ولار ءارتۇرلى پىكىر تالاستىرىپ، وزىنشە تون ءپىشىپ سويلەپ جاتادى. ءدىن جايىندا ويلانىپ سويلەۋدىڭ، بىلگىشسىنىپ ءپاتۋا ايتپاق بولۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق. ءدىن تۋرالى ءپاتۋا  ايتىپ شەشىم شىعارۋ ءدىني عۇلامالار مەن عالىمداردىڭ ءىسى. سوندىقتان ءدىن تۋراسىندا انىق ءبىلىپ تۇرساق عانا ۇندەۋىمىز كەرەك! شىعىس دانالارىنىڭ ءبىرى ايتقاندايىن: ء«امىرشى ءامىرشى بولۋ كەرەك، اسكەر اسكەر بولۋ كەرەك، اكە اكە بولۋى كەرەك، بالا بالا بولۋ كەرەك. سوندا ەل داميدى».  جازۋشى، عالىم مۇحتار ماعاۋين اعامىز دا: «جازۋشى جازۋ كەرەك. ساياساتكەر ساياساتپەن اينالىسسىن، قويشىلار قويىن باقسىن» دەگەن ەكەن.  كەزىندە اتاقتى كۇرىششى ىبىراي جاقاەۆ «ديحان – كەتپەنىنە، شوپان – تاياعىنا، جازۋشى قالامىنا يە بولسىن» دەگەن ءۇش – اق اۋىز سوزىمەن ءدۇيىم ەلگە بايانداما دا جاساعان.

جەتپىس جىل ورىستىڭ قول استىندا بولىپ، دىنىنەن تولىق بەزىنگەن، قۇلدىق سانا-سەزىمنەن  (رابسكي پسيحولوگيا) ءالى شىعا الماي جۇرگەن قازاقتار ءۇشىن ءدىندى ءبىلۋ جانە ء دىن قابىلداۋ  وڭايعا تيمەۋدە. كوپ ادامعا بۇگىندە  ءدىن ارتىق سالماق بولىپ سەزىلۋدە. ويتكەنى  كوبى ءدىندى قارتايعان سوڭ، ولەرىمە تاياعاندا، زەينەتاقىعا شىققان سوڭ، 60 جاستان اسقان سوڭ ۇستايمىن، سول كەزدە بىراق ناماز وقيمىن دەپ جاتادى. ول پەندەنىڭ قارتايىپ ولەتىنى نەمەسە قازىر ولەتىنى ءوزىنىڭ قولىندا ەمەس اللانىڭ قالاۋىندا ەكەندىگىن تۇسىنسە عوي شىركىن. ونداي ادامدار ءدىن جولىن ۇستاپ، شاريعي سەنىممەن جۇرگەن ادامداردى فاناتتار دەپ تۇسىنەدى. تىپتەن ء «دىني فاناتيزم» دەگەن تەرميندى قولدانىپ سويلەۋشىلەر دە كوپ. ول ءسوزدى ايتۋشىلاردىڭ  كوبى شەندىلەر مەن شەكپەندىلەر. مەن ونداي اڭگىمەلەردى ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەن سوڭ جازىپ وتىرمىن.

 البەتتە، عىلىمي كوپ تەرميندەرگە ۇقساس «فاناتيزم» دەگەن ءسوزدىڭ توركىنى دە لاتىنشاعا تىرەلەدى. لاتىنشا  fanaticus (فاناتيزم) - قۇرباندىق دەگەندى بىلدىرەدى. بەلگىلى ءبىر دۇنيەگە شەكتەن تىس قىزىعۋ، بولماسا بەلگىلى ءبىر ادامعا تابىنۋ سەبەپتى ءوزىن ءوزى جوعالتىپ الۋ دەگەن انىقتاما بولسا كەرەك. ولاي بولسا بۇگىندە ءدىنىن، اقىرەتىن كەرەك قىلماي دۇنيەگە تابىنعانداردى، ومىرىمىزدە كەڭىنەن كورىنىس العان ءبىر ادامعا تابىنۋ، جاعىمپازدانۋدى قاي «فاناتتار» قاتارىنا قوسۋعا بولادى دەگەندى دە ويلانۋىمىز كەرەك.

 جالپى يسلامعا ءارتۇرلى تەرمين تاعىپ قاجەتى جوق. ماسەلەن، «راديكالدى يسلام ءدىنى» ت.ب  سوزدەر جاقسىلىق ەمەس. يسلام - ول بىرەۋ، ياعني حاق يسلام عانا!

ءدال بۇگىنگى تاڭدا ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولىن نەمەن سالىستىرۋعا بولادى؟!

قوعامنىڭ رۋحاني-مادەني ءومىرى مەن قوعامدىق قاتىناس جۇيەلەرىندە ءدىن مەن ءدىني تانىمنان تىس ەشنارسە بولمايدى. ويتكەنى، قوعامداعى بارلىق جۇيەلەر وسى ءدىني تانىم نەگىزىندە قالىپتاسىپ، سول ءدىني تانىم شەڭبەرىندە قىزمەت ەتەدى. بۇل ءدىننىڭ قوعامداعى قىزمەتىنىڭ سان-سالالى. كەڭەس زامانىندا العان بىلىمىمىزدە، تىپتەن بۇگىنگى كۇنگە  دەيىنگى بىزدەگى قالىپتاسقان پىكىر بويىنشا ءدىن مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگىنە جاتادى دەگەن تۇجىرىم بار. الايدا، بۇل تۇجىرىمنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن ۋاقىت سان مارتە دالەلدەپ بەردى. ءدىن مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگى بولا المايدى. ءدىن مادەنيەتتى تۋعىزۋشى، مادەنيەتتى ۋاعىزداۋشى  بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، ءدىن  ادام بالاسىنىڭ ويىنان شىعارىلعان نارسە ەمەس. ءدىن ادامزات قوعامىنان تىس ورتادا پايدا بولىپ، سول جىبەرىلگەن ادامزات قوعامىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت جاسايتىن ىلىمدەر جۇيەسى.  ادامزات قوعامىندا جالپى مادەنيەت پە، سالت-ءداستۇر مە، ادەت-عۇرىپ پا، مەملەكەتتىك جۇيە مە بارلىعى ءدىني ءىلىم مەن ءدىني تانىم نەگىزىندە قالىپتاسادى. ءسويتىپ ءدىن  مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگى ەمەس، كەرىسىنشە، ءدىن مادەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىكتەرىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى قوزعاۋشى كۇش بولادى. سوندىقتان مادەنيەت اركەزدە دىنگە تاۋەلدى بولادى.

ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولىنىڭ ارتۋى – ول قوعامنىڭ نۇرلانۋىنا، گۇلدەنۋىنە، مادەنيەتىنىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋىنە اكەلسە، ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولىنىڭ  تومەندەۋى، كەرىسىنشە،  قوعامنىڭ ازعىنداۋىنا، توقىراۋعا ۇشىراپ، ىدىراۋىنا اكەلەتىن قاۋىپتى فاكتور. ء اربىر حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىنىڭ، جالپى مادەنيەتىنىڭ قاي باعىتتا داميتىنىن ايقىندايتىن قۇبىلىس – ءدىن، ءدىني تانىم.

 ەگەردە كەز-كەلگەن حالىق ءوزىنىڭ ءداستۇرلى دىنىنەن، ءدىني تانىم نەگىزدەرىنەن اجىرايتىن بولسا، وندا ول حالىق ءوزىنىڭ رۋحاني مادەني بولمىسىنان اجىرايدى دا جاڭادان قابىلداعان باسقا ءبىر ءدىننىڭ نەمەسە باسقا ءبىر سەنىمنىڭ  تالابىنا قاراي جاڭا مادەنيەت پەن ءداستۇر قالىپتاستىرۋعا ءماجبۇر بولادى. ونداي كەزەڭ ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا دا بولعانىن ۇمىتقان جوقپىز. ءبىز جەتپىس جىل بويى «كوممۋنيزم ەلەسىنە» ەلىكتەپ، لەنينگە سيىنىپ، كوممۋنيستىك پارتياعا تابىنىپ كەلگەنبىز. سونىڭ سالدارىنان ۇلتتىق بولمىسىمىزدان،  دىلىمىزدەن، تىلىمىزدەن ايىرىلىپ باسقا ءدىل، باسقا ءتىل،  وگەي مادەنيەتكە كوشىپ كەتە جازداعانىمىز  كەشە عانا. ونىڭ زاردابى حالىقتى ءدىني تانىمىمەن قوسا، رۋحاني، مادەني بولمىسىنان تولىق اجىراتىپ، قازاق حالقىن تامىرىمەن قوپارىپ، تاريح ساحناسىنان كەتىرە جازدادى. سوندىقتان، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن ءدىني تانىم نەگىزدەرىن، وسى نەگىزدەرمەن ساباقتاس قالىپتاسقان داستۇرىمەن قوسا ساقتاپ، قابىلداۋ  بۇگىنگى ەڭ كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى. ويتكەنى،  ەلباسى ن.نازارباەۆ ءوز جولداۋىندا ايتقانىنداي «سالت-ءداستۇر حالىقتىڭ گەنەتيكالىق كودى». ەلباسىنىڭ بۇل تۇجىرىمىن - قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋشىلىعى دەپ تۇسىنگەن دۇرىس. بۇل جەردە ء دىن حالىقتىڭ مىندەتتى تۇردە سالت-داستۇرىمەن ساباقتاسىپ، بىتە قايناسىپ جاتادى، ولاي بولماعان جاعدايدا ول ءدىن حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسى مەن سالت-داستۇرىنە قاۋىپ توندىرەتىن فاكتورعا اينالادى دەگەن قورىتىندى شىعادى.

بۇگىنگى تاڭداعى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ءدىن سالاسىنداعى  ۇستانىپ وتىرعان ساياساتى ەل تۇرعىندارىنىڭ بىلىمدىلىك دەڭگەيىن (ينتەللەكتۋالدىق پوتەنتسيالى), ءدىني ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ جانە ۇلتتىق سانا-سەزىمىن دامىتۋ سياقتى باستى باعىتتاردى قامتيدى. ازات ەلدىڭ ءاربىر ازاماتى، اسىرەسە، ءوزىنىڭ ءتىلىن، ەتنومادەنيەتىن، وتباسىلىق جانە ءدىني قۇندىلىقتارىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا تالپىنۋعا ءتيىس. حالىق رۋحىن ساۋىقتىرۋعا جانە ەكسترەميزمنىڭ الدىن - الۋعا ەڭ كەرەگى مىنە، سول.

ءبىزدىڭ ساقتانىپ جۇرگەن اعىم-سەكتالاردىڭ   اسىرە دىنشىلدىگىنىڭ باستى كەمشىلىگى رۋحاني ءبىلىمىنىڭ  تايازدىعىنان، بىلايشا ايتقاندا، ءدىن ءىسىن قۇداي ىسىنەن ايىرا بىلمەي شاتاسۋىنان.  ولار اتا-بابامىزدان جالعاسىپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزعا  قالىپتاسقان سالت-داستۇرلەردi مانسۇقتاپ، تاۋەلسىز مەملەكەتتiڭ زاڭى مەن قۇقىقتىق جۇيەسiنە قارسى شىعادى. عالىمدار دەڭگەيiندەگi دiني ماسەلەلەردi قاراپايىم مۇسىلماندار شەشەتiن ماسەلە سەكiلدi ۇلكەن داۋعا دا اينالدىرادى. سونىمەن قاتار ناماز وقىماعان جاعدايدا، مەيلi, اتا-انا بولسىن، اعايىن تۋىس بولسىن مۇسىلمان ەمەس دەپ، قارىم-قاتىناستى ۇزۋدە.   بالكىم، تەحنيكالىق پروگرەستىڭ سالدارى شىعار، ءبىز جالپى ادامزاتتىق سانا مەن پاراساتتىڭ تولىسۋى كەنجەلەپ، سىرتقى دىنشىلدىكتىڭ العا وزعان زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىز بە  دەگەن دە وي كەلەدى...

تاريحقا جۇگىنسەك، ءداستۇرلى ءدىنىمىز ۇلتىمىزدىڭ  رۋحانياتىنا كىرىگىپ تارالۋى بارىسىندا جەرگىلىكتى داستۇرلەر مەن يسلام ءوزارا بەيىمدەلۋ ۇردىستەرىن باستان كەشىردى. ەسكى ادەت-عۇرىپتار مەن داستۇرلەردىڭ ىشىندە يسلامنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىنا قايشى كەلمەيتىندەرى ساقتالىپ قالدى. شاريعات نورمالارى قازاق حاندارىنىڭ جارعىلارىنا ەندى، ۇكىم شىعارۋدا قازىلار حانافي مازحابىنىڭ ۇلگىلەرىنە سۇيەندى.

ۇلتىمىزدىڭ  كوپتەگەن سالت-داستۇرلەرى دىنمەن ۇشتاسىپ كەلگەنى ايتىلۋداي-اق ايتىلۋدا.  حالقىمىزدىڭ كۇندەلىكتى قولدانىسىنداعى ءدىني تەرميندەردەن تالاي-تالاي مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. ماسەلەن، مۇسىلماننىڭ قۇلشىلىق قىلاتىن ورنى - «مەشىت» اتاۋى  اراب تىلىندەگى «ماسجيد»، ياعني، «جالعىز اللاعا ساجدە ەتەتىن ورىن» دەگەن سوزىنەن الىنعان. سول سياقتى، بىزدە دۇنيەدەن وتكەن ادامنىڭ ەسىمىن اتاعاندا «مارقۇم» دەگەن ءسوزدى قوسىپ ايتۋ ادەبى قالىپتاسقان. كوپ ادامدار بۇل ءسوزدى «ولگەن ادام»، «دۇنيەدەن وتكەن ادام»، «باقيلىق بولعان ادام» ت.س.س ماعىنادا تۇسىنەدى. ال «مارقۇم» ءسوزى ارابتىڭ «مارحۋم» سوزىنەن الىنعان. ياعني بۇل ءسوز «اللانىڭ راحمەتىنە بولەنسىن!» دەگەن دۇعا سوزدەرى بولىپ تابىلادى. ەندەشە قانداي دا ءبىر دۇنيەدەن وتكەن مۇسىلمان ادامنىڭ ەسىمىن اتاعاننان كەيىن «مارقۇم» دەپ ايتۋدىڭ ءوزى دۇعا ەتكەندىك بولىپ ەسەپتەلىنەدى.

مىنەكي، بۇنداي سوزدەردى تىزە بەرسەك كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.

قازاقتا «دۇمشە مولدا ءدىن بۇزار» دەگەن ءسوز بار. ال ءدىن بۇزىلسا ەل بۇزىلاتىنى امبەگە ايان.  بۇگىنگى كوزقاراسپەن اتاساق، «دۇمشە» ءسوزى  زامان تالابىن، ۋاقىت اعىمىن ەسكەرمەيتىن، كوزدەگەنى مەن كوكسەگەنى ءوزىنىڭ اياسى تار رەفلەكستى سەزىمدەرىنە تاۋەلدى ادام جانە سونداي ادامداردى قالىپتاستىرۋعا تىرىساتىن قوعامدىق كۇشتەردىڭ پاسىق ءىسى. اقىرىندا ەكەۋىنىڭ دە ۇتارى از. ەسەسىنە ولاردىڭ زاردابى الەۋمەتتىڭ الەۋەتىن كەمىتىپ مەشەلدىككە ۇرىندىرادى.

قورىتا ايتقاندا، ءدىن تۋرالى ءدىندى بىلەتىن، ءدىني ءبىلىم العان ءبىلىمدى ادامدار عانا سويلەگەنى ءجون. ءدىن تۋرالى ويمەن ولشەپ، وزىنشە شەشىم شىعارىپ، ويدان ءپاتۋا جاساپ، بىلگىشسىنىپ سويلەۋدىڭ قاجەتى جوق. اللا تاعالانىڭ ءسوزى بولعان قاسيەتتى ءىلىم تۋرالى ايتۋ ونىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، تولىق مەڭگەرگەندەردىڭ عانا ۇلەسى بولماق.

قازاقستاننىڭ بولاشاعى ۇلتتىق ماقسات-مۇددەمىزگە ساي كەلمەيتىن ءدىني يدەيالارمەن ۋلانباعان، جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىمدى جاستاردىڭ قولىندا. بولاشاق جاستاردىكى، ولاي بولسا، جاستارىمىزدى بولاشاعىنا دەگەن سەنىمىنەن ايىرمايىق. اللا تاعالا ەلىمىزگە تىنىشتىق، ءدىن يسلامعا قۋات بەرسىن !

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz