- ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، ءسىز شىعارىپ وتىرعان «قازانات» جۋرنالىنا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى اق باتاسىن بەردى. سول يگى جۇمىس بۇل كۇندە قالاي جالعاسىن تاۋىپ جاتىر؟

-2006 جىلى تۇركيانىڭ ستامبۋل قالاسىنا كەڭەس راقىشەۆ ەكەۋمىز جازعان «قازانات» كىتابى ءۇش تىلدە باسىلىپ جارىققا شىقتى. باسىلىم بىردەن وقىرمانداردىڭ زور قۇرمەتىنە بولەندى. اتبەگىلەردىڭ قولىنان تۇسپەيتىن، ىزدەپ وقيتىن شىعارماسىنا اي­نالدى. سول كەزدە ۇلكەن ۇيدەگى تىلەكتەس اعالاردان: « جىلقى شارۋاشىلىعى مەن ات سپورتى ۇلكەن تاقىرىپ. تەك، كىتاپ شىعارۋمەن توقتالماي، وسى اتتاس جۋرنال شىعارىڭدار»-دەگەن ۇسىنىس ءتۇستى. ايتىلدى، بولدى، ءبىز بىردەن «قازانات» جۋرنالىن شىعارۋعا كىرىستىك. «بۇل ءجاي عانا قاعاز ەمەس، ماڭىزدى قۇجات، ەلباسىنىڭ سەندەرگە بەرگەن مانداتى مەن سەنىمى ءارى جاۋاپتى تاپسىرماسى. سەنىم بيىگىنەن كورىنىڭدەر!» – دەپ اعالارىم مانداتتى قولىما ۇستاتتى. 2007 جىلى ەلباسى: «ەجەلدەن سايگۇلىك باپتاعان ەلدىڭ ۇرپاعىمىز. ەلىمىز ەگەمەندىك العالى تۇلپارلار تاعدىرى قازاقى قانى بار ازاماتتاردىڭ قولىنا كوشتى. «زامانا جەلىمەن جارىسقان – قازانات» جۋرنالى ۇلتتىق سپورتتى، سونىڭ ىشىندە، جىلقى شارۋاشىلىعى مەن ات سپورتىنىڭ دامۋىنا باسا زەر سالادى دەپ ويلايمىن. ىسكە ءسات جىگىتتەر!" دەپ اق باتاسىن بەردى.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى مەن وسى سالادا قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى ن. ءا. نازارباەۆتىڭ تىكەلەي تاپ­سىرماسىن ورىنداپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرىمىن. مىنە، سول "قازاناتتىڭ" جالعاسى "ۇلتتىق سپورت" جۋرنالىن شىعارۋدى قولعا الدىق. 

-ساكە، «ۇلتتىق سپورت» جۋرنالىڭىز قۇتتى بولسىن.  جۇرت ءسىزدى ۇلتتىق سپورتتىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى، ناسيحاتشىسى، بەلسەندى قايراتكەرى رەتىندە تاني­دى. ايتىڭىزشى، ءسىز ۇلتتىق سپورتپەن قاشاننان بەرى شۇعىلدانىپ كەلەسىز؟ قاراجاتى مۇلدەم جوق ۇلتتىق سپورتتى ۇيىمداستىرۋ، باسشىلىق جاساۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنى بەلگىلى. ءسىزدى كىم قولدايدى جانە كۇش-قۋاتتى قايدان الاسىز؟

-جالپى ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن شۇعىلدانۋدى ماعان اللا تاعالا ماڭدايىما جازعان دەپ ويلايمىن. ۇلى دالا ويىندارىمەن بالا جاستان اينالىسىپ كەلەمىن. 7 جاسىمنان باستاپ بايگەگە قاتىستىم، بەرتىن كەلە ات باپتاۋمەن، ۇلتتىق ات ويىن­دارىن ۇيىمداستىرۋمەن بەلسەنە اينالىستىم. سودان بەرى، جىلقى شارۋاشىلىعى مەن ات سپورتىنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرمىن. كوپتەگەن بەدەلدى حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق، ايماقتىق جارىستاردىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولدىم. اكەم تۇگەلگە العىسىم شەكسىز. ەڭ العاش اتقا مىنگىزىپ، كەيىن تاي، قۇنان جارىستارعا قاتىستىرىپ، شىڭداعان اكەم بولاتىن.

مارقۇم ەرەكشە ات قۇمار جان ەدى. «قازانات» ءسوزىن 1961 جىلى التى جاسىمدا اكەمنەن ەستىدىم. اكەم – بەلگىلى جىلقىشى ەدى. ءوزىنىڭ كورگەن بىلگەنىن، ويعا تۇيگەنىن قالاعان كىرپىشتەي ەتىپ، جۇيەلەپ ايتىپ وتى­راتىن كورەگەن كىسى ەدى.

ول كىسى ايتىپ وتىرۋشى ەدى:

– «قازاناتقا قازاقتار قارىز. ويتكەنى، قازانات – قازاقتىڭ قازىناسى.وسىناۋ ۇلانعايىر قازاقتىڭ جەرىن بابالارىمىز قالاي قورعادى، قالاي ساقتاپ قالدى؟ بۇل قاسيەتتى جەردى قازاق باتىرى قۇر شوقپاردى سۇيرەتىپ، جاياۋ قورعاعان جوق قوي. تۇلپارلاردىڭ، قازاناتتاردىڭ ۇستىندە، ۇلكەندىگى ەسىك پەن توردەي ازىناعان ايعىرلاردىڭ جانە قازاق حالقىنىڭ قايسارلىعى مەن مىقتىلىعىنىڭ ارقاسىندا قورعادى. قازانات – ەردىڭ قاناتى. ياعني، ازاماتتىڭ ارى مەن نامىسىن قولدان بەرمەيتىن قازاقتىڭ قازاناتتارى بولعان.»

بۇگىن تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، راس سولاي بولعان. سوندىقتان دا، مەن قازاناتتاردى ىزدەۋشى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋشىنىڭ ءبىرىمىن. مەن قازاعىمنىڭ قازاناتىن ىزدەپ جۇرگەن جانمىن! قازانات حالقىمىزدىڭ قاناتى، قورعانى، ايبىنى بولعانى راس. قازاناتى بولعاندا حالىق قور بولماعان!

ايگىلى فيلوسوف، جازۋشى اعامىز اسقار سۇلەيمەنوۆ: «وسى باسقا حالىق قايتادان جارالسىن، مەيلى مايمىل­دان بولسىن، شاتاعىم جوق. ءدال ءبىزدىڭ قازاق – جىلقىدان، تۇلپاردان تۋعان!» – دەپ ايتقان ەكەن. جازۋشى ءسوزىنىڭ جانى بار. قازاق – جىلقى مىنەزدى، رۋحى بيىك، ەر حالىق! قازانات – قازاقتىڭ ساحاراسى. ۇلى دالاسىنىڭ ەكىنشى ەسىمى. وسىنشاما كەڭ دالانى مەڭگەرۋ ءۇشىن، وسىنشاما كەڭىستىكتى قاۋسىرۋ ءۇشىن تەك قازاناتتىڭ عانا جالى مەن بەلى، تۇياعىنىڭ جەلى كەرەك بولدى. بۇل سوزىمە تاريح – كۋا.

ول جونىندە بەرەل، بوتاي قورىمدارىنان تابىلعان بۇلتارتپاس الەمنىڭ ماڭدايالدى عالىمدارى مويىنداعان دالەلدەرىمىز بەن فاكتىلەرىمىز بار. بالا كەزىمدە «استىڭعى ەرنى جەر تىرەپ، ۇستىڭگى ەرنى كوك تىرەپ…»، «كولدەنەڭ جاتقان كوك تاستى تىكتەپ تيگەن تۇياعى ساز بالشىقتاي يلەگەن…» تۇلپار تۇلىگىن ەلەستەتەتىنمىن. ءسابي قيالمەن قازاناتتى تاۋىپ الىپ، ەرتتەپ مىنسەم دەگەن ارمان پايدا بولدى. ەسەيە كەلە بۇل ازاماتتىق پوزيتسياعا اۋىستى. ءتىپتى ات سپورتىن دامىتۋ جولى­نا تۇبەگەيلى دەن قويۋ ماقساتىندا 1994 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسىنان الماتىعا ارنايى كوشىپ كەلدىم.

ال ەندى سۇراعىنا كەلسەك، قازاقتىڭ قازاناتى قازاق دالاسىندا بار. وعان ءبىزدىڭ تالاي بايگە كەزىندە كوزىمىز جەتتى. اتاقتى اداي جىلقىسىن، قوستاناي جىلقىلارىن قالايشا قازانات دەي المايمىز. بىلە بىلسەڭىز، قازىر الەمگە تانىمال اعىلشىن جىلقىلارىندا قازاناتتىڭ قانى بار. اعىلشىندار ەرتەدە اسىل تۇقىمدى ارعىماقتاردى ءبىزدىڭ سايىن دالادان الىپ كەتكەن. ولاردىڭ ۇتقانى سول – قازاناتتىڭ ۇرپاعىن كوبەيتىپ، اسىلدان­دىرا ءبىلدى. سونىڭ ارقاسىندا ولار الەمگە تانىلدى.

قازىر الەمدە جىلقىنىڭ 200-دەن استام اسىل تۇقىمى بار. ولار: اعىلشىن، اراب، امەريكا، گاننوۆەر، ورلوۆ، اقالتەكە، ت.ب. دەپ كەتە بەرەدى. ءبىزدىڭ قازاناتىمىز بۇلاردىڭ بارىنەن ارتىق بولماسا، كەم ەمەس. ويتكەنى، قازاق قازاناتىنىڭ بويىندا توزىمدىلىك، جۇيرىكتىك جانە ماڭعازدىق بار. بۇل جاعىنان كەلگەندە قازانات قازاق حالقىنىڭ مىنەزىنە، بولمىسىنا ۇقسايدى. اتا-با­بالارىمىز وزدەرىن «جىلقى تەكتەس حالىقپىز» دەپ بە­كەر ايتپاعان. «جىگىتتە دە جىگىت بار، ازاماتى ءبىر بولەك، جىلقىدا دا جىلقى بار، قازاناتى ءبىر بولەك» – دە­گەن اتالارىمىز.

-بۇرىنعى زامانداردا جىلقىنىڭ سانى كوپ بولعان عوي…

-ءيا، كوپ بولعان. ءبىر-اق، مالىمەت كەلتىرەيىك. 1916 جىلعى ساناق بويىنشا قازاقتاردا 5 ميلليون 640 مىڭ باس جىلقى بولعان. جالپى قازاق دالاسىندا 1928 جىلعا دەيىن 60 ميلليوننان استام ءتورت تۇلىك مالدىڭ تۇرلەرى جايىلىپ جۇرگەن. حالقىمىزدىڭ سانى 6 ميلليونعا جۋىق بولاتىن.

-ءسىز جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن ازاماتسىز… مالدىڭ سانى نەگە كۇرت كەمىدى؟

-سۇراق دۇرىس. جىلقىنىڭ كۇرت ازايۋىنىڭ استا­رىندا سۇرقيا ساياسات جاتىر. ءبىر سوزبەن تۇيىندەسەم، ادەيى قازاقتى جەر بەتىنەن جوعالتۋ جانە رۋحاني جانشۋ ءۇشىن ىستەلىنگەن قولدان جاسالعان قىلمىس.

دەگەنمەن، ارعى بەتكە ءوتىپ، تۇقىمى ساقتالعان تۇلپارلارىمىز دا بار.

بۇكىل قىتايدى مويىنداتقان بەيجىڭگەر سول قاسيەتتى قازاناتتاردان قالعان ۇرپاق. وعان دا شۇكىر دەيمىز.

ءبىز، قازاقتار – قازاناتتار دەسەك، الپامىستىڭ – بايشۇبارىن، قوبىلاندىنىڭ – تايبۋرىلىن، قامباردىڭ – قاراقاسقاسىن، يساتايدىڭ – اقتابانىن، ابىلايحاننىڭ – شالقۇيرىعىن، قابانبايدىڭ – قۇباسىن، اقان سەرىنىڭ – قۇلاگەرىن، بوشايدىڭ – ءۇش قاراسىن ايتامىز.

– قازاناتتار تۋرالى جاقسى ايتتىڭىز. بۇل ۇلكەن تاقىرىپ قوي. قالعانىن كەلەسى سانداردا جالعاستىرارمىز. ەندى، ۇلتتىق ات سپورتىنا ورالساق دۇرىس بولار ەدى. ساكە، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ نەگىزگى ويىنى ات ويىندارى ەمەس پە؟

– شىنىندا، ءبىزدىڭ ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ 90 پاي­ىزى اتقا قاتىستى وينالادى. بۇل سالانىڭ قيىندىعى دا، قىزىعى دا وسىندا. سپورتشى قانداي شىمىر، مىقتى بولسا، ونىڭ الامان بايگەگە نەمەسە كوكپارعا قوساتىن اتى دا مىقتى، جارامدى بولۋى شارت. باسقا سپورتتا باپكەر تەك سپورتشىنى دايىنداسا، ۇلتتىق سپورتتا بىرنەشە باپكەر، بىرەۋى سپورتشىنى، ەندى بىرەۋى اتتى باپتايدى. مەن بىلەتىن ۇلتتىق ات سپورتىنىڭ 15 ءتۇرى بار: الامان بايگە، توق بايگە، قۇنان بايگە، جورعا جارىس، كوكپار، اۋدارىسپاق، تەڭگە الۋ، قىز قۋ، تاي جا­رىس، دونەن جارىس، جامبى اتۋ، ات ومىراۋ­لاستىرۋ، ات قۇلاعىندا وينايتىن «ەر جىگىت ويىندارى» دەگەن سياقتى.

– ساكە، وسى جەردە ۇلتتىق سپورتتىڭ تاريحىمەن تانىستىرىپ وتسەڭىز. 

– قازاق ۇلتىنىڭ ۇلىلىعىن، قازاق حالقىنىڭ دانالىعىن، قازاق ەلىنىڭ ەلدىگىن الەمگە پاش ەتەتىن مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرى بولسا، سونىڭ ەڭ باستى­سى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى، ۇلتتىق سپورت ويىندارى بولىپ تابىلادى. ۇلتتىق سپورتتىڭ مىڭ جىلدان بەرى كوپ تاريحى بار. الامان بايگە، توق بايگە، جورعا جارىس، قۇنان بايگە، كوكپار، قىز قۋ، ات ۇستىندەگى سايىس (اۋدارىسپاق ويىنى), تەڭگە الۋ، جام­بى اتۋ، قامشىگەرلىك، ساياساتكەرلىك، تۇيە جارىس – جەل­مايا، قازاقشا كۇرەس، جەكپە-جەك، توعىزقۇمالاق جانە تاعى باسقا سپورت تۇرلەرى سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى تۋعان حالقىمىزبەن بىرگە جاساپ، ۇلى اقىنىمىز جۇبان مولداعاليەۆ ايتقانداي «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ» كەلەدى.

تۇيىندەپ ايتساق، ۇلتتىق سپورت – ۇلى دالا مادەنيەتىنىڭ تەمىرقازىعى. ال، مادەنيەت – ۇلت رۋحى، بولمىسى!

ۇلتتىق سپورتىمىز – ەكى مىڭجىلدىق تاريحىندا، مەنىڭ زەرتتەۋىمدە 4 كەزەڭدى باستان كەشىرىپ وتىر.

1-كەزەڭ:ء داۋىرىمىزدىڭ VI عاسىرىنان – XVIII عاسىر ارالىعىن قامتيدى. تۇرىك قاعاناتى، دەشتى قىپشاق، التىن وردا، قازاق حاندىعىنىڭ دامۋ تۇسى 13 عاسىرعا سوزىلعان كوشپەندىلەر سپورتىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى.

2-كەزەڭ: رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىندا بودان بولعان تۇسىمىزداعى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ دامۋى. تولىق XVIII – XIX عاسىرلارمەن مەن XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى – 217 جىل. بايتال تۇرعى باس قايعى زامان.

3-كەزەڭ: قازان توڭكەرىسى بولعان 1917 جىلدان – 1991 جىلدار سوۆەتتەر وداعى تاراعانعا دەيىن – 74 جىل ارالىعى. ۇلتتىق سپورتىمىزدىڭ – كولەڭكەدەگى ءشوپ سياقتى دامۋى.

4-كەزەڭ: قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقساننان بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ارالىق.

ۇلتتىق سپورتتىڭ ايىنىڭ وڭىنان تۋىپ، جۇلدىزىنىڭ جارقىراي باستاۋى.

– دۇرىس ايتاسىز. «ات سپورتى» ويىندارىنىڭ جاندانعان كەزى سوڭعى جىلدارى عانا ەمەس پە؟ ۇلتتىق ات سپورتى تۇرلەرىنىڭ فەدەراتسياسى قاشان قۇرىلدى؟ تۇڭعىش اتبەگىلەر قۇرىلتايى قاشان وتكىزىلدى؟

– جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي ۇلتتىق ات سپور­تى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ارقاسىندا وتكەن توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا قولعا الىنا باستالدى. ونى كوتەرگەن ايىپ قۇسايىنوۆ، بوشاي كىتاپباەۆ، ءاناتولى قۇلنازاروۆ، سايلاۋ تۇرىسكەلدين، بەردىبەك ساپارباەۆ، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، امالبەك تشانوۆ، سەرىك ۇمبەتوۆ سىن­دى ازاماتتار. سونىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وب­لىستارىندا ات سپورتى ويىندارى ءجيى وتكىزىلە باستا­دى. سول تۇستا ۇلتتىق ونەرگە سۋساپ قالعان قاۋىمنىڭ تاماشالاعانى اسا ءبىر كەرەمەت بولاتىن.

ءوز باسىم سونداي ءىرى جارىستاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردىم، ءبىرتالايىن ۇيىمداستىردىم. سول ۋاقىتتاردا بەلگىلى ادامداردىڭ مە­رەيتويلارىن وتكىزۋ داستۇرگە اينالدى دا، ات ويىندارى جانداندى. قايتا تۇلەپ جاتقان ۇلتتىق ويىنداردىڭ بەلگىلى جۇيەسى، بەكىتىلگەن ەرەجەسى بولماعاندىقتان، كوپتەگەن ولقىلىقتار كەتتى. اۋدارىسپاق، كوكپار وي­ىندارى وتكىزۋگە قارسىلار دا تابىلىپ، اياقتان شالۋ­شىلار كوپ بولدى. بۇلاي جۇرە بەرسە، ات سپورتى جا­ستاردى قىزىقتىرۋدان قالا ما دەپ قورىقتىق.

بەلگىلى ءبىر جۇيە، ەرەجەگە باعىنباعان ءىستىڭ كەتەۋى كەتەتىنىن ءتۇسىنىپ، 1995 جىلدىڭ قاڭتارىندا جاستار ءىسى، تۋريزم جانە سپورت مينيسترىنە حات جازدىم.

ابىروي بولعاندا بۇل حات مينيسترلىكتىڭ سول كەزدەگى ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ەلسيار قاناعاتوۆتىڭ قولىنا ءتيدى. بىزدەرگە سول تۇستا شىن نيەتىمەن كومەك جاساعان ەلسيار باۋىرعا ءالى كۇنى العىسىمىز شەكسىز. مەن جارىققا شىققان ەكى كىتابىمدا ول تۋرالى جا­زىپ، راحمەتىمدى ءبىلدىردىم. ءالى دە جۇرگەن جەردە، گا­زەت، جۋرنالداردا، راديو، تەلەۆيدەنيالاردا ايتىپ كەلەمىن. ويتكەنى، ول ۇمىتىلمايتىن جاعداي. ال، ءوز كەزەڭىندە ەلسيار باۋىرىمىز مەنىڭ وسى ۇسىنىسحا­تىم تۋرالى جۇرەكجاردى تىلەگىن ەلگە جەتكىزۋدە. ول ءۇشىن دە وعان مىڭ دا ءبىر العىس ايتامىن. بۇل دەگەنىڭىز ونىڭ ادىلدىگىن، ادالدىعىن بىلدىرەدى. تىلەگىم، بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ قىزىعىن كورسىن.

سونىمەن، مەنىڭ حاتىمنىڭ نەگىزىندە قيلان نۇرتازينوۆ، كەندەباي ابىشەۆ سىندى بىرقاتار جىگىتتەر تىزە قوسىپ، اقىرىندا ۇلتتىق ويىندار ەرەجەلەرىنىڭ العاشقى نۇسقاسىن جازدىق. سوسىن ەرەجەلەر دايىن بولعانان كەيىن 1996 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا الماتى قالاسىندا تۇڭعىش رەت قازاق اتبەگىلەرىنىڭ قۇرىلتاي كونفەرەنتسياسى ۇيىمداستىردىق. بۇل كۇن – ۇلتتىق ات سپورتى تۇرلەرىنىڭ فەدەراتسياسى ءۇشىن تاريحي داتا بو­لىپ ەستە قالدى.

– ۇلتتىق ات سپورتى فەدەراتسياسىن الماتىدان – استاناعا قالاي اكەلگەنىڭىز تۋرالى دا بىلگىمىز كەلەدى.

– ەكى عاسىردىڭ توعىسىندا حالقىمىزدىڭ تاري­حىندا ەرەكشە ورىن الاتىن ۇلى وقيعا بولدى. ول ەلوردامىزدىڭ الماتىدان – استاناعا كوشۋى ەدى. مەن سول ۇلى كوشپەن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ الماتى­دان استاناعا قىزمەت اۋىستىردىم. استانا قالاسىنىڭ تۇڭعىش ءباسپاسوز حاتشىسى بولىپ تاعايىندالدىم. وسى كەزەڭدە فەدەراتسيامىزدىڭ جۇمىسى توقىراپ، جەتىمسىرەپ قالدى. ويتكەنى، ادامدارسىز جۇمىس جۇرە مە؟ نە ىستەۋ كەرەك؟ ويلانىپ، اقىلداسىپ فەدەراتسيانىڭ ءوفيسىن الماتىدان – استاناعا اكەلۋ كەرەك دەپ شەشىم قابىلدادىم. بۇل ساتتە ماعان اعالىق كومەگىن بەرىپ، قولداۋ كورسەتىپ، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازا­ماتى، تاۋ تۇلعا قۇلنازاروۆ ءاناتولى قوجىكەنۇلى. ول كىسىگە فەدەراتسياداعى جاعدايدى ايتىپ، تەلەفون سوقتىم. اعام بىردەن قولداي كەتتى. وسى ايتقاندارىمدى قاعازعا ءتۇسىرىپ، ماعان جىبەر، مەن قولدايمىن دەدى. مەن ا.ق. قۇلنازاروۆتىڭ اتىنا ورىس تىلىندە جولدادىم. ءاناتولى اعامىز ايتقان سوزىندە تۇردى. 1999 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ ول الماتىدان ەلسيار قاناعاتوۆ پەن ءنابيدوللا كيكەباەۆتى جىبەردى. مەن ولاردى تەمىرجول ۆوكزالىنان توسىپ الدىم، ورنالاستىردىم. سوسىن ءبارىمىز بىرىگىپ، بىرلەسىپ، تىزە قوسىپ، اۋىز بىرلىكپەن ۇلتتىق ات سپورتى فەدەراتسياسىنىڭ سەزىن 1998 جىلدىڭ 7 ءساۋىرى كۇنى وتكىزىپ، ادىلەت مينيسترلىگىنەن تىركەۋدەن وتكىزدىك. سەزد دەلەگاتتارى – قايرات نازارباەۆتى – فەدەرا­تسيا پرەزيدەنتى، مەنى – باس حاتشى، ەرلان اتامكۇلوۆ پەن ەلسيار قاناعاتوۆتى – ۆيتسە پرەزيدەنت، ءنابيدوللا كيكەباەۆتى – اتقارۋشى ديرەكتور، اباي ءجۇسىپوۆتى – قارجىلىق  ديرەكتور رەتىندە ءبىراۋىزدان سايلادى. جۇمىس جانداندى. جەر-جەردە فەدەراتسيانىڭ فيلي­الدارى اشىلدى. فەدەراتسيا تۋرالى جاعىمدى پىكىرلەر قالىپتاستى. بارلىق جارىستار فەدەراتسيانىڭ اتى­مەن، سونىڭ ەرەجەسىمەن وتكىزىلدى.

ەل ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا وڭ باعا بەردى.

وسىلايشا، ۇلتقا جانى اشيتىن ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا ءبىراز شارۋالاردى اتقاردىق. العاشىندا ءبىر عانا ۇلتتىق ات سپورتى فەدەراتسياسى بولسا، قازىر بۇل ۇلكەن ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعىنا اينالىپ، ول ءوز قۇرامىنا 27 فەدەراتسيانى بىرىكتىردى. ولاردىڭ وزىندە وبلىستىق، اۋداندىق فيليالدارى بار. قۇرىلعاننان بەرى مىڭداعان حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، اۋداندىق جارىستار وتكىزدىك. رەسپۋبليكا بويىنشا 11 ۇلتتىق سپورت مەكتەبى، 17 ات سپورتىنىڭ كلۋبتارى مەن ورتالىقتارى، 27 يپپودروم­دار جۇمىس ىستەيدى. 22 جىلدىڭ ىشىندە بۇكىل قازاقستان بويىنشا ۇلتتىق سپورتتىڭ بارلىق تۇرلەرىنە 18475 ءارتۇرلى جارىستار، شارالار، باسقوسۋلار وتكىزىلگەن. حالىقارالىق «كوكبورى» فەدەراتسياسىن قۇردىق. ۇلتتىق سپورتىمىزدى الەمگە پاش ەتتىك. بۇل – زور جەتىستىك دەپ ويلايمىن. قاۋىمداستىقتىڭ قۇرامىندا 1 ميللي­ونداي ادامدار بار.

– ساكە، سەنىمدى دوستارىڭىزبەن جانە ەل­مەن ۇلتتىق ات سپورتى فەدەراتسياسىنا قاتىستى قىرۋار شارۋالار تىندىرىپسىزدار. كوپ راحمەت. حالىق ايتسا قالت ايتپايدى عوي. ەل سىزدەردىڭ وسى ەرەن ەڭبەكتەرىڭىزدى جوعارى باعالايدى. فەدەرا­تسيانى، ودان كەيىن قاۋىمداستىقتى قۇرۋدا جانە ونىڭ جۇمىسىن كۇندەلىكتى جۇرگىزۋدە كەدەرگىلەر مەن قيىنشىلىقتار دا بولعان شىعار. ولاي دەپ وتىرعانىم بيىلعا دەيىن باسقا سپورت تۇرلەرىمەن سالىستىرعاندا، ۇلتتىق سپورتقا مەملەكەت تاراپى­نان قارجى بولىنبەدى ەمەس پە؟

– يا، تەك سوڭعى ءبىر – ەكى  جىل كولەمىندە «سامۇرىق- قازىنا» تاراپىنان قارجىلاي كومەك كورسەتىلە باستال­دى. ول دەگەنىڭىز – جۇزدەگەن، مىڭداعان ءبىزدى قولداعان باۋىرلاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ اقتالعانى عوي دەپ وي­لايمىن. ءسىز دۇرىس ايتاسىز ءبىز بۇرىننان قوعامدىق، پاتريوتتىق، فاناتتىق نەگىزدە جۇمىس ىستەپ كەلەمىز. ءبىزدى دوستارىمىز «جالاڭتوستەر» دەپ اتاپ كەتكەن. ول ۇلكەن تاريح. ال، كەدەرگىلەر مەن قيىنشىلىقتار وتە كوپ بولدى. فەدەراتسيانى دا، قاۋىمداستىقتى دا جا­بىلۋدان، جابۋدان الىپ قالعانىمىز كوپكە ايان دۇنيە. وعان بولاشاق باعاسىن بەرەتىن بولار.

– كەيبىر اعالارىمىز «ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىمەن الەمدىك ارەناعا شىعا المايمىز» دەگەن دە كۇستانالاۋشىلىق اڭگىمەلەرىن ايتىپ جاتادى. كەيدە دايەكتى دالەلدەر كەلتىرگەندە، شىنىمەن دە وسى ءىس-ارەكەتتەرىڭىز بەكەر ەمەس پە دەگەن وي كەلەدى…

– «ۇلتتىق سپورتپەن الەمدىك ارەناعا شىعا الماي­مىز» دەگەندەر، ۇلت دەگەن ۇعىمنان ماقۇرىم، ورى­ستانىپ، ەۋروپالانىپ كەتكەندەردىڭ بوس دالباساسى. ات سپورتى ارقىلى ءبىزدىڭ قازىردىڭ وزىندە قانشاما ەل تانىدى. ولار قازاق دەگەن ۇلتتىڭ ات قۇلاعىندا ويناعان حالىق ەكەنىن مويىندادى. ۇلتتىق سپورتتى الەمگە تانىتۋ ارقىلى ءبىز قازاقتىڭ مادەنيەتىن، سالت- ساناسىن، سپورتىن، ەتنوگرافياسىن، تاريحىن ناسيحات­تايمىز. ءبىزدىڭ سپورتشىلار شەتەلگە بارعاندا جاي عانا اتتارىن جەتەكتەپ بارا سالمايدى. ەر – تۇرمانى، ۇلتتىق كيىمى، جاساۋ-جابدىعىمەن بارادى. ولاردى كورگەن شەتەلدىكتەردىڭ تالايى ەستەرىنەن تاندى. ءبىر عانا قامشىنىڭ ءوزى مالىمەت بەرەدى. ەر-تۇرمان مەن ات ابزىلدەرى – ناعىز قازاقتىڭ تاريحى مەن ونەرىن پاش ەتەدى. ال كۇرەس پەن بوكسقا قاتىساتىن سپورتشىدان وسىنىڭ قايسىسىن كورە الاسىز؟ سوندىقتان، ۇلتتىق سپورت ارقىلى ءبىز ەلىمىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ سالت-ساناسىن شەتەلگە تانىتامىز. ۇلى دالا مادەنيەتىن پاش ەتەمىز.

ەۋروپانى ماشينە، تەحنيكا جاساۋدان وزا الما­ۋىمىز مۇمكىن، ال ەندى قازاقتىڭ قازاناتى ارقىلى ۇلتتىق سپورتتىن دامىتساق، وندا كۇللى باتىستى ارتتا قالدىرار ەدىك.

– شەتەلدەردە وتەتىن ءدۇبىرلى دودالارعا قاتىسىپ جۇرسىزدەر، ناتيجە قانداي؟

- ەڭ العاش رەت 1996 جىلى ۆەنگريا رەسپۋبليكا­سى ۇيىمداستىرعان الەم شاباندوزدارىنىڭ ءبىرىنشى فەستيۆالىنە قاتىستىق. الەم شاباندوزدارىنىڭ تۇنعىش فەستيۆالىنىڭ باس جۇلدەسىنەن دامەلى 23 مەم­لەكەت ىشىنەن قازاقتىڭ جۇلدىزى وڭىنان تۋدى. كوكپار، قىز قۋ، اۋدارىسپاق، تەڭگە الۋ سىندى ءتول ويىن تۇرلەرى بويىنشا وق بويى وزىپ شىقتىق. بۇرىن-سوڭدى مۇندايدى كورمەگەن ەۋروپالىقتار جا­پىرىلىپ قۇلادى. اقىرىندا فەستيۆال تورەشىلەرى مەن قازىلار القاسى باس جۇلدەنى ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ قانجىعاسىنا بايلادى. بىزگە دەيىن ماجارلىقتار: ء«بىزدى دۇنيەدە ات ۇستىنەن اۋدارىپ تۇسىرەتىن ۇل تۋعان جوق» دەپ ماقتانىپ جۇرەدى ەكەن. وسى ماجار جىگىتتەرىن ءبىزدىڭ قاھار قيانتاەۆ، شاديار شوقانوۆ، جانىس ساەۆ سياقتى جىگىتتەرىمىز قاس-قاعىمدا ات ۇستىنەن جۇلىپ-جۇلىپ الىپ، لاقتىرىپ جىبەردى. ۆەنگرلىك گۋسارلاردىڭ سالماقتارىنىڭ ءوزى 120-130 كەلى، بوي­لارى ەكى مەتردەن اسادى. ءبىزدىڭ جىگىتتەر ورتا بوي­لى، الگىلەردىڭ يىقتارىنا دا جەتپەيدى. بىراق، ءادىس- ايلا مەن تاقىم مىقتى بولعاندا، سالماق پەن كۇشتىڭ دارمەنسىز بولاتىنىن سوندا كوردىك.

-2001 جىلى حالىقارالىق «كوكبورى» فەدەراتسيا­سى قۇرىلدى، وعان الەمنىڭ 17 ەلى مۇشەلىككە ەندى. بۇل ءبىزدىڭ كوكپارىمىزدىڭ الەمدىك سيپاتقا يە بولۋى دە­گەن ءسوز. سول 17 مەملەكەتتىڭ ىشىندە جاپون، تۇركيا، قىتاي، رەسەي، ۆەنگريا سىندى ءىرى مەملەكەتتەر دە بار. بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا ۇلىبريتانياعا بارعان بۇركىتشىلەرىمىز زور تابىسقا كەنەلگەنىن بىلەمىز. سول تۋرالى تولىعىراق ايتىپ وتسەڭىز…

– 2007 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ ورتاسىندا ەۋروپانىڭ ءتورى لوندون قالاسىندا ءبىزدىڭ بۇركىتشىلەر تا­ريحي جەڭىسكە قول جەتكىزدى. 33 مەملەكەتتىڭ ىشىنەن سۋ­ىرىلىپ العا شىقتى. بۇل ەلىمىز ءۇشىن ۇلكەن ابىروي. ۇلىبريتانياعا تۇڭعىش رەت بارلىق جاساۋىمەن، ونىڭ ىشىندە ساندىق، قىلىش، نايزا، ەرتوقىم، الاشا، تەكە­مەت، قامشىدان تارتىپ، سەگىز قانات كيىز ءۇي اپارعان ءبىزدىڭ جىگىتتەر – بۇكىل فەستيۆالگە قاتىسۋشىلاردى تاڭ قالدىردى. فرانتسيا، گەرمانيا، بەلگيا، بريتا­نيا، برازيليا، جاپونيا، قىتاي سەكىلدى مەملەكەتتەر قاتىسقان بۇل فەستيۆالعا 5000-داي ادام قاتىستى. «بري­تان قۇسبەگىلەرى» ۇيىمىنىڭ باسشىسى، حالىقارالىق قۇسبەگىلەر فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى دجيم چيك­پەن كەزدەسۋ وتكىزدىك. مادەني-سپورت سالاسىنا قاتىستى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق جاساۋ مۇمكىندىكتەرى تالقىلاندى. ءبىز اپارعان كيىز ءۇيدى بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، ءباا قۇسبەگىلەر كلۋبىنىڭ توراعاسى شەيح حامدان بين زاەد ءال-ناحياننىڭ ءوزى كەلىپ تاماشالادى. كيىز ءۇي بريتا­نيا مۇراجايىنا تابىس ەتىلدى.

– ءسىز باستاعان قازاق كوكپارشىلىرىنىڭ تۇركيادان جەڭىسپەن ورالعانى جونىندە ايتىپ بەرسەڭىز؟

-2012 جىلدىڭ 12-14 قازانىندا تۇركيانىڭ دە­نيزلي قالاسىندا الەم ەلدەرىنىڭ ۇلتتىق ويىندا­رىنان فەستيۆالى جوعارى دەڭگەيدە وتكىزىلدى. وعان دۇنيەجۇزىنىڭ 25 مەملەكەتتەرى قاتىستى. ولار: امەريكا، جاپونيا، ماجارستان، سلوۆاكيا، ۋكراينا، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، مونعوليا، البانيا، گەرما­نيا، اۆستريا، بولگاريا، گرۋزيا، ازەربايدجان، ليتۆا، اۋعانستان، لاتۆيا، ەستونيا، چەحيا، فرانتسيا، يتاليا، مالايزيا، ينديا جانە تۇركيا. فەستيۆالگە 500-دەن استام ۇلتتىق ويىنداردىڭ شەبەرلەرى، سپورتشىلا­رى، شاباندوزدارى، كوكپارشىلارى، پالۋاندارى، ءارتۇرلى اۋىر زاتتاردى كوتەرەتىن، اۋىر اۆتوكولىكتەردى سۇيرەيتىن كۇشتىلەرى كۇش سىناسىپ، قاتىستى. ءاربىر ۇلتتاردىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ 25 تۇرىنەن قىزىقتى جارىستار، اسەرلى كورسەتۋلەر بولدى. قازاقستان كوكپاردان قۇراما كوماندا اپاردى. ەلىمىزگە اتتا­رى ءمالىم، قازاقستاننىڭ بىرنەشە دۇركىن چەمپيوندا­رى، كوكپاردان سپورت شەبەرلەرى: داۋلەتبەك ومباەۆ، تەمىرقان ايتباەۆ، قازبەك امانگەلدينوۆ، مۇستافا ۋاتاەۆ، باقتىباي شىرىنكۋلوۆ، ەركەعالي مىرزاباەۆ. باس باپكەر ءارى الاڭداعى ويىنشى بولىپ قۋان قۇراماەۆ باردى. 12 قازان كۇنى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇراما كومانداسىمەن وينادىق. ماتچ وتە تارتىستى ءارى قىزىقتى ءوتتى. ويتكەنى قىرعىزدار بۇل جارىسقا قاتتى دايىندالىپ، قايتسەك دە جەڭەمىز دەپ كەلگەن ەكەن. ول جونىندە ماعان سول ايماقتا تۇراتىن قىرعىز باۋىرلار ايتتى. ءبىزدىڭ جىگىتتەر نامىستى بەرمەدى، شە­بەر وينادى. ناتيجەسىندە ءبىز 10:5 ەسەبىمەن جەڭىسكە جەتتىك. ەكىنشى ويىن تۋرتسيانىڭ كوكپارشىلارىمەن بولدى. ول دا كەرەمەت ءوتتى. ەسەپ 7:2 قازاقتار جەڭدى. بۇل دەگەنىڭىز قازاق كوكپارشىلارىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ايتۋلى جەڭىسى بولىپ تابىلادى. فەستيۆال وتە جوعارى دەڭگەيدە وتكىزىلدى. ءۇش كۇن تولىعىمەن 500 مىڭ ادامدار تۇراتىن دەنيزلي قالاسى ۇلتتىق رۋحتا ءومىر ءسۇردى. مىڭداعان تۇرىكتەر ويىنداردى تاماشالا­دى، قول سوعىپ قوشامەت كورسەتتى. قازاقتىڭ كوكپارىنا دەگەن قۇرمەتتەرى مەن قۇلشىنىستارى ەرەكشە بولدى. تۇركيا ۇكىمەتىنە العىسىمنان باسقا ايتارىم جوق. ءبىزدىڭ بارلىق شىعىندارىمىزدى، بارۋىمىز بەن كەلۋىمىزدى سولار كوتەردى. كوكپارعا اتتار بەردى. ەڭ با­ستىسى ولار ۇلتتىق ويىندارعا ارنالعان «قىزىل جا­لاۋ» اتتى سايىس ارەناسىن سالىپ، ىسكە قوسقان. ءبىزدىڭ كوكپار ويىنىنا وتە ىڭعايلى. ءبىر سوزبەن ايتسام تۇرىك باۋىرلار رۋحتى كوتەرەتىن، ۇلتتىق ويىندا­رىن مەملەكەتتىڭ تولىق قاراۋىنا العان. وعان قارجى اياماي جۇمساۋدا. ۇلكەن اسەر الىپ قايتتىم.

– ءسىز، ۇلى دالا تۇلپارى قۇلاگەرگە ەسكەرتكىش سالۋ يدەياسىنىڭ اۆتورى ءارى ۇيىمداستىرۋشىسىز. يدەيا قايدان، نەدەن تۋىندادى؟ بۇل باستاماڭىز تەك الۋدى، جەپ قالۋدى ماقسات تۇتقان زاماندا، دۇنيە مۇلكىڭىزدى لومباردقا سالىپ، ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى قۇلاگەرگە ەسكەرتكىش تۇرعىزۋىڭىز عاجاپ وقيعا بولدى؟

– اشىعىن ايتايىن، بۇل يدەيا جىگىتتىك نامىستان، ازاماتتىق نارتاۋەكەلدىگىنەن شىقتى. «مەن باستاما­سام، مەن ىستەمەسەم كىم ىستەيدى؟» دەگەن ويدان كەلدى. ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنداعى ەسكەرتكىشتىڭ ۇرلانۋى مەنىڭ نامىسىما ءتيدى. زۇلىمدىققا تويتارىس بەرۋ قاجەت بولدى. كوپ سوزدەن، ناقتى ءبىر ءىس ارتىق دەپ، وسى شارۋاعا بەلسەنە كىرىستىم. حالىق قولدادى. بۇل كۇندە «استانا – كوكشەتاۋ» اۆتوبانىنا ءسان بەرىپ تۇرعان ساۋلەت. ادام­دار كوپ بارادى. ەل ۇناتادى. سول ماعان ۇلكەن باعا.

– الداعى جوسپارلارىڭىز قانداي؟

– الدا ۇلكەن اسۋلار مەن بەلەستەر توسىپ تۇر. ولار تۋرالى كەلەسى كەزدەسكەندە ايتىپ بەرەيىن. ۇلتقا قىزمەت ەتۋدەن شارشامايمىن.

– تارتىمدى اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن فاريزا نۇرجاقىپوۆا

استانا قالاسى. 

Abai.kz