«الۋان الۋان جۇيرىك بار، ءوز الىنشە شاباتىن» دەگەندەي، «ۇلتتىق بىرىڭعاي تەست-2014» تە جاقىندادى. ءار تالاپكەر ءوز الىنشە شاباتىن، ماماندىعىن تاباتىن، بىرەۋ كۇلىپ، بىرەۋى جىلاپ شىعاتىن ارپالىس باستالعالى تۇر. ءيا، شاپقان تۇلاردىڭ بايگە الۋ باستى ماقساتى، بولسا تالاپكەردىڭ ماقساتى كوزدەگەن بيىگىن باعىندىرىپ، كوڭىلىندەگى ماماندىقتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ ستۋدەنت اتانۋ.

ءار جىلى ەلىمىز بويىنشا ءجۇز مىڭنان استام وقۋشى مەكتەپ بىتىرەدى. سونىڭ 35% عا جۋىعى مەملەكەتتىك گرانتقا يە بولادى. سول جەڭىمپازداردى ىرىكتەۋدىڭ نەگىزگى باسىمدىلىعى ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستتىڭ ەنشىسىندە.  ۇلتتىق تەستتە ۇپاي ءۇشىن كۇرەس. ءار بالا ءوزىنىڭ بار مۇمكىندىگىن سالىپ بالل الۋعا تىرىسادى. قالايدا بۇل تولىق بولماسادا، بالانىڭ ىشىندەگى بار ءبىلىمنىڭ نەگىزگى ءبولىمىن انىقتاپ بەرەدى.

ءجون دەلىك، بىلىمدىلەر ادىلەتتى تۇردە مەملەكەتتىك گرانتتى يەلەنۋ كەرەك. ول داۋ جۇرمەيتىن، دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اقيقات. بىراق ءبىزدىڭ جۇرتتا قازىرگى كەزدە “اۋزى قيسىق بولسادا باي بالاسى سويلەسىن” دەپ، بىلىمىمەن ەمەس ەبىن تاۋىپ «ارتقى ەسىكتى» جاعالايتىن، سول ارقىلى ءبىلىمدىنىڭ جولدارىن تاباتىن دا ايلا-شارعىلار بار. بۇنى تيماساق تالاي ءبىلىمدى بالانىڭ جولىن قيامىز. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن شاپپاي بايگە الاتىنداردىڭ امالىن اشىپ ايتا كەتەلىك.

شاپپاي بايگە الۋ

مەملەكەتتىك گرانتتى ۇلتتىق تەست وتپەي تۇرىپ ۇتىپ الاتىن، اي بۇرىن، كەيدە ءتىپتى جىل بۇرىن قانجىعاسىنا بايلايتىن كەرەمەت «ۇزدىكتەر» بار بۇل كۇنى ءبىزدىڭ جۇرتتا.

مەملەكەتتىك گرانتتى بولگەندە ەرەكشە جەڭىلدىككە يە بولاتىن توپتاردىڭ ەڭ باسىندا «التىن بەلگى» يەگەرلەرى تۇرادى. ءيا، 11 جىل ۇزدىك وقىعان، سول ۇزدىكتىگىن ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستتە مۇدىرمەي قورعاعان وقۋشىعا تاڭداعان ماماندىعىنا بارۋعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. اۋەلى، ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتى شابىتتاندىرۋ ءۇشىن، قوسىمشا ماراپاتتاۋ ەنگىزسە دە ارتىق ەمەس. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇل ەمەس، ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، سول التىن بەلگىدەن كەيىنگى جەڭىلدىككە يە بولعاندار. ولار رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق «عىلمي جوبا جەڭىمپازدارى».

بۇل بالا «عالىمداردىڭ» ارتىق ستاتۋسقا يە بولۋى مەملەكەتتىك گرانتتىڭ تازالىعىنا اۋىر كەسىرىن تيگىزۋدە. سەبەبى، عالىمداردىڭ ءوزى اشاتىن جاڭالىق تابىلماس بۇل كۇندە مەكتەپ بالاسىنىڭ عىلمي جاڭالىق اشادى دەۋ قيا-عاجايىپ ەرتەگىنىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرلەرىن جاساۋمەن بىردەي. سىپرا جوققا شىعارعىمىز كەلمەيدى،  ەڭبەكتەنەتىندەرى باردا شىعار، بىراق، مەملەكەتتىك گرانتتى بەرۋ تىم ارتىق، ءارى ورىنسىز. سەبەبى، جەمقورلىقتىڭ اششى ساسىق ءيىسى اڭقيتىن بۇل تيمدىلىك، ەلىمىزدەگى شاپپاي بايگە الاتىن «ۇزدىكتەردىڭ» ۇلەس سالماعىن ارتتىرۋدا.

سۋ توگىلمەس جورعالاردىڭ سىرى

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن، تسيفرلاردى سويلەتىپ، شاپپاي بايگە الاتىنداردىڭ شابىسىن كورسەتەلىك.

بىرىنشىدەن: اقشاڭ بولسا قالتاڭدا، تالتاڭداساڭ تالتاڭدا. بۇل – جۇلدە الۋدىڭ تاماشا جولى. ءيا، اتاعى الاتۋداي حالىقارالىق عىلمي جوبالار كونكۋرسىنىڭ جۇيەسى ءدال وسىلاي، باراسىز، ءبىر تانىستى تاباسىز. تانىستى كەيدە ىزدەپ تە كەرەك ەمەس، ورىن كەرەك پە، پالەنباي دوللار دەپ الدىڭىزدان ءوزى شىعادى. اقشاسىن ساناساڭىز ورىن دايىن. ورىن بولسا گرانت دايىن. بۇل بۇگىن قۇپيادا ەمەس. سونداي قۇپيامەن ورىن الىپ كەلگەن ءبىر «شابوندوزبەن» سويلەسكەنىمىزدە، «باردىق، ەكى ءۇش ساعات وتىرىپ قايتتىق، ەل كورىپ، جەر كورىپ، گرانت الىپ كەلدىك» دەگەن ەدى جاسىرماستان. مىسالى، ءدال وسىنداي وتىرك بايگەنىڭ ءبىرى ەلىمىزدىڭ بايقوڭىر قالاسىندا وتەتىن «عىلىم الەمىن اشامىز» اتتى عارىشتىق زەرتتەۋ بويىنشا حالىقارالىق عىلىمي جوبالاردىڭ جۇلدەسىنىڭ شارتتارى دا اقشامەن شەشىلەدى. ودان جۇلدە الۋدىڭ باستى جولى ءبىر جىل بۇرىن سولاردىڭ وقۋشىلار لاگەرىنە بارىپ قاتىسۋ. قاتىسساڭ بولدى، عىلىمي جوبالار سايىسىندا ءبىر ورىنىڭ دايىن. دەمەك، گرانتتى ۇيقىنى قيىپ وقىپ الماي، اقشانى قيىپ، دەمەلىپ ءجۇرىپ الاسىڭ.

ەكىنشى، «وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي» ەتىپ سۋدىراتۋ. ءيا، بۇل- عىلمي جوبانى قورعاۋدىڭ امالى.

عىلمي جوبا ءماتىنى ۇرلانىپ، ايتپەسە ساتىلىپ الىنعان ءىشى تولعان پلاگيات. ۋنيۆەرسيتەتتەگى عىلمي اتاعى بارلارمەن كەلىسەدى. ولار ءبىر ستۋدەنتتىڭ ديپلومدىق جۇمىسىن نەمەسە كۋرستىق جۇمىسىن قۇنى بويىنشا ساتادى. ساتىپ العان جوبانى «وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي» ەتىپ، سۋدىراتىپ ايتىپ شىعاسىز. تىڭداعان جۇرت وقۋشى مۇنشالىق دەڭگەيدەگى جۇمىس جاساسا ەلدىڭ بولاشاق جاستارىنىڭ ءبىلىمى ۇشان تەڭىز ەكەن دەپ، اۋزىن اشىپ تامسانادى. ال جۇلدە سىزدە، ۇبت-عا دايىندالىپ، الاڭداپ جان قيناماستان قانجىعاڭىزدا بەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەن بەلدى ماماندىقتىڭ گرانتى. بۇل نەدەگەن باتپان قۇيرىق دەمەڭىز، بۇل ءباز بىرەۋلەردىڭ بالاسى گرانتسىز قالماس ءۇشىن جاسالعان كەرەمەت ءادىس.

ءۇشىنشى، اۋزى قيسىق بولسادا باي بالاسى سويلەسىن. بۇل – عىلمي جوبانى جەڭىپ الاتىن وقۋشىلاردىڭ دەڭگەيى.

ءيا، بىلىمنەن جۇرداي، ۇلتتىق تەستتى مۇلدە تاپسىرا المايتىن «ەركەلەر» قانجىعاسىنا گرانتتى ەرتە بايلاپ جاتقاندا، ءبارى جالعان دەمەسكە شاراڭ جوق. بۇل جالعان دا ەمەس، عىلمي جوبا گرانت يەلەنگەندەردىڭ 11 جىلدىق وقۋ ۇلگەرىمىن كورسە، عىلمي جاڭالىق اشپاق تۇگىلى، ءوز ءومىر بايانىن جازۋعا تولىق قاۋقارى جەتپەيتىن «دارا شاپقاندار» جەتەرلىك.

كەسەلدى تىرلىكتىڭ كەسىرى

مۇنىڭ ارتى نەگە اپارىپ سوقپاق؟ تۇرسىن جۇرتباي اعامىزشا ايتساق جالعان عىلىمنىڭ باسى وسى جوبالاردان باستالادى. بۇدان جالعان اتاققا ۇلاسارى داۋسىز. انىعىن ايتقاندا، بۇل جالعاندىقتىڭ كەسىرى ءبىلىم سالاسىنا وراسان بولىپ تۇر.

بىرىنشىدەن: دارىندىنىڭ جولىن كولدەنەڭ كوك اتتى كەستى. ءيا، قانشاما دارىندى بالانى گرانتسىز قالدىرادى. جولىن كەستى. بۇل بولاشاق الدىنداعى قىلمىس ەكەنىن سەزىنەتىن جۇرت بولماي تۇر قازىرگە.

ەكىنشىدەن: ءبىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى ءشىرىتتى. ءبىلىم سالاسىنداعى تازا وتەتىن قانشاما جاس ۇرپاقتىڭ ءبىلىمىن ولشەيتىن بايگەلەردىڭ ءبارىنىڭ قۇنىن تۇسىرۋدە. بۇل عىلىم جولىنا تۇسكىسى كەلىپ، ءوز ەڭبەگىمەن ىزدەنەتىن ۇرپاققا تەرىس ۇگىت بەرىپ قۇلشىنىسىن ازايتىپ بارادى.

ۇشىنشىدەن: بىلىمدە باسەكە، باسەكەدە ادىلەتتىلىك بولماي عىلىم دامىمايدى. ۇرپاقتىڭ، جاس وركەننىڭ بويىنداعى ءادىل ىزدەنىمپازدىقتى دامىتپاي ەل ەرتەڭى، ۇلتتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. سوندىقتان بۇل سەكىلدى جالعان «تۇلپارلاردى» ۋاعىندا تىزگىندەپ العان دۇرىس.

تورتىنشىدەن: دوسقا – كۇلكى، دۇشپانعا تابا. حالىقارالىق دەپ اتالاتىن قانشاما جوبادا ەلدىڭ ەكونوميكاسى وزگەنىڭ قامباسىنا قۇيىلۋدا. ءبىر جۇلدەنى ساتىپ اكەلۋ ءۇشىن وزگە جۇرتتىڭ قازىناسىنا مىڭداعان دوللاردى تولتىرىپ جاتىرمىز. بۇل، ەل ەكونوميكاسىنا كەرى اسەرىن بەرۋمەن قاتار، ەلدىڭ وزگە مەملەكەتتەر الدىنداعى بەدەلىن تۇسىرەرى حاق.

بەسىنشىدەن، سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى. بۇل دەرتتىڭ اسقىنعانى سونشالىق، باسقا ەمەس باستاۋىشتىڭ بالاسىنا عىلمي جوبا جازدىرۋ بەلەڭ الدى. بەسىكتەن بەلى جاڭا شىعىپ، وڭ مەن سولىن تولىق ايىرا المايتىن بالانى زەرتتەۋشى ەتۋ نە كەرەك؟ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا جاساندىلىق ۇيالاتۋ قاسىرەتتىڭ باستاۋى بولماق.

بالىق باسىنان ءشىريدى. عىلمي جوبا جاس عالىمداردى ەمەس جاس جەمقورلاردى دايىندايدى دەمەسكە شارا جوق. ءبىلىم سالاسىنىڭ باستاۋى بولعان مەكتەپتەن باستالعان بۇل جالعان عىلىم ەلىمىزدى جاۋلاماسىن، ۇرپاق ساناسىن ۋلاماسىن دەسەك وسىنداي وتىرىك عۇلامالاردى ەرجەتكىزەتىن ءبىلىم سالاسىنداعى بيزنەس جوبالاردىڭ كوزىن جوعالتۋ سالا ماماندارىنىڭ موينىنداعى امانات. «قوي ىشىنە جاسىرىنعان تۇيەدەي» بولىپ تۇرعان ءبىلىم سالاسىنداعى بۇل كىناراتتاردى كورەتىن كوز بولعانىمەن، ورنىنا كەلتىرىپ، قازاق قوعامىنا ساۋاتسىز مامانداردىڭ قۇمىرىسقاداي قاپتاۋىنا قارسى كەلەر قاھارمان تابىلا قويار ما ەكەن؟ ول جاعى بەيمالىم...

اياتجان احمەتجان، kazbilim.kz پورتالىنىڭ باس رەداكتورى 

Abai.kz