اليحاننىڭ جاڭا فوتوسى: الاش كوسەمى ءوز پارتياسىنىڭ قاۋلىسىمەن تۇرمەگە وتىردى 

«اق جولدىڭ» ومبى ەكسپەديتسياسىنىڭ تاريحي ولجاسى

 «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ قولداۋىمەن جۇزەگە اسىپ جاتقان الاش ەكسپەديتسياسىنىڭ ومبى ساپارى زور تاريحي ولجاعا جولىقتى – الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ  جاڭا فوتوسى تابىلدى! بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان فوتونىڭ ارقاسىندا ءاليحان بوكەيحان ومىرىندەگى تىڭ دەرەكتەر دە اشىلدى. بۇل ەندى ەكى-ءۇش جىلدان سوڭ بولاتىن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 100 جىلدىعى مەن الاش كوسەمى ءا.بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىنا زور تارتۋ دەپ بىلەمىز. تاريحي فوتو مەن تىڭ دەرەكتەر “قازاق ءۇنى” گازەتىندە تۇڭعىش رەت جاريالانىپ وتىر. 

ءبىرىنشى ءبولىم

       بۇل فوتوسۋرەت ومبى مەملەكەتتىك تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ قورىندا ساقتالىپ كەلگەن يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيالىق قوعامى باتىس ءسىبىر ءبولىمىنىڭ ىسىنەن تابىلدى. فوتوسۋرەتتى تاپقان عىلىمي ەكسپەديتسيانى شارتتى تۇردە بولسا دا – «ومبى ەكسپەديتسياسى» دەپ اتاۋعا بولادى. سەبەبى، اتالمىش ەكسپەديتسيا ولكەنتانۋ مۇراجايىنا قوسا ومبى قالاسىنداعى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعات، ا.س.پۋشكين اتىنداعى وبلىستىق كىتاپحانا، وبلىستىق ونەرتانۋ مۇراجايى سىندى مەكەمەلەردە عىلىمي ىزدەنىس جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ەكسپەديتسيا جۇمىسىنا وسى جولداردىڭ اۆتورىمەن بىرگە جانە سونىڭ باسشىلىق ەتۋىمەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، «ەۋرازيا» گۋمانيتارلىق زەرتتەۋلەر عىلىمي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى زيابەك قابىلدينوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ەتنوگراف سۇلۋشاش قۇرمانوۆا جانە ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ PhD دوكتورانتى، «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ەركىن راحمەتۋللين اتسالىسىپ، عىلىمي ىزدەنىسى «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ قارجىلاي قولداۋىمەن جۇزەگە استى. 

فوتوسۋرەتتىڭ وزىنە ورالساق، ول، ەش داۋ جوق – تەڭدەسسىز تاريحي قۇجات. ويتكەنى، سۋرەتتە التى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ەڭبەك دەمالىسىندا، وتباسىمەن نەمەسە گەوگرافيالىق قوعامنىڭ باتىس ءسىبىر بولىمىندەگى عىلىمي ارىپتەستەرىمەن، ءتىپتى بولماسا الاش قوزعالىسىنداعى ۇزەڭگىلەستەرىمەن بىرگە ەمەس-اۋ، اباقتىدا جازاسىن وتەپ جۇرگەن ساتىندە بەينەلەنىپتى. وعان سۋرەت ساقتالعان ىستەگى «پاۆلودارسكايا تيۋرما، 1908 گود» دەگەن جازۋى كۋا بولادى. تاعى ءبىر قىزىق جايت: سۋرەتكە قازاق كوسەمى – ورىس شارۋالارىنىڭ ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى تاريحي كەزەڭگە ءتان كيەتىن جەيدەسىن، ونىڭ ۇستىنەن جەڭىل قازاقى شاپان، باسىنا ورىس شلياپاسىن كيىپ ءتۇسىپتى.

بىراق، سۋرەتتىڭ نە تۇسىرىلگەن جەرى، نە جىلى قاتە كورسەتىلگەنگە ۇقسايدى. ويتكەنى، ارحيۆ ماتەريالدارىنا جانە الاش كوسەمىنىڭ ءوز ەستەلىكتەرىنە قاراعاندا، قىر بالاسى – ەل اعاسى كەرەكۋ ء(اليحان بوكەيحان ءوز شىعارمالارىندا پاۆلوداردى ۇنەمى «كەرەكۋ» دەپ جازادى) اباقتىسىنا 1906 جىلدىڭ باسىندا جابىلىپ، 15 ساۋىردە ومبى تۇرمەسىنە اۋىستىرىلۋىنان 2 اپتا وتكەندە، ءوزىنىڭ تۋىپ وسكەن توقىراۋىن بولىسىنان سايلاۋشى (ۆىبورششيك) بولىپ سايلانۋىنا بايلانىستى سول جىلدىڭ 30 ساۋىرىندە ومبى تۇرمەسىنەن بوستاندىققا شىعادى. ىزىنشە وتارشىل رەسەي يمپەرياسى تاريحىنداعى تۇڭعىش پارلامەنتى – مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ءى-شاقىرىلىمىنا سەمەي قازاقتارىنان اتىنان دەپۋتات بولىپ سايلانادى. الايدا، 1908 جىلى ول… سەمەي تۇرمەسىنەن ءبىر-اق شىعادى. سوندا ءاليحان كەرەكۋ، ومبى، سەمەي اباقتىلارىنىڭ قايسىسىندا وتىرىپ ەستەلىك سۋرەتكە تۇسە الدى ەكەن؟ تاريحي ايعاق-دەرەكتەرگە ارقا سۇيەي وتىرىپ وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. الدىمەن، الاش كوسەمىنىڭ اباقتى ەپوپەياسىن قىسقاشا شولىپ وتەيىك.

ۇلت-ازاتتىق الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحان، ءوزىنىڭ عىلىمي-پۋبليتسيستىك جانە قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىنىڭ بارلىق كەزەڭىندە، ياعني پاتشالىق داۋىردە دە، ازامات سوعىسى جىلدارىندا دا، بالشەبەكتىك «پرولەتاريات ديكتاتۋراسى» تۇسىندا دا تالاي دا ءتۇرلى قۋعىن-سۇرگىندى باسىنان كەشتى – تۇتقىندالدى، تەمىر قاپاستا وتىردى، جەر اۋدارىلدى. اتاپ ايتقاندا، شامامەن 1896 جىلدان 1927 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ءاليحان ءۇش رەت وتارشىل پاتشا تۇرمەلەرىندە وتىردى (ومبى، كەرەكۋ، سەمەي), 1919 جىلى ءوزىن ءوزى جاريالاعان كەزەكتى «بۇكىلرەسەيلىك» ۇكىمەتتىڭ («ومبى ۇكىمەتى») «جوعارعى بيلەۋشىسى» ادميرال كولچاكتىڭ نۇسقاۋى بويىنشا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ دەلەگاتسياسىمەن بىرگە تۇتقىنعا الىنىپ، كوپ ۇزاماي بوساتىلدى. ول تۋرالى 1930 جىلى وگپۋ-نكۆد تەرگەۋشىسىنە بەرگەن جاۋابىندا الاشوردا پرەمەر-ءمينيسترى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ورىنباسارى بولعان حالەل عابباسۇلى اتاپ كورسەتەدى. سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا قىر بالاسى 1922 جىلى نكۆد-نىڭ قارقارالى مەن ورىنبوردىڭ تەمىر قاپاستارىندا، ماسكەۋدىڭ بۋتىركا تۇرمەسىندە 1926 جانە 1937 جىلدارى ەكى رەت رەت وتىردى.

سەرگەي شۆەتسوۆتىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، پاتشا اباقتىسىنا العاش رەت ومبىلىق «ستەپنوي كراي» گازەتىنىڭ «بىردەن-ءبىر جارقىن» ساياسي شولۋشىسى بولىپ جۇرگەن شامامەن 1896-1897 جىلداردى تاپ بولدى. «ومسكايا گازەتا «ستەپنوي كراي» ي پوليتيچەسكايا سسىلكا» اتاۋىمەن 1930 جىلى سوۆەتتىك «سەۆەرنايا ازيا» جۋرنالىندا باسىلىپ شىققان ەستەلىكتەرىندە س.پ.شۆەتسوۆ ۇكىمەتكە قارسى ماقالا جاريالاعانى ءۇشىن پوليتسيا «ستەپنوي كراي» گازەتىنىڭ بۇكىل رەداكتسياسىن تۇتقىنداپ، از ۋاقىت بولسا دا اباقتىدا ۇستايدى. قىر بالاسى تۇتقىندا وتىرىپ شىققان العاشقى «تاجىريبەسى» تۋرالى ەشقاشان اۋزىنا الىپ، نە جازىپ كورگەن ەمەس. ءساتى كەلمەگەن دە بولار. ونىڭ ەسەسىنە ءاليحاننىڭ جاريالانباعان «قازاق دالاسىنىڭ دزيان-دزيۋندەرى» (تۇپنۇسقادا «دزيان-دزيۋنى كيرگيزسكوي ستەپي») ايدارلى ماقالاسىنان جانە مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ءى-شاقىرىلىمىنىڭ 10-جىلدىعىنا ارنالعان «دالا ولكەسىندەگى سايلاۋ» اتتى وچەركىنەن وسى ءى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلاۋىنىڭ قارساڭىندا ەكىنشى رەت تۇرمەگە ءتۇسۋىنىڭ جاي-جاپسارىن وقىپ بىلۋگە بولادى. ەسكەرە كەتەتىن ماڭىزدى جايت: ءاليحان «قازاق دالاسىنىڭ دزيان-دزيۋندەرى» ماقالاسىن كەرەكۋ تۇرمەسىندە جازىپ، ونى سانكت-پەتەربور گازەتتەرىنىڭ بىرىندە جاريالاۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسىن (كا-دە نەمەسە كادەت پارتياسى) قۇرۋشىلاردىڭ ءارى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى الەكساندر كوليۋباكينگە قۇپيا حاتپەن جىبەرەدى. حاتتىڭ ءۇزىندىسى مىناۋ: «قوسىپ جىبەرىپ وتىرعان 14 بەتتىك حاتتان مەنىڭ باستان كەشكەن حيكايامدى كورەسىز. ونى «ناشا جيزن» (س.-پەتەربوردىڭ ليبەرالدىق گازەتى. س.اققۇلى.) نەمەسە باسقا سول سياقتى گازەتكە جاريالاۋىڭىزدى وتىنەمىن». الايدا بۇل حات الگى ماقالامەن بىرگە پوليتسيانىڭ قولىنا تۇسەدى دە، ارادا 100 جىلدان استام ۋاقىت وتكەندە بەلگىلى تاريحشى بولاتبەك ناسەنوۆ حاتتى دا، ماقالانى دا ماسكەۋدەگى رەسەيدىڭ اسكەري-تاريحي مۇراعاتىنان تاۋىپ الادى.

«مەنى 8 قاڭتاردا (1906 جىلى) كەرەكۋدەن سەمەيگە قاراي شىققان جولىمدا، تۇزقالا كەنتىندە (يامىشەۆسكي پوسەلكەسىندە) تۇتقىندادى… – دەپ جازادى ءاليحان بوكەيحان ارادا 10 جىل وتكەن 1916 جىلى «دالا ولكەسىندەگى سايلاۋ» اتتى ەستەلىگىندە، – مەنى تۇرمەنىڭ ءبىرىنشى قاباتىنداعى ۇلكەن ەكى تەرەزەسى، ۇلكەن ورىس پەشى بار ەڭ جاقسى كامەراسىنا ورنالاستىردى… كەيىن ومبىنىڭ جاندارم باسقارماسى «جوعالتىپ» ۇلگەرگەن مەنىڭ پاسپورت كىتاپشامدى، وزىممەن بىرگە مەنىڭ بارلىق قۇجات-قاعازدارىمدى، كىتاپتارىمدى تاركىلەپ الدى. مەن قول قۋسىرىپ وتىرۋ مەن جالعىزدىقتان جالىقتىم، ۋاقىتىمدى گيمناستيكا جاساۋمەن وتكىزۋگە تىرىسىپ باقتىم».

ءوزىنىڭ جاقىن دوسى ءارى ۇزەڭگىلەسى، ابايدىڭ ءىنىسى كاكىتاي ىسقاقۇلى قۇنانبايدىڭ مەزگىلسىز قايتىس بولۋىنا وراي جازعان «كاكىتاي» اتتى ازىناما-ماقالاسىندا («قازاق» گاز.، № 105, 18.02.1915 گ.) ءاليحان ءوزىن تۇتقىنداۋدان بۇرىن جانە ودان كەيىن سەمەي مەن كەرەكۋدەگى دوستارىنىڭ، ءتىپتى تۇزقالا كازاك كەنتى تۇرعىندارىنىڭ ءوزىن قاشىرماق بولعان قىزىق وقيعانى جازادى: «يانۋار باسىندا 1906-ىنشى جىلى كەرەكۋدەن سەمەيگە بارۋعا شىققان مەنى ۇستاسىن دەگەن سەمەيگە حابار كەلگەن. مارحۇم وماربەك پەن كاكىتاي ءھام وزگە اتى تەرىس دوستار مەنى قاشىرتپاق بولىپ، ماعان قارسى ءۇش اتپەن «ب»-نى جىبەرگەن. بۇل مەن ۇستالعان تۇزقالاعا [جەرگىلىكتى قازاقتار يامىشەۆسكي كەنتىن «تۇزقالا» دەپ اتاسا كەرەك. قۇراست.] ءبىر كوش قانا جەتپەي، ۇستالعاندى ەسىتىپ، كەيىن قايتتى. بىراق ول كۇنى مەن «ب-عا» جولىقسام دا، قاشپاق ەمەسپىن. ەگەر مەن وندا قاشسام، قىرعا وترياد شىعىپ، قازاقتى حور قىلماي ما؟

مەنى تۇزقالادا كۇزەتكە الىپ، قاراۋىلشى ءبىر قازاق-ورىس [«قازاق-ورىس» دەپ اۆتور كازاكتى ايتىپ وتىر. قۇراست.]  قويىپ، مەنى ۇستاعان ورىستار ءبىر ۇيگە تاماق ىشۋگە كەتتى. سوندا ماعان جيىلىپ كەلىپ تۇزقالا كىسىلەرى «قاشىرايىق، قاش!» – دەدى. مەنى ۇستاماس بۇرىن، ماعان كەرەكۋدەن «س» قۋىپ كەلدى، «قاشايىق» دەپ.

كەرەگى مەن بولسام، مەن قاشپايمىن، اباقتىدا ءبىر كىسى جاتقانى جۇرت قور بولعانىنان  ىڭعايلى بولار دەدىم «س»-عا. وماربەك پەن كاكىتاي (وزگە دوستار بۇعا تۇرسىن) ءىسى جولداسقا وسىلاي بولاتىن».

الدىڭعى «قازاق دالاسىنىڭ دزيان-دزيۋندەرى» ماقالاسىندا ءاليحان بوكەيحان ءوزىن تۇتقىنداۋدىڭ باستى سىرىن اشىپ بەرەدى: «مەنى تۇتقىنداۋعا گەنەرال ءسۋحوتيننىڭ (دالا ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى. س.اققۇلى) جەكە ءوزىنىڭ مەنەن كەك الۋى سەبەپ بولدى. ازاتتىق كۇندەرى ول 17 قازان مانيفەسىنىڭ 1-تارماعىن بۇزعانى ءۇشىن ءوزىن سوتقا بەرۋدى ۇسىنعان مەنىڭ بىرنەشە ماقالامنىڭ باس كەيىپكەرى بولىپ ەدى. وعان قوسا قازاقتار مەنى مەملەكەتتىك دۋماعا ۇمىتكەرى رەتىندە تاڭداپ وتىر».

ءاليحان بوكەيحاننىڭ س.-پەتەربورعا الەكساندر كوليۋباكينگە جازعان قۇپيا حاتىنان كورىنەتىن تاعى ءبىر جايت: الاش كوسەمى كادەت پارتياسىنىڭ 1906 جىلعى قاڭتاردىڭ باسىندا ماسكەۋدە وتۋگە ءتيىستى ەكىنشى سيەزىنە شاقىرىلعان بولىپ شىقتى. الايدا حاتتا ءاليحان بىلاي دەپ اتاپ كورسەتەدى: «مەملەكەتتىك دۋماعا ۇمىتكەر رەتىندە مەن كا-دە سيەزىنىڭ ورنىنا تۇرمەگە تاپ بولدىم».

«تۇرمەدە مەنى وزگە تۇتقىنداردان تىپتەن وقشاۋ ۇستادى، – دەپ جازادى ءاليحان بوكەيحان «دالا ولكەسىندەگى سايلاۋ» اتتى وچەركىندە، – سەرۋەندەۋگە، كۇنىنە جارتى-اق ساعات، مەن جالعىز شىعاتىنمىن». ايتسە دە ەستەلىك اۆتورى ءوزىنىڭ بارلىق تۇتقىنمەن بىرگە بولۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن ايرىقشا وقيعا – پاسحا جانە فوما اپتالىعى بولعانىن دا جاسىرمايدى: ء«دىني مەيرامدا كەرەكۋدىڭ قاراپايىم تۇرعىندارى تۇرمەدە وتىرعان بەيشارالارعا كۇلشە نان، پىسىرىلگەن تاۋىق اياعى، جۇمىرتقا جانە تاعى باسقا تاعام-استى اكەپ ءۇيىپ تاستادى. ولاردى تۇرمە ستاروستاسى قابىلداپ الىپ، قويمادا تۇراتىن ەكى ىدىس قۇدايىاسقا قاقپاعىنان اسىپ لىق تولدى. قويمانىڭ ەسىگى ۇلكەن قۇلىپپەن قۇلىپتالىپ، كىلتى كەزەكشىلىككە تۇرعان باقىلاۋشىدا بولاتىن.

پاسحانىڭ ءبىرىنشى كۇنى-اق تاڭەرتەڭ تۇتقىنداردىڭ ءبارى، ونىڭ ىشىندە قازاقتار دا بار، دالىزگە جينالىپ، مەنىڭ كامەرامدى اشىپ، جيىنعا مەنىڭ دە قاتىسۋىمدى تالاپ ەتتى. ءمالىم بولعانداي، تۇندە قۇلىپ سالىنعان قويماداعى ىدىستان بىرنەشە تاۋىق اياعى، كۇلشە نان جانە كوپ جۇمىرتقا ۇشتى-كۇيلى جوعالىپتى. تۇتقىندار باقىلاۋشىلاردى، ولاردىڭ ىشىنەن قولىندا قويما كىلتى بولعان كەزەكشىسىن «سوتتادى».

سوت-cىماعى وزگەشە ءارى بىرجاقتى بولدى: تۇتقىندار قۇلاققا وقىس ەستىلەتىن، بالاعات سوزدەرگە تولى تۇرمە تىلىندە سويلەۋدەن جارىستى، مەنىڭ اڭ-تاڭ بولعانىم – قازاقتار ورىس «شەشەندەرىنەن» ءبىر قالىسپادى – تۇرمە باقىلاۋشىلارىن جەردەن الىپ جەرگە سالدى-اۋ. ولار قاراتەر بولىپ، ءۇنسىز، سۇمىرەيىپ جەرگە قاراپ وتىرا بەردى.

ءبىر ساعاتقا سوزىلعان داۋ-دامايدان كەيىن، «شەشەندەردىڭ» ءبارى سويلەپ بولدا-اۋ دەگەندە، تۇرمە ستاروستاسى: «بۇل سورلىلاردان نە قايىر بار دەيسىڭدەر، ولاردىڭ ۇستىنەن باسقارماعا ارىزدانباي-اق قويىڭدار. اۋليە جانە فوما كۇندەرىندە بۇكىل تۇرمە اشىق بولسىن!» – دەدى. باقىلاۋشىلار وعان قۋانا-قۋانا كەلىسە قويدى. ءسويتىپ بۇكىل اباقتى ەكى اپتا بويى ەمىن-ەركىن عۇمىر كەشتى».

بىراق ول «ەركىندىك» شارتتى تۇردە بولسا كەرەك، ەشكىم اباقتىدان اتتاپ شىققان جوق-تى. ول ءبىر. ەكىنشىدەن، ول ەركىندىكتى وتارشىل بيلىكتىڭ كۇدىگىنە ىلىككەن ءاليحان بوكەيحاننان باسقاسىنىڭ ءبارى كوردى. وتارشىل بيلىك بولسا الاش كوسەمىن ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن عانا ونى ەشبىر تەرگەۋسىز، سوتسىز، وتارشىل رەسەيدىڭ ءوز زاڭدارىن ورەسكەل بۇزا وتىرىپ اباقتىعا قاماپ، قوس قولىن ءجىپسىز بايلاپ وتىردى. ورىس يمپەرياسى مينيستەرلەر كەڭەسىنىڭ تۇڭعىش توراعاسى، پرەمەر-ءمينيسترى سەرگەي ۆيتتەگە، ادىلەت ءمينيسترى ميحايل اكيموۆقا جانە تاعى باسقالارعا ءوزىنىڭ قىلمىسى بولسا «تەرگەۋ جۇرگىزىپ، سوتقا بەرۋىن» تالاپ ەتىپ، كەرەكۋ تۇرمەسىنەن جىبەرگەن جەدەلحاتتارى جاۋاپسىز قالدى. دەمەك، ءاليحان بوكەيحاننىڭ كەرەكۋ تۇرمەسىندە، ودان 15 ساۋىردە اۋىستىرىلعان ومبى اباقتىسىندا ەستەلىك بولسىن دەپ فوتوسۋرەتكە تۇسەتىن ەش مۇمكىندىگى بولا قويماعانعا ۇقسايدى. قاي اباقتىدا تۇسپەسىن، ول سۋرەتى ەستەلىك قانا ەمەس، كۇنى بۇگىن تەڭدەسسىز تاريحي قۇجاتقا اينالىپ وتىر ەمەس پە!

دەگەنمەن دە قىر بالاسى – ەل اعاسىنىڭ وزگە تار قاپاستا الدەقايدا كوپ ەركىندىگى، مول مۇمكىندىگى بولىپتى. بۇل جولى ەندى سەمەي تۇرمەسىنە جابىلعانىندا، ول ەگەر كاسىبي فوتوسۋرەتشىنى بولماسا دا، قولىندا فوتواپپاراتى بار جورا-جولداستارىن شاقىرتىپ الۋعا ەركى بولعان. ول ول ما: تۇرمە بىلامىعىنىڭ ورنىنا قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ءبىر سابا قىمىز ءىشىپ، جاڭا سويعان باعلان قويدىڭ ەتىن جەيتىن مۇمكىندىگى دە بولىپتى. بايقاساق، الەكەڭنىڭ سەمەي تۇرمەسىنە ءتۇسۋىنىڭ دە، 3 اي ەمەس، ودان الدەقايدا ۇزاق وتىرۋىنىڭ دا وزىندىك شىم-شىتىرىق حيكاياسى بار كورىنەدى…

1907 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا سانكت-پەتەربور سوت پالاتاسىنىڭ ەرەكشە وتىرىسى (وسوبوە پريسۋتستۆيە سانكت-پەتەربۋرگسكوي سۋدەبنوي پالاتى) ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتى دەگەن بيىك مارتەبەسى بار ءاليحان بوكەيحاندى ايگىلى «ۆىبورگ ۇندەۋىنە «قول قويعانى جانە تاراتقانى ءۇشىن» 3 اي مەرزىمگە تۇرمە جازاسىنا كەسىپ، سايلاۋ-سايلانۋ قۇقىنان ايىرادى. وسى جازاسىن وتەۋ ءۇشىن جانە ءوز پارتياسىنىڭ، ياعني «حالىق بوستاندىعى» كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ شەشىمىنە مويىنسۇنىپ، 1908 جىلدىڭ جازىندا قىر بالاسى- ەل اعاسى ءوز ىقتيارىمەن سەمەيگە كەلىپ، تۇرمەگە جابۋىن 3 اي بويى جاقىن دوستارىمەن، ۇزەڭگىلەستەرىمەن بىرگە كۇتەدى. ول تۋرالى «كاكىتاي» اتتى ازىناما-ماقالاسىندا قىسقاشا بىلاي جازادى: «سوتتان كەيىن ءبىرىنشى گوسۋدارستۆەنني دۋما دەپۋتاتتارى ساياسات ادىسىنە سايلاعان جەردە اباقتىعا وتىرالىق دەستى. مەن وسى شارتپەن جازعىتۇرى 1908 جىلى سەمەي كەلدىم. مەن سەمەيدە اباقتى بورىشىمدى كۇتىپ جۇرگەندە شاھكارىم، كاكىتاي، تۋراۇل ادەيى قالاعا كەلىپ، تاعى دا ءبىراز كۇن كوڭىل كوتەرىپ شات بولعان ەدىك» («قازاق» گاز.، № 105, 18.02.1915 ج.).

وسى جەردە نازار اۋدارا كەتەتىن ماڭىزدى ءبىر تاريحي فاكت: ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاننىڭ تۋعان حالقىنىڭ مۇڭ-مۇددەسىنە كىرشىكسىز قىزمەت ەتۋى، ءوز پارتياسىنىڭ تىلەگى مەن شەشىمىنە سوزگە كەلمەي باعىنا ءبىلۋى، پارتيانىڭ جارعىسى مەن ەرەجەسىن بۇلجىتپاي ورىنداۋى – بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ساياساتكەرلەرى، قوعام قايراتكەرلەرى، جالپى ساياسي پارتيالارى ءۇشىن جارقىن ۇلگى-ونەگە بولۋعا ءتيىس ەدى. وعان مىسال بولا الاتىن تاعى ءبىر تاريحي فاكتى: مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ءىى-شاقىرىلىمىن سايلاۋ ناۋقانى باستالعان 1907 جىلدىڭ قاڭتارىندا الاش كوسەمى ءوزىنىڭ ەكىنشى رەت دەپۋتات بولىپ سايلانۋىنا كوزى جەتە وتىرىپ، داۋىسقا تۇسۋدەن باس تارتتى. ءى مەملەكەتتىك دۋما سايلاۋىندا ءاليحان بوكەيحان 176 سايلاۋشىنىڭ (ۆىبورششيكتىڭ) 175-ءى قولداپ دەپۋتاتتىققا وتكەن بولسا، 176-نشى داۋىس – وزىنىكى بولاتىن. ال بۇل جولى، ومبىدا ءوزى باس رەداكتورى رەتىندە شىعارىپ تۇرعان «گولوس ستەپي» گازەتىندە جاريالانعان «سەمەي قازاقتارىنا اشىق حات» ماقالاسىندا (№ 7, 13.01.1907 گ.) ەكىنشى رەت دەپۋتاتتىققا تۇسۋدەن باس تارتۋىنىڭ ەكى سىرىن اشىپ بەرەدى: «مىسالعا، مەن ەكىنشى رەت قاتار سايلانعان كۇندە، وعان مەنىڭ كۇمانىم جوق، ۇكىمەت بيلىگى سايلاۋدى جارامسىز دەپ تابادى دا، سەمەي وبلىسى قازاقتارى وكىلىنىڭ مەملەكەتتىك دۋما سەسسياسىنا دەر كەزىندە بارۋىنا كەدەرگى بولادى.

1906 جىلعى قازان ايىنىڭ سوڭىندا رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ بارلىعى قوسىلعان جانە مەن مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن «حالىق بوستاندىعى» پارتياسى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ وسى پارتيادان سايلانعان، بىراق «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويعانى جانە تاراتقانى ءۇشىن سايلاۋ قۇقىنان ايرىلعان بۇرىنعى دەپۋتاتتارى مەملەكەتتىك دۋما دەپۋاتتىعىنا وزدەرىن ەكىنشى رەت ۇمىتكەر رەتىندە ۇسىنباسىن دەگەن قاۋلى قابىلدادى. سەبەبى، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويعان بۇرىنعى دەپۋتاتتارى ەكىنشى رەت جاپپاي قايتا سايلانعان جاعدايدا، ۇكىمەت بيلىگىن بۇل سايلاۋدى جارامسىز دەپ تابۋعا ءماجبۇر ەتەدى دە، مەملەكەتتىك دۋمانى ء(ىى-شاقىرىلىمىن) دەر كەزىندە شاقىرۋعا بوگەت جاسايدى».

جازاسىن وتەۋ ءۇشىن ءوز ىقتيارىمەن جانە «حالىق بوستاندىعى» پارتياسىنىڭ قاۋلىسىمەن سەمەي اباقتىسىنا كەلىپ وتىرعان قىر بالاسى – ەل اعاسى، قولعا تۇسكەن جاڭا فوتوسۋرەتكە قاراعاندا [№ 1 فوتوسۋرەت.]، سونداي-اق ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرى مەن ءتۇرلى ماقالا-جاريالانىمدارىنا جانە تۋعان ءىنىسى سماحان تورەنىڭ قولجازبا ەستەلىكتەرىنە سەنسەك، «قول قۋسىرىپ وتىرۋدان جانە جالعىزدىقتان جالىقپاعانعا» ۇقسايدى.ومبى مۇراعاتىنان تابىلعان فوتوسۋرەتكە دە وسى سەمەي اباقتىسىندا تۇسكەنى كۇمان كەلتىرمەيدى. وتارشىل اكىمشىلىكتىڭ الاش كوسەمىن كەرەكۋ مەن ومبى اباقتىلارىنداعىداي وقشاۋ كامەرادا ۇستاۋىنا ونىڭ مەملەكەتتىك دۋمانىڭ بۇرىنعى بولسا-داعى دەپۋتاتى دەگەن بيىك مارتەبەسى مۇرشا بەرمەسە كەرەك. اباقتىعا كۇندە بولماسا دا، ءجيى كەلىپ امانداسىپ، اماندىعىن، كوڭىل كۇيىن سۇراپ، ەلدىڭ جايىن ايتىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ تۇرعان ءوز تۋعاندارىن – اناسى بەگىم حانىم، ىنىلەرى مەن جالعىز قارىنداسى ءازىحان، سماحان، بازىلحان، نۇربەكتەردى (قارىنداسى) ايتپاعاندا، بۇكىل سەمەي وڭىرىنەن، ونىڭ ىشىندە اباي ەلىنەن ءوزىنىڭ جاقىن دوستارى مەن ۇزەڭگىلەستەرى دە ۇزبەي قاتىناپ، سالەم بەرىپ تۇرىپتى. مىسالعا، «كاكىتاي» اتتى ازىناما-ماقالاسىندا ءوزى بىلاي اتاپ كورسەتەدى: «مەن اباقتىدا جاتقانىمدا، وسىلار (ياعني شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، كاكىتاي ىسقاقۇلى، تۇراعۇل ابايۇلى قۇنانبايلار جانە تاعى باسقالارى. س.اققۇلى.) تاعى كەلىپ امانداسقان. بۇعان وزگە قازاق جارامايدى-اۋ دەيىم».

سماحان تورەنىڭ العاش رەت «جۇلدىز» جۋرنالىندا (№ 3, 1996 ج.), سوڭعى رەت ء«اليحان بوكەيحان. شىعارمالارىنىڭ 9 تومدىق جيناعى – سوبرانيە سوچينەني ۆ 9 توماح» كوپتومدىعىنىڭ 6 تومىندا جاريالانعان ەستەلىكتەرىنە سەنسەك (استانا: «سارىارقا»، 2013. – 6 توم، 5-33 بب.), سەمەي تۇرمەسىندە قىر بالاسى – ەل اعاسى سانكت-پەتەربور سوت پالاتاسىنىڭ شەشەمىنە سايكەس 3 اي ەمەس، 8 اي وتىرعان. ايتسە دە تۋعان-تۋىسقاندارى مەن دوس-ۇزەڭگىلەستەرى الاش كوسەمىنىڭ 8 ايىن 8 كۇندەي وتكىزدى، – دەپ جازادى سماحان تورە بوكەيحان:«ءاليحان 1908-ءىنشى جىلى سەگىز اي سەمەي اباقتىسىندا وتىردى. قازاققا كەرەك ادام (مەدەۋ ورازبايۇلىنىڭ ءسوزى. س.اققۇلى.) «اباقتىدا اۋىردى» دەپ سەمەي توبىقتىسى جيىلىپ، كۇندە اباقتىعا بارىپ، الەكەڭمەن اڭگىمەلەسىپ، ەل ادامدارى سەگىز ايدى سەمەيدە وتكىزىپ سەگىز كۇندەي-اق قىلدى. توبىقتى ورازباي بالاسى مەدەۋ ون قۇلىندى بيە شاعىلعا بايلاتىپ، كۇندە اباقتىعا ءبىر سابا قىمىز اپارىپ، ءبىر باعلان سويىپ، ءماجىلىس قۇرىپ، وسىنداي ءومىر وتكىزدى» (6 توم، 8 بەت.).
    الاش كوسەمىنىڭ سەمەي اباقتىسىندا تۇسكەن اق-قارا ءتۇستى جاڭا فوتوسۋرەتى، ەگەر «1908 جىل» دەپ كورسەتكەن ۋاقىتى راس بولسا، وندا ول كەزدە جاسى 42-دەن اسقان ەدى (1866 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا تۋعان), ودان الدەقايدا كەيىن – اراداعى 29 جىل سالىپ، 1937 جىلى ماسكەۋدەگى بۋتىركا تۇرمەسىندە تۇسكەن سۋرەتىمەن [№ 2 سۋرەت] سالىستىرىپ، سارالاپ قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل سۋرەتتى وسى جولداردىڭ اۆتورىنا 1991 جىلى سوۆەت وداعى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قوعاممەن بايلانىس ورتالىعى (تسوس كگب سسسر) كسرو-نىڭ ەڭ زۇلىم، سول سەبەپتى دە ەڭ جابىق قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ ارحيۆىنەن، ءا.ن.بوكەيحاننىڭ «قىلمىستىق ىسىنەن» الىپ جىبەرگەن بولاتىن. سۋرەتتە جاسى 72-گە تاقاعان قارت (!) الاش كوسەمى – اقىرعى رەت بۋتىركا اباقتىسىنا جابىلعان ساتىندە بەينەلەنىپتى.

مىنە وسى 2 فوتوسۋرەتتى ەرىكسىز سالىستىرۋدان تۋاتىن كوپ ساۋالدىڭ ءبىرى: جوعارىدا كوز جەتكىزگەنىمىزدەي، پاتشالىق رەسەي بيلىگى 72-دەگى قارتتى «ماسكەۋدە جانە قازاقستاندا انتيسوۆەتتىك تەرروريستىك ۇيىمدار قۇردى جانە سوعان جەتەكشى بولدى، «جاپونداردى ءسۇيدى» («ياپونوفيل») دەگەن ساناعا قونبايتىن ناقاق ايىپتارمەن ءۇش اي تەمىر قاپاستا ۇستار ما ەدى؟ ءتىرى جان شىدامايتىن ازاپقا سالار ما ەدى؟ ودان ءولىم جازاسىنا كەسىپ، سوت وكىمىن سول كۇنى-اق ورىنداپ، دەنەسىن ءتۇن جامىلىپ ماسكەۋدەگى دون زيراتىندا ورتەپ، كەڭەستىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ وزگە 5 مىڭنان استام قۇربانىمەن بىرگە ءبىر شۇقىرعا كومەر مە ەدى؟ ول ازداي – ۇلت كوسەمىنىڭ سۇيەگى ەمەس، سۇيەگىنىڭ كۇلى جەرلەنگەن جەردى ءوزى كۇيرەپ كۇلى كوككە ۇشقان ساتكە دەيىن تۋعان التى الاش حالقىنان، تۋعان-تۋىستارىنان 60 جىلدان استام جاسىرىپ كەلەر مە ەدى؟

بۇل ەكى فوتوسۋرەت – ەش بوياۋسىز، قوسپاسىز تاريحتىڭ كۋاگەرى رەتىندە سامودەرجاۆيەلىك رەسەي مەن كەڭەستىك يمپەريانىڭ تۇرمەلەرىندەگى تارتىپتەرى مەن تۇرمىستىق شارتتارىن سالىستىرىپ قاراۋعا دا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. مىسالعا، العاشقى 3,5 ايىندا كەرەكۋ تۇرمەسىنىڭ، سوڭعى 2 اپتاسىندا ومبى اباقتىسىنىڭ قاتاڭ وقشاۋ كامەراسىندا وتىرعان كەزىندە، ءاليحان بوكەيحان سانكت-پەتەربورلىق ءۇش گازەت، «سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» گازەتىن ۇزبەي جانە سول ۋاقىتتاعى كەرەكۋ مەن ومبىدان تابىلاتىن كىتاپتاردىڭ ءبارىن ءبىر-بىرلەپ العىزىپ وقىدى. پاتشا اباقتىلارىندا، ونىڭ ىشىندە سەمەي تۇرمەسىندە قىر بالاسى – ەلاعاسىنا تاعى قانداي «ەركىندىكتەر» بەرىلگەنىن جوعارىدا وقىپ كوز جەتكىزدىك. كەڭەس زامانىنداعى اتىشۋلى گۋلاگ-تاردى ايتپاعاندا، كەڭەستىك ەڭبەكپەن تۇزەۋ كولونيالارىندا وسىعان ۇقساس «ەركىندىكتەر» بولدى ما ەكەن؟ جاۋاپتى وقىرماننىڭ ءوزى تاپسىن.

ەكى تاريحي فوتوسۋرەتتى پاتشالىق رەسەيدى اقتاۋ نەمەسە كەڭەس يمپەرياسىن داتتاۋ ءۇشىن سالىستىرىپ وتىرعانىم جوق، ەكى وتارشىل يمپەريانىڭ ءبىر بىرىنەن ايىرماسى شامالى ەدى. وعان تاعى ءبىر دالەل، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ سەمەي تۇرمەسىنەن بوستاندىققا شىعۋى سول-اق ەكەن – 1909 جىلدىڭ باسىندا العاش رەت ساياسي ايداۋعا دا ۇشىرادى – سامارعا جەر اۋدارىلدى. ساماردان تۋعان ەلىنە تەك 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن عانا ورالىپ، الاش (قازاق) دەموكراتيالىق مەملەكەتىن قۇرۋعا مۇرىندىق بولىپ، ونىڭ شىنايى دەموكراتيالىق جولمەن سايلانعان تۇڭعىش باسشىسى بولادى.

سۇلتان حان اققۇلى، PhD,

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ «الاش» عزي ديرەكتورى.

“قازاق ءۇنى” گازەتى،  №27 08.07.2014.