اتاعى التى الاشقا ايان ايگىلى اعا سۇلتان قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ جانىندا كەز-كەلگەن ىستە اقىل-كەڭەس قىلاتىن، ارقا سۇيەگەن سەنىمدى سەرىكتەرى بولعان. سولاردىڭ ىشىنەن ويىپ ورىن الاتىن، تۋعان بالاسىنداي بولىپ كەتكەن ىزعۇتتىنىڭ وزىندىك ورنى ەرەكشە.    

ىزعۇتتى جايىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار، كونە كوز شەجىرەشىلەر ەلىمىزگە تانىمال گازەت-جۋرنالدار مەن جيناق-كىتاپتاردا بىرقاتار ماقالالار مەن ەڭبەكتەر جاريالادى. ەل اۋزىنان جازىپ الىنعاندىقتان شىعار، سولاردىڭ كەيبىرىندە قاتە پىكىرلەر مەن جاڭساق دەرەكتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. اتاپ ايتساق ىزعۇتتىنىڭ تۋعان جىلى، شىعۋ تەگى مەن ەسىمى جايىنداعى پىكىرلەر ارقيلى. وسىعان بايلانىستى باسقاعا قاراعاندا ءوز اتا-باباسىنىڭ تاريحىن تىكەلەي ۇرپاعىنان ارتىق، ءارى ناقتىراق بىلەتىندەر تابىلا قويماس دەگەن ويمەن ىزعۇتتى تۋرالى مالىمەتتەردى ونىڭ ۇرپاقتارى قابدىمۇرات، ساعيمۇرات، اليمۇرات جانە قاليمالاردىڭ قولجازبا ەستەلىكتەرىمەن سالىستىرىپ، سارالاپ، اقيقاتىن اشۋعا تىرىستىق.

ىزعۇتتى كوپشىلىككە «اباي جولى» ەپوپەياسىنداعى نەگىزگى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە جاقسى تانىس. وندا قاجى اتامىزدى عۇلاما م.اۋەزوۆ «قىرعىزدان كەلىپ سىڭگەن قۇنانبايدىڭ اسىراندى ءىنىسى» دەپ جازادى. مۇمكىن ايگىلى جازۋشى وبراز جاساۋ ءۇشىن سول زامان تالابىنا ساي وسىلاي بۇرمالاعان شىعار. كىم ءبىلسىن؟ باسقا ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى دە وسىعان سۇيەنىپ، ونى بىردە «قۇنانبايدىڭ وكىل ءىنىسى»، كەيدە «اسىراندى بالاسى» دەپ كەلەدى. بۇل تۋرالى بەلگىلى جازۋشى، ايتىسكەر اقىن، بابامىزدىڭ تاريحىنا بىرقاتار زەرتتەۋلەرىن ارناعان قاليحان التىنباەۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە جاقسى اتاپ ءوتتى (1).

ءيسى قازاققا ىزعۇتتى قۇنانباەۆ بولىپ تانىلعان بابامىز 1830 جىلى اقسۋات وڭىرىندەگى «قارعىبا» وزەنىنىڭ بويىنداعى «قارا وبا» دەيتىن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. بۇل تۋرالى اباي مۇراجايىندا بىرنەشە جىل عىلىمي قىزمەت ىستەگەن مۇزدىباي بەيسەمباەۆتىڭ تاپقان ارحيۆ دەرەكتەرىندە كەلتىرىلگەن (2). ىزعۇتتىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى - باقتىباي. ونىڭ اكەسى ساقاۋ (شىن اتى باسقا، تىلىندە كەمىستىگى بولعاندىقتان جەڭگەلەرى وسىلاي اتاپ كەتكەن) مۇرىن ىشىندەگى بەلگىلى نۇران بايدىڭ بالاسى. نۇران شىرىگەن باي بولعان. ول ءوز بالالارىنىڭ ساۋاتىن اشتىرۋ ءۇشىن ارنايى مولدا جالداپ وقىتقان. اكە جولىن قۋعان ساقاۋ دا وسى ءۇردىستى جالعاستىرادى. ونىڭ بالالارى تەك ءالىپبي عانا ەمەس، سونداي-اق ورىسشا دا حات تانىعان. ساقاۋدان مۇحامەتجان، قۇدايبەردى، سۇلەيمەن، باقتىباي (ىزعۇتتى), شيباي، ءالجان تارايدى. وسىنىڭ ىشىندەگى ءالجاننان بەلگىلى الاش قايراتكەرى، الاش ميليتسياسىن قۇرۋشى تۇلعا – وتىنشى ءالجانوۆ تۋادى. ال ساقاۋدىڭ تۇڭعىشى مۇحامەتجاننان بەلگىلى جازۋشى، اتاقتى «شىڭعىسحان» رومانىن قازاق تىلىنە تارجىمالاعان ايگىلى اۋدارماشى جاعىپار مۇحامەتجانوۆ تۋعان. 

كەزىندە توبىقتى مەن نايماننىڭ مۇرىن ەلى جەر شالعايلىعىنا قاراماي قۇداندالى، الىس-بەرىستى جەكجات بولعان. وسكەنباي مەن نۇران بايدىڭ اراسىندا وسىنداي باۋىرلاستىق، دوستىق بەسىك قۇدالىققا كوشىپ، وسكەنبايدىڭ تايبالا ەسىمدى قىزىن ساقاۋعا ايتتىرادى. اتاق-داڭقى ولكەگە جايىلا باستاعان قۇنانباي ستارشىن قارىنداسىنىڭ توقالدىققا بارۋىن جاقتىرماي، ريزالىق كەلىسىمىن بەرمەيدى.  الايدا «بەسىك قۇدالارىمەن» قۇدالاسپاۋدى ءداستۇر بۇزۋشىلىق، سۇيەككە تاڭبا سالۋ دەپ، سوكەتتىككە ساناعان پايعامبار جاستاعى وسكەنباي بي مەن دانا زەرە اجەسى تايبالانى وڭتايلى ساتىندە ۇزاتىپ جىبەرەدى.

ارادا ۇزاق جىلدار وتەدى. اعا قارىنداسىن، قارىنداس توركىنىن كورە الماي قاتتى ساعىنىسا باستايدى. ۋاقىت ەمشى اشۋ-ىزانى تارقاتادى. وسىنداي ءبىر كەزدەرى قۇنانباي نايمان ەلىندەگى قۇدالارىنا، قارىنداسى تايبالاعا امانداسۋعا بارادى. قۇنانباي قۇداسى نۇران بايعا كەلگەندە سالت اتپەن ەمەس، كۇيمەلى تراشموڭكەمەن كەلەدى. اياگوزدىڭ ءۇستىن باسىپ ىلعي كەنەرە جولمەن جۇرگەن. كەلەر جولىندا الدىمەن جولشىباي مىرزاس شاكى ءبيدىڭ اۋىلىندا بولادى. سول ارادا قۇنانبايدى تانا مىرزا، نۇران باي، ەلدىڭ باسقا دا يگى جاقسىلارى قارسى الادى. ودان شاكى ءبيدىڭ اۋىلىنان شىعىپ اششىلىنىڭ كۇنگەيىندەگى تانا مىرزانىڭ اۋىلىندا بولادى. تانا مىرزا مەن قوقاش قاجىلاردا بىرنەشە كۇن بولعان قۇنانباي تارباعاتاي بوكتەرىنىڭ جىلى تاۋ اتالاتىن قونىسىنداعى نۇراننىڭ اۋىلىنا كەلگەن. سول جەردە بۇكىل جولىمبەتتىڭ يگى جاقسىلارى باس قوسىپ، قۇنانبايدىڭ كەلۋ قۇرمەتىنە ۇلكەن توي جاساپ، ات جارىسى بايگە، كوكپار، اق سۇيەك، كۇرەس سياقتى ويىن-ساۋىققا ۇلاسقان. قۇداسىندا جيىرما شاقتى كۇن بولعان قۇنانبايعا قايتارىندا قارا نار، قالى كىلەم، تاي-تۇياق التىن جامبى، وعان قوسا تەگىندە ءبىر ءۇيىر جىلقى بەرىپ العان اتاقتى تورجورعا اتتى التىن كۇمىسپەن زەرلەنگەن ەرتوقىمىمەن اكەلەدى. بۇل سىيلىقتاردى الدىنا تارتقاندا قۇنانباي: «بۇلاردىڭ ءبارى وزىمدە دە بار. مەن باسقا ءبىر بۇيىمتاي شارۋا ايتايىن، ەگەر كەلىسسەڭدەر»، - دەپتى. قۇدالارى: «قۇنانجان سەنىڭ سۇراعانىڭدى نەگە بەرمەيىك، ايتىڭىز بۇيىمتايىڭىزدى»، - دەسىپتى. سوندا قۇنانباي: «مىنا جۇگىرىپ جۇرگەن جيەنىمنىڭ بىرەۋىن ماعان بەرىڭىزدەر»، - دەيدى. «سۇراعىڭىز اسا قىمبات، قيىن شارۋا بولدى، بىراق، بەردىك، الىڭىز»، – دەپ كەلىسەدى.

سوندا قۇنانباي ەكى جيەنىنىڭ بىرەۋىن ءوزى قولىنان ۇستاپ، كوتەرىپ الىپتى. سول كەزدە ەلدىڭ شەشەن ءبيى جومارت: «قۇنەكە، قولىڭا قونعان قۇسىڭ قۇتتى بولسىن! ءتىرى جۇرسە، بۇل بالا ەكى ەلدىڭ دە اتىن شىعارادى. اللا ءومىرلى، باقىتتى ەتسىن دەپ تىلەيمىز!»، - دەپ باتاسىن بەرىپتى.    

مىنە، باقتىباي (ىزعۇتتى) وسىلايشا قۇنانباي اۋىلىنا اتتانادى. ونىڭ شىڭعىستاۋعا قالاي بارعانى جايلى پىكىرلەر دە ءارتۇرلى. كوبىندە «مۇرىن ەلىنە قىدىرىپ بارعان ماناستان بالانى بەرىپ جىبەرىپتى» - دەگەن قاتە دەرەك كەلتىرىلەدى. دەگەنمەن، ماناس باتىردىڭ توقاباي ەلىنە جاي قىدىرىپ بارىپ، تايبالا اپاسىمەن كورىسىپ قايتۋى ابدەن مۇمكىن.

سونىمەن، باقتىباي جيەنىن قۇنەكەڭ ءوز بالاسىنداي ەركەلەتىپ وسىرەدى، قاباعىنا قارايدى. سوعان ساي بالا دا اقىلدى، قايراتتى، پىسىق، ءارى باتىر تۇلعالى جىگىت بولىپ وسەدى.  

باقتىباي (ىزعۇتتى) قۇنانباي اۋىلىنا كەلگەن جىلى (ياعني 1845 جىلى) اباي دۇنيەگە كەلەدى (3).

«ىزعۇتتىنىڭ سوڭىنان اباي ەردى، قۇنەكەڭ اعا سۇلتان بولدى. بۇل بالا وڭ اياعىمەن كەلدى، ءىزى قۇتتى بولدى»، - دەپ بۇرىنعى باقتىباي اتىن وزگەرتىپ، «ىزعۇتتى» دەپ جاڭا ات قويعان ەكەن وسكەنباي اۋىلى.

مىنە، وسىلاي ىزعۇتتى قۇنانباي مىرزا اۋلەتىنە ەتەنە سىڭىسە باستايدى. ىرعىزباي اۋىلىنا ىزعۇتتىنىڭ قادىر-قاسيەتى، قۇرمەتى، سىي-ىقپالى وزگە تۋىستان ءبىر دە كەم بولمايدى. تاڭداۋلى جەردەن قىستاۋ، جازىق جەردەن جايلاۋ الىپ بەرىپ، ءوز قولىنان ۇيلەندىرگەن قۇنانباي مىرزا ىزعۇتتىنى مەيلىنشە ادال كومەكشىسى دەپ تانىپ، دوسقا دا، جاۋعا دا قاسىنان ءبىر ەلى شىعارماي ۇنەمى ەرتىپ جۇرەدى ەكەن.

ىزعۇتتى – شەشەن، باتىر، كورەگەن جانە وتە پىسىق بولىپ وسەدى. ءارحام كاكىتايۇلىنىڭ ەستەلىگىندە ونىڭ العىرلىعى، پىسىقتىعى، باتىر، وجەتتىگى جاقسى سيپاتتالىپ جازىلعان.

«اباي جولى» رومانىندا ايتىلعان جەر داۋىنىڭ سوعىسى – مۇساعۇل سوعىسى دەپ اتالعان. وسى سوعىستا ىزعۇتتى وراسان ەرلىك جاساپ، قايرات كورسەتەدى (4).

ىزعۇتتى - ۇلى ابايعا ناعىز تۋىس، اعا بولىپ كەتكەن ادام. مايباسار سياقتى اعالارى، قاراتاي سياقتى ەل اتقامىنەرلەرىمەن ءسوز قاعىستىرعاندا ولاردى اياۋسىز جەڭىپ، قاراتاي شەشەننىڭ ءوزىن قايتالاپ تۇرماستاي جەڭىلتىپ قۇنانبايعا تاعزىم ەتكىزگەن.

ال ىزعۇتتىنى اباي قاتتى سىيلاعان، اڭگىمەسىن تىڭداپ، بىرگە جۇرگەندى جاقسى كورگەن. روماننىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا بۇل تۋرالى كوپتەگەن جايتتار تولىعىراق ايتىلادى. اباي ەر جەتكەندە دە ىزعۇتتىمەن، ونىڭ بالالارىمەن جاقسى ارالاسىپ سىيلاسقان. ىزعۇتتىنىڭ كارىم دەگەنگە تۇرمىسقا شىققان ءبىر قىزى الاش (جاڭا سەمەي) قالاسىندا تۇرعان. قالاعا كەلگەندە اباي وسى ۇيگە ءتۇسىپ جۇرگەنى روماندا جاقسى ايتىلادى.

اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ جاقىن ىنىلەرى جاقىپ، مايباسار، سەرىكتەرى قاراتاي، جۇمابايلارعا قاراعاندا ىزعۇتتىنىڭ ورنى دا بولەك، سالماعى دا باسىم بولعان. ىزعۇتتىعا قۇنەكەڭ وڭ جاعىنان ورىن بەرىپ، ەڭ جاۋاپتى، قىسىلتاياڭ، ءارى ابىرويلى جۇمىستاردى تاپسىرعان.

ورتا ءجۇز ەلىندەگى اتاقتى ۇلكەن توي – الشىنبايدىڭ قىزى ءدىلدانى ۇزاتقان توي بولعان. تويعا كەلگەندەرگە تاباق-تاباق ەتتى بىرتۇستەس قوس جورعالارمەن تاسىپ تۇرعان. مىنە، وسى تويعا قۇنانباي جاعىنان ىزعۇتتى باس قۇدا بولىپ بارعان. بۇل كەزدە ىزعۇتتىنىڭ جىگىت اعاسى بولىپ قالعان شاعى ەكەن. سوزگە شەشەن، كوركىنە اقىل-پاراساتى ساي، قۇرمەتتى، سەنىمدى بولعاندىقتان قۇنانباي ىزعۇتتىعا باس قۇدالىقتى سەنىپ تاپسىرعان. ارينە، بۇكىل توبىقتى ىشىنەن ىزعۇتتىنىڭ بۇنداي سىيعا لايىق بولۋى ەل ىشىندەگى ۇلكەن ابىرويىنىڭ ارقاسا ەكەنى ءسوزسىز.  

قۇنانباي جاسى جەتپىستەن اسقاندا 1874 جىلى مەككەگە قاجىعا بارۋعا دايىندالادى. قۇنەكەڭمەن ەرىپ، ول كىسىنى كۇتىسىپ، قۇداي جولىنا بارۋدى، «كىشى قاجى» اتانۋدى اركىم ويلايدى، ءبارى دە بارعىسى كەلەدى. الايدا، قۇنانباي ءوزى بۇل ۇزاق جولعا جولسەرىك بولۋعا ىزعۇتتىنى عانا قالايدى. بۇل جولى دا اعا سۇلتان سەرىگىنىڭ اقىل-پاراساتىنا، ەرلىگىنە، قايسارلىعىنا سەنىم ارتادى.

بۇل تۋرالى «اباي جولىنىڭ» ەكىنشى كىتابىنداعى «تايعاقتا» دەپ اتالاتىن تاراۋىندا: «قيىن ساپار ۋايىم بولسا، ول - كارىلىكتىڭ تاقاۋلىعى، قايرات قايتقاندىعى. سونى اسىرەسە كوپ ويلاپ، قۇنانباي وسى جولعا ءوزى باراتىن نيەتتى ىزعۇتتىعا دا نيەت ەتىپ، ونى قاسىنا جولداس ەتكەن. ول كوپتەن بەرگى سەنىمدى سەرىگى بولاتىن. جول كيىمىن وسى قالاعا ماكىشكە سۋ جاڭا عىپ تىككىزىپ كيىنگەن ىزعۇتتى قازىر دە قۇنانبايدىڭ ءدال قاسىنا وتىرعانى سول. جاسى قىرىقتى جارتىلاپ اسىپ بارا جاتقان ىزعۇتتى ءالى كۇنگە جيىرما بەستەگى جىگىت كۇيىندەي شيراق، قايراتتى، سەرگەك بولاتىن» دەلىنگەن (5).

سونىمەن ولار ازابى كوپ ۇزاق جولعا – مەككەگە اتتانادى. جول-جونەكەي كەرۋەنگە ىلەسىپ كەلە جاتقان ولاردى «باداۋيلەر» توناماقشى بولادى. سول جەردە ىزعۇتتى اسقان باتىرلىق كورسەتىپ، قانشاما دۇنيە-مۇلىك پەن اقشانى قاراقشىلارعا بەرمەي امان الىپ قالادى. ءسويتىپ، قۇربان ايتى قارساڭىندا قاسيەتتى ورىنعا بارىپ جەتەدى. وسىنشاما ۇزاق جولدىڭ ازابىنا، ارابتىڭ تاس بالقىتار ىستىق كۇنىنە، كەز كەلگەن ساتتە لاپ ەتە تۇسەتىن، وبا، ءىش اۋرۋلارىنا قارسى تاۋەكەل ەتىپ، توتەپ بەرۋ جاسى جەتپىسكە كەلگەن ادامعا وڭاي بولىپ پا. وسى تۇرعىدان ەسكەرسەك قۇنەكەڭ مەن ىزعۇتتىنىڭ سول ساپارى ۇلكەن ەرلىككە، پاراپار، تاريحي ساپار دەۋگە بولادى.

مەككەدە قۇنانباي قاجى بىرنەشە ايلار بويى بوگەلىپ، قازاق، ورتا ازيا حالىقتارى ءۇشىن دەپ ارنايى «تاكيا» جاتىن ءۇي سالدىرعاندا، جات جەردەگى ۇلكەن ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولىپ ءجۇرىپ، تەزىرەك بىتىرۋگە بولىساتىن دا وسى ەر تۇلعالى ىزعۇتتى ەدى دەپ جازادى بەلگىلى جازۋشى بەيبىت ساپارالى (6). 

ءبىرىنشى كۇنى قاعبانى جەتى اينالىپ، قابىرعاعا قويىلعان قاسيەتتى «قارا تاستى» ءسۇيىپ بارىپ، ىشكە كىرەدى ەكەن. سول كۇنى قۇنەكەڭنىڭ اياق استىنان ىستىعى كوتەرىلىپ، ءوز اياعىنان جۇرۋگە شاماسى كەلمەي قالادى، اۋرۋ ادامدى «اۋرۋى ەلگە جۇعادى» دەپ كىرگىزبەيدى ەكەن. قۇنەكەڭ سول كۇنى كەشتە قامىعىپ، قۇدايعا نالىپ، كوزىنە جاس الىپتى:

-         ەي، جاراتقان اللا، ءاۋ باستا قۇنانباي قىپ جاراتىپ ەدىڭ، اۋزىما ءدۇيىم ەلدى قاراتىپ ەدىڭ. ءبىر كىسىدەي بۇل دۇنيەنىڭ راحاتىن كورسەتىپ ەدىڭ، اللا. ونشادان-مۇنشا كەلگەندە مەن قالايشا قور بولدىم؟! سوناۋ جەر تۇبىنەن كەلىپ تۇرىپ قاعبانىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا جەتىپ، ءىشىن كورە الماعاننان ماعان ءولىم ارتىق. ودان دا، اللا، مەنى الساڭشى، اجالىڭدى جىبەر، - دەپ كوككە قاراتىپ ەكى قولىن جايعان ەكەن.

ومىرىندە ەشنارسەدەن بەتى قايتپاعان ادامعا قيىن عوي شىنىندا. وسىنى كورىپ، ەستىپ وتىرعان ىزعۇتتى:

-         قۇنەكە، رەنجىپ، نالىماڭىزشى. اللا جاردەم بەرسە، ەرتەڭ مەن ءسىزدى سول ەسىكتەن ەلدىڭ الدىمەن كىرگىزەيىن، - دەپتى. قۇنانباي بۇل سوزگە نانار-نانباسىن بىلمەپتى. ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ ەرتە بۇلار تاياپ بارسا – كوپ ادامدار ۇزىن كەزەككە تۇرىپ قويىپتى. مۇنى كورگەن ىزعۇتتى قۇنەكەڭە:

-         ءمىنىڭىز، مەنىڭ موينىما! – دەپتى. ىزعۇتتى دەرەۋ الپامساداي قۇنەكەڭدى ەكى اياعىن موينىنا اسىلدىرا يىعىنا بالاشا كوتەرىپ قوندىرادى دا قاعبانى جەتى اينالادى. قاسيەتتى تاستى سۇيەدى. ەندى ىشكە كىرەيىن دەسە شىراقشى ىشكە كىرگىزبەيدى. ادامعا ادامنىڭ مىنگەسۋى وعان دا جات كورىنسە كەرەك.

ىزعۇتتى بۇعان دا ايلا تاپقان. شىراقشىعا ءتىلماش ارقىلى: «بۇل كىسى ءبىزدىڭ حانىمىز، حاننىڭ اياعىن جەرگە تيگىزۋگە زاڭ جوق» دەپ تۇسىندىرەدى. بۇعان سەنگەن شىراقشى ىشكە كىرگىزىپتى. ەرتەڭىنە قۇداي قۋات بەرىپ قۇنەكەڭنىڭ دەنساۋلىعى تۇزەلە باستاپتى.

سونىمەن قۇنەكەڭ ارمانىنا جەتىپ، قۇدايدىڭ ءۇيىن دە ەلمەن بىرگە كورىپ قايتىپتى. ىزعۇتتىنىڭ تار جەردە جاساعان تاپقىرلىق ەرلىگىنە وتە ريزا بولىپ، قول جايىپ باتاسىن بەرىپتى.

مەككە ساپارىنان قۇنەكەڭ «ۇلكەن قاجى»، ىزعۇتتى «كىشى قاجى» اتانىپ كايتىپتى.

ەلگە قايتىپ كەلگەننەن كەيىن اعايىن-تۋىس، ەل-جۇرتقا قۇنەكەڭ:

-         مىنا ىزعۇتتى ماعان قيىن جولدا، تار جەردە اسقان ەرلىكپەن، اقىلمەن ۇلكەن كومەك جاسادى. ەگەر مەن سول بارعاندا قۇداي ءۇيىن كورمەي قايتسام، ەلگە قايتىپ كەلمەگەن بولار ەدىم، ىشقۇسا بولىپ سول جەردە ولەتىن ەدىم. ىزعۇتتى مەنى اجالدان امان الىپ قالدى... مەنىڭ ۇرپاعىمنىڭ ۇرپاعى جانە بارلىق اعايىن-تۋىستارىم، مىنا ىزعۇتتى مەن ونىڭ ۇراپاقتارىن سىيلاڭدار، رەنجىتپەڭدەر! وسى ايتقانىم ورىندالماسا، مەن سەندەرگە ريزا بولمايمىن! – دەگەن ەكەن (7).

ىزعۇتتىنىڭ نەمەرەسى قابدىمۇراتتىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا ىزعۇتتى 1887 جىلى، ياعني قۇنەكەڭنەن ءبىر جىل كەيىن دۇنيەدەن كوشكەن. قۇنانبايدىڭ ءتىرى كەزىندەگى وسيەتى بويىنشا ىزعۇتتى اقشوقى قىستاۋىنداعى زيراتىنىڭ ىشىنە قۇنانبايدىڭ قاسىنا جەرلەنگەن.

بۇل تۋرالى قابدىمۇرات اقساقالدىڭ قولجازبا ەستەلىگىندە بىلاي دەلىنگەن: «تەگىندە بالالارىنا اجەم ۇلكەن قاجى، كىشى قاجىلاردىڭ زيراتىن كورسەتىپ، ارى-بەرى وتكەندە قۇران وقىپ، كورسەتىپ ءجۇر، ەستەرىندە قالسىن دەيتىن. مەن اجەمنەن قاجى اتامنىڭ زيراتىنىڭ قايدا ەكەنىن سۇرادىم. ول  اقشوقى دەگەن جەردە ۇلكەن قاجىمەن (قۇنانباي) قاتار قويىلعان، زيراتىنىڭ الدىندا ۇزىن تىك وتىرعىزعان سىن تاسى بار. سەمەيگە باراتىن اربا جولى ۇستىنەن وتەدى، زيراتتىڭ ۇستىنەن وتكەندە جاياۋلاپ وتەمىز، بالام مۇنى ەسىڭنەن شىعارما دەدى».

قۇنانباي مەن اباي دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن قۇنەكەڭ ايتقان باياعى وسيەت سوزدەردى كەيىنگى ۇرپاق ۇمىتا باستايدى. «كەشەگى ىزعۇتتى قۇنانبايعا ارقا سۇيەپ بىزگە ەسە بەرمەدى. ول ىزعۇتتى قىزدان تۋعان ەدى. ول قىرعىز سياقتى. قازاق «قىزدى قىرعىز دا الادى»، - دەگەن، بۇل كىم؟ بۇل قاڭعىپ كەلگەن كىرمە»، - دەپ كوگە تۇرتكى جاساي باستايدى. ءتىپتى مالدارى جوعالعان كەيبىرەۋلەرى سولاردان كورەتىن بولىپتى. «كىرمە، كەلىمسەك» دەگەن ءسوز ءار جەردە ەستىلە باستاپتى.

ىزعۇتتىنىڭ كەنجە ۇلى قاجىعايدار سەمەي قالاسىنا ءبىر بارعاندا، مۇرىن ەلىنىڭ ادامدارىن تاۋىپ، اتالاس اعاسى مۇحامەدجان بولىسقا جولىعىپ:

-          ەلىمىزدەن ادامدار كەلىپ ءبىزدى كوشىرىپ اكەتسىن، ءبىز ەل-تۋىسى جوق سياقتى بولمايىق. مۇنداعى قۇنەكەڭ دە ءولدى، اباي دا جوق. ءبىزدى «كىرمە» دەپ، «كەلىمسەك» دەپ سىرتقا تەبە باستادى. قۇنەكەڭ مەن ابايدىڭ ارۋاعىنا دا ريزامىز، قازىر جاعدايىمىز باسقاشا بولدى، - دەپ ەلگە سالەم ايتادى.

كوپ كەشىكپەي ىزعۇتتى بالالارىن كوشىرىپ اكەتۋگە مۇرىننان كوپ ادام كەلەدى. ىزعۇتتى اۋىلىنىڭ كۇش-كولىگىنە قاراماي وزدەرى جۇك ارتاتىن تۇيەلەر، جۇكشى جىگىتتەر، سويىس مالدارىن، ازىق-تۇلىگىن الىپ جاسانىپ بىراق كەلگەن. ىشتەرىندە اقساقالدارى، ءدىلمار شەشەندەرى، ءانشى اقىندارى بار نايمان ادامدارىنىڭ شۇعىل كەلىسىن توبىقتى ءىشى عانا ەمەس، كورشىلەس كەرەي، ۋاق، بۋرا، بەرگىسى ماتاي-سىبان ەستىپ، كەشەگى قۇنانبايدىڭ وڭ كوزىندەي بولعان ىزعۇتتىنىڭ سۇيەگىنە تاڭبا سالىپ، ءبىر تايدى سىلتاۋراتىپ توقىمداي جەردى يەلەنگىسى كەلگەن تاكەجەن بالالارىنا رەنىش بىلدىرىسەدى.

سول كەزدە اباي اۋىلىندا بىلىكتى قاريالاردان شاكارىم عانا بار ەكەن. كەلگەن شارۋالارىن ايتىپ، كوشىرىپ اكەتۋگە شاكارىمنەن قازاق عۇرپىمەن رۇقسات سۇرايدى.

-         راس، زامان وزگەردى، ادام وزگەردى. كەيىنگىلەردىڭ سونداي ءبىر دورەكى سوزدەر ايتقانىن، تەرىس ىستەر جاساعانىن ءوزىم دە كورگەن ەدىم... «تۇلپار – تۋعان جەرىنە» دەگەن ءسوز دە بار ەدى. كوشىرۋگە كەلگەن ەكەنسىزدەر، رۇقسات. ىزعۇتتى ۇرپاعى قايدا بولسا دا امان بولسىن! ىزعۇتتىنىڭ ىزگى ىستەرىن، كەشەگى قۇنەكەڭنىڭ ايتقان وسيەتىن كەيىنگى ەسى بار ۇرپاق ۇمىتۋعا ءتيىس ەمەس ەدى، - دەپتى شاكارىم تولعانىپ (8).

- ءبىزدىڭ اۋىل 1928 جىلدىڭ كوكتەمى ءوتىپ، جەر كوكتەپ، ابدەن دەگدىگەندە كوشتى. كوش كەزىندە تۋىپ-وسكەن شىڭعىستاۋ، ويقۇدىق، قۇنانباي قورىعىنىڭ اياعىنداعى ءبىزدىڭ قىستاۋلار، اسىرەسە قاسقابۇلاقتان وتكەندەگى ۇساق ۇساق كولدەر مەن قىراتتار كوزگە وتتاي باسىلىپ، جانارىمىزعا جاس كەلدى. ءبىزدى باستاپ كەلە جاتقان ادامدار: «جىلاماڭدار، تارباعاتاي تاۋى، قارعىبا-بازار، قالىڭ ەل نازار، ول دا ءوز ەلدەرىڭ»، -  دەيدى. ول جاقتى ءبىز تۇگىلى اكەلەرىمىز دە بىلمەيدى. الدىمىزدا قانداي زامان، تاعدىر جازۋى بارى بەلگىسىز. نار تاۋەكەل دەپ ءبىزدىڭ اۋىل تارباعاتايعا بەت الدى، - دەيدى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە ىزعۇتتىنىڭ ۇرپاعى، قۇرمەتتى ەڭبەك ارداگەرى قاليما دۇكەنبەكقىزى (9).

ىزعۇتتى ۇرپاقتارىنىڭ كوشى كوكپەكتىنىڭ «اجا» دەيتىن جەرىنە توقتاپ، قونىس تەپكەن ەكەن. الاساپىران جىلدارى بۇلار قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، 1928 جىلى ىزعۇتتىنىڭ ورىنبەك، تۇسىپبەك، قاجىقايدار دەگەن بالالارى ءۇي-ىشتەرىمەن قىتايعا كوشىپ، داۋىتبەك پەن دۇكەنبەكتىڭ بالالارى اقسۋاتتىڭ قاروبا دەيتىن جەرىنە ورنالاسادى. ورىنبەك پەن قاجىعايداردىڭ ۇرپاقتارى 1955 جىلدارى ەلگە قايتىپ ورالادى دا كوكپەكتى مەن اقسۋات اۋداندارىنا قونىستانادى.  

ىزعۇتتى اتامىز عۇمىرىندا ءۇش ايەل العان: بايبىشەسى – نەسىبەلدى (1836-1916), ەكىنشى ايەلى داموگەي ء(ومىر سۇرگەن جىلدارى بەلگىسىز), توقالى – توعجان (1852-1924). وكىنىشكە وراي داموگەي سۇلۋدىڭ عۇمىرىن ءتاڭىرى قىسقا جازىپتى. بارعان سوڭ ەكى جىلعا جەتەر-جەتپەستە داۋاسىز ءبىر اۋرۋدان ءومىرى ۇزىلگەن. ارتىندا پەرزەنت قالماعان (10).

قاجىعايدارۇلى ساعيمۇرات اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا قاجى بابامىزدىڭ ءۇش ايەلى دە جيدەباي قورىعىنا تاقاۋ، «ىزعۇتتى قورىعىنىڭ» قاسىنا جەرلەنىپتى. ىزعۇتتىنىڭ ءوز كىندىگىنەن 6 ۇل تارايدى: بايبىشەسىنەن – مولداحمەت، داۋىتبەك، توقالىنان – دۇكەنبەك، ورىنبەك، تۇسىپبەك، قاجىعايدار. وسى ءتورت ۇلدىڭ ىشىندە تۇسىپبەكتەن ۇرپاق جوق. ال قاجىعايداردىڭ ەسىمى قۇنانباي مىرزا مەن ىزعۇتتىنىڭ قاجىلىق ساپارىنان ەسەن-ساۋ، ابىروي-اتاقپەن قايتىپ ورالۋىنا بايلانىستى قويىلعان ەكەن. قاجىعايدار  1885 جىلى اباي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1953 جىلى قىتايداعى شاۋەشەك قالاسىندا قايتىس بولادى.

بۇگىندە ىزعۇتتىدان تارايتىن ۇرپاقتىڭ سانى مىڭنان اسادى جانە ولار ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىندە ءتۇرلى قىزمەتتەردە جەمىستى ەڭبەك ەتۋدە.

ءسويتىپ، ءبىر كەزدەرى توقابايدىڭ جومارت ءبيىنىڭ بەرگەن باتاسى جۇزەگە اسىپ، ىزعۇتتى بابامىز توبىقتى مەن نايمان ەلىنىڭ اراسىن ساباقتاستىرعان ايتۋلى تۇلعا، ءارى قۇنانبايدىڭ ارقا سۇيەگەن سەنىمدى سەرىگى بولىپ بولىپ تاريحتا قالماق.  

قولدانىلعان ادەبيەتتەر:

1.  ق.التىنباەۆ، ە.جۇماحان «اقسۋات» الماتى، 1998 ج.، 161-164 بب.; «ىرعىزباي اۋلەتى جانە نايمان ەلى»، سەمەي تاڭى، 11- شىلدە 1992 ج.;
2. م.بەيسەنباەۆ «اباي جانە ونىڭ زامانى»، الماتى، 1988 ج.;
3. بەيبىت ساپارالى «قۇنانباي قاجى» تاريحي عۇمىربايان. جۇلدىز جۋرنالى، 1994 ج.، №8, 64-65-بب.;
4. م.اۋەزوۆ «اباي جولى»، الماتى، 1961 ج.;
5. م.اۋەزوۆ «اباي جولى»، الماتى، 1961 ج.;
6. ب.ساپارالى «قۇنانباي قاجى» تاريحي عۇمىربايان، جۇلدىز جۋرنالى، 1994 ج.، №8, 64-65-بب.;
7. داۋىتبەك نۇرتازاۇلى «ىزعۇتتىنىڭ ىزگى ىستەرى»، الماتى، 1992 ج.;
8. داۋىتبەك نۇرتازاۇلى «ىزعۇتتىنىڭ ىزگى ىستەرى»، الماتى، 1992 ج.;
9. س.ايقىمبەكوۆ، «اباي» جۋرنالى، №10, 1994 ج.78-80 بب.;
10. ق.التىنباەۆ «ىرعىزباي اۋلەتى جانە نايمان ەلى»، سەمەي تاڭى، 11-شىلدە 1992 جىل.

مەدەتجان ىزعۇتتينوۆ

Abai.kz