قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىلارى تۇرار رىسقۇلوۆ پەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءومiرباياندارى جاقسى زەرتتەلگەنiنە قاراماستان، وكiنiشكە قاراي، ءالi دە تەرەڭدەتە، جان-جاقتى اشا تۇسەتiن جايتتار جەتكiلiكتi. سونداي كەلەلi ماسەلەنiڭ بiرi – اتالعان قايراتكەرلەردiڭ بiر-بiرiنە دەگەن ءوزارا قامقورلىعى بولىپ تابىلادى.
ءاليحان بوكەيحانوۆ — ۇلت زيالىلارىنىڭ اعا بۋىن وكiلدەرiنiڭ كوشباسشىسى رەتiندە پاتشالىق مونارحيالىق بيلiك تۇسىندا-اق قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن يدەولوگيالىق جانە پراكتيكالىق تۇرعىدان نەگiزدەگەن ساياسي تۇلعا بولسا، ال تۇرار رىسقۇلوۆ – توتاليتارلىق كەڭەستiك بيلiك جاعدايىندا ەگەمەندiك ءۇشiن كۇرەس جۇرگiزگەن جاس بۋىننىڭ جەتەكشiسi بولدى.

ءا.بوكەيحانوۆتىڭ قازاق مەملەكەتتiلiگiن قالپىنا كەلتiرۋگە كۇش سالىپ، بۇل ماقساتتا ليبەرالدىق باعىتتاعى ورىس پارتيالارىنىڭ بiرi – كادەتتەردi جاقتاعانى بەلگiلi, بiراق رەسەي كادەتتەرi تاريحي مۇمكiندiكتi تيiمدi پايدالانا الماي، رەۆوليۋتسيالىق دۇربەلەڭ داۋiرiندە ساياسي ارەنادان ىعىسىپ قالدى دا، ولاردى قولداعان ۇلت قايراتكەرلەرiنiڭ كوپشiلiگi ازامات سوعىسى جىلدارىندا بولشەۆيكتەرمەن تايتالاسۋعا ءماجبۇر بولدى. قىزىل اسكەردiڭ جەڭiسi ليبەرالدىق باعىتتاعى ۇلت زيالىلارىنىڭ ءۇمiتiن ءسوندiرiپ، جاڭا بيلiكتi امالسىز مويىنداۋعا ءماجبۇر ەتتi. الاشوردا جەتەكشiسi ءا.بوكەيحانوۆ بۇل تۇستا سەمەيدەن قارقارالىعا قونىس اۋدارىپ، جەرگiلiكتi بيلiك ورىندارىنىڭ قىراعى باقىلاۋىنا الىنادى.
تۇركiستان ولكەسiندە دە وسى سيپاتتاعى پروتسەستەر ءورiس الدى. تۇركiستان زيالىلارى­نىڭ باستاماسىمەن ومiرگە كەلگەن تۇركiستان مۇحتارياتى 1918 جىلى تاشكەنت بولشەۆيك­تەرi تاراپىنان تالقاندالدى. ولكەدەگi ساياسي بيلiك 1919 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيiن تولىعىمەن ورىس بولشەۆيكتەرiنiڭ قولىندا بولدى. مۇحتاريات تالقاندالعاننان كەيiن ساياسي بيلiك پەن اسكەري كۇشكە يە بولىپ وتىرعان تاشكەنت بولشەۆيكتەرiمەن ىمىراعا كەلۋ ماقساتىندا جاپپاي پارتيا قاتارىنا وتە باستاعان تۇركi مۇسىلمان جاستارى ت.رىسقۇلوۆ قۇرعان مۇسىلمان بيۋروسىنىڭ ۇيىمداستىرۋمەن شوۆينيستiك نيەتتەگi ورىس بولشەۆيكتەرiن رەس­پۋبليكادان ىعىستىرىپ شىعارىپ، تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندiگi مەن تۇركiستان كونفەدەراتسياسى تۋرالى ماسەلە قويادى. «تۇتاس تۇركiستان» يدەياسىن كوتەرگەنi ءۇشiن ت.رىسقۇلوۆ كرەمل تاراپىنان قاتتى قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراپ، تۇركiستاننان ماسكەۋگە «جەر اۋدارىلدى». جاڭادان تابىلعان تاريحي دەرەكتەردiڭ مالiمەتiنە قاراعاندا ت.رىسقۇلوۆ ركپ(ب) قاتارىنا، ءوزi جازىپ كورسەتكەندەي 1917 جىلدىڭ قىركۇيەگiندە ەمەس، 1918 جىلدىڭ باسىندا وتكەن.
وسىلايشا قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى­نىڭ قوس جەتەكشiسi دە كرەمل ءۇشiن سەنiمسiز ساياسي تۇلعالارعا اينالعان بولاتىن. ءا.بوكەي­حانوۆتىڭ 1920–1922 جىلدارى اشىق ساياساتپەن اينالىسۋىنا ەشقانداي مۇمكiندiگi بولعان جوق. ال ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتi ساياسي بيۋروسىنىڭ شەشiمiمەن ي.ۆ.ستالين باسقاراتىن رسفسر ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنا قىزمەتكە جiبەرiلگەن ت.رىسقۇلوۆ ءۇشiن اتالعان جىلدار اسا اۋىر بولدى. رسپ(ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ ساياسي بيۋروسى ت.رىسقۇلوۆتى ماسكەۋدە قىزمەتتە قالدىرۋدىڭ ءوزiن قاۋiپتi ساناپ، 1921 جىلى كوميسسارياتتىڭ ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنداعى وكiلi ەتiپ الىستاعى باكۋگە جiبەرەدi. تەڭiز جاعاسىندا ورنالاسقان باكۋدiڭ كليماتى تۇركiستاننىڭ قۇرعاق اۋا رايىنا ۇيرەنگەن ت.رىسقۇلوۆ ءۇشiن جايسىز بولىپ، ونىڭ ۇستiنە ول بالقان، كiشi ازيا، كاۆكاز ايماعىندا كەڭ تاراي باستاعان جۇقپالى وكپە اۋرۋىن جۇقتىرىپ، قاتتى ناۋقاستانادى دا، ازىق-تۇلiك پەن قارجى تاپشىلىعى جاعدايىندا بiر جىلداي ەمدەلۋگە ءماجبۇر بولادى. دەنساۋلىعى تۇزەلگەننەن كەيiن ت.رىسقۇلوۆ كوميسسارياتتىڭ ورتالىق اپپاراتىنا ورالىپ، كوللەگيا مۇشەسi, ارتىنان كوميسساردىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانادى.

جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا تولىق ساياسي-اسكەري جەڭiسكە جەتكەن بولشەۆيكتەر ارنايى جازالاۋشى ورگاندار (ۆچك، iشكi iستەر بولiمدەرi, اسكەري وكرۋگتار مەن مايدانداردىڭ ەرەكشە بولiمدەرi, تريبۋنالدار جانە ت.ب.) ارقىلى ازامات سوعىسى جىلدارىنداعى ساياسي قارسىلاستارىن iزدەستiرiپ، جاپپاي قۋعىنداۋ ساياساتىن باستايدى. مۇنداي ساياسات ەڭ الدىمەن بولشەۆيكتەرگە جاۋ جالپىرەسەيلiك ساياسي پارتيالار (كادەتتەر، ەسەرلەر، مونارحيستەر جانە ت.ب.) مەن ۇلتتىق ۇيىمدارعا، اقتار جاعىندا سوعىسقان اسكەريلەرگە، ۇستەم الەۋمەتتiك توپ پەن دiن قىزمەتكەرلەرiنە، سونداي-اق پارتيا iشiندەگi وپپوزيتسيالىق توپتارعا قارسى باعىتتالدى. كەشiرiم جاريالاعاندارىنا قاراماي-اق بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ دا العاشقى كەزەكتە قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىرايتىنى انىق ەدi. وسىنى سەزگەن الاشورداشىلاردىڭ كوپشiلiگi تۇرلiشە مۇمكiندiكتi پايدالانىپ، قازاقستان اۋماعىنان تۇركiستان ولكەسiنە قونىس اۋدارىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. ارنايى ورگانداردىڭ قىراعى باقىلاۋىندا جۇرگەن ءا.بوكەيحانوۆ تا 1922 جىلى سارىارقادان تۇركiستانعا كەتۋدi جوسپارلاي باستايدى.
ءا.بوكەيحانوۆتىڭ قۇپيا تۇردە تاشكەنتكە كەتۋiنەن قاۋiپتەنگەن گپۋ-دiڭ (مەملەكەتتiك ساياسي باسقارما) قارقارالىداعى جەرگiلiكتi بولiمشەسi 1922 جىلى 14-قازاندا ونى تۇتقىنعا الادى. گپۋ-دiڭ قارقارالى بولiمشەسiنiڭ iس-ارەكەتiنە نارازىلىق بiلدiرiپ، ءوزiن بوساتۋدى تالاپ ەتكەن ءا.بوكەيحانوۆ تۇرمەدەن تانىس­تارى ارقىلى قول جالعاپ ماسكەۋگە، رسفسر ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنا ء«اليحانوۆ» دەپ قول قويىلعان شۇعىل جەدەلحات جولدايدى. جەدەلحاتتىڭ ء«اليحانوۆ» دەگەن اتپەن جiبەرiلۋiنiڭ وزiندiك سىرى بار، ويتكەنi ونىڭ ناعىز يەسi كiم ەكەنiن بiلسە، قارقارالىنىڭ تەلەگراف بولiمiندەگi گپۋ اگەنتتەرi تاركiلەپ الارى ءسوزسiز ەدi. جەدەلحات ءۇش كiسiنiڭ — رسفسر ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارى ي.ۆ.ستاليننiڭ، حالىق كوميسسارىنىڭ ەكiنشi ورىنباسارى ت.رىسقۇلوۆتىڭ جانە رسفسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسi مەن ەڭبەك جانە قورعانىس كەڭەسi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ا.د.تسۋريۋپانىڭ اتىنا جولدانعان: «16-10-22. ماسكەۋگە. قارقارالىدان. جولداس ستا­لينگە. كوشiرمەسi — حالىق كوميسسارلار كەڭەسi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ا.د.تسۋريۋپا مەن ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى ت.رىسقۇلوۆقا. 14 قازاندا مەملەكەتتiك ساياسي باسقارما (گپۋ) بۇيرىعىمەن تۇتقىندالدىم، مەنi سەمەي قالاسىنا اتتاندىرماق. ماسكەۋ قالاسىنا ءوز ەركiممەن كەلۋiمە رۇقسات بەرiلۋiن سۇرايمىن. ءاليحانوۆ».
ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جەدەلحاتىن 16-قازاندا قابىلداپ العان رسفسر ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنىڭ پوشتا-بايلانىس ءبولiمi ءماتiن جازىلعان تەلەگراف لەنتاسىن جەكە پاراققا جەلiمدەپ، №13873-ءىنشi قاتىناس نومiرiمەن مورلەپ، 1922 جىلى 17-قازاندا كرەملدەگi ي.ۆ.ستالينگە جولداعان. ي.ۆ.ستالين 1917–1923 جىلدار ارالىعىندا كرەملدەگi باسقا دا قىزمەتiمەن قاتار رسفسر ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارى قىزمەتiن قوسا اتقارعانىمەن دە، كوميسسارياتتىڭ iستەرiنە كوپ ارالاسپاعان، ويتكەنi ول وسى جىلدارى كوميسساريات كوللەگياسىنىڭ نەبارi 20 ماجiلiسiنە عانا تiكەلەي قاتىسقان ەكەن. كوميسسارياتتىڭ جۇمىسىن ءتۇرلi ۋاقىتتاردا ورىنباسارلىق قىزمەت اتقارعان س.س.پەستكوۆسكي، ن.ن.ناريمانوۆ، ­ت.رىس­قۇلوۆ، م.ح.سۇلتان-عاليەۆ، گ.ي.برويدو، م.پ.پاۆلوۆيچ، گ.ك.كلينگەر، م.د.گۋسەينوۆ جانە تاعى باسقالار جۇرگiزiپ وتىرعان.
ي.ۆ.ستالين ارنايى ۇكiمەتتiك بايلانىس ارقىلى كرەملگە جەتكiزiلگەن ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جەدەلحاتىمەن تانىسقان سوڭ، ء«اليحانوۆ» دەگەن كiسiنiڭ ءا.بوكەيحانوۆ ەكەنiن بiردەن تۇسiنگەن جانە ونىڭ تۇتقىندالۋى قازاق قايراتكەرلەرi ورتاسىندا جاعىمسىز رەاكتسيا تۋعىزىپ وتىرعانىن اڭعارعان دا، ناقتى كوڭiل-كۇيدi بiلۋ ءۇشiن جەدەلحات جەلiمدەلگەن پاراققا قارا قالامساپپەن «قازاقستان مەن تۇركiستان باسشىلارىنان سۇرالسىن» دەپ جازىپ، كوميسسارياتقا كەرi قايتارعان. ي.ۆ.ستالين جەدەلحاتتىڭ بiر كوشiرمەسi جولدانعان ا.د.تسۋريۋپانىڭ فاميلياسىن «بۇل ماسەلەدە ونىڭ پiكiرiنiڭ قاجەتi جوق» دەگەن نيەتپەن بەلiنەن سىزىپ تاستاعان. جەدەلحاتتىڭ بiر كوشiرمەسi جولدانعان ت.رىسقۇلوۆ بۇل كۇندەرi ماسكەۋدە ەمەس ەدi. 14-قازاندا قارقارالىدا تۇتقىندالعان ءاليحان اتالعان مەزگiلدە تۇراردىڭ قايتادان تۇركiستانعا قىزمەتكە اۋىستىرىلىپ جiبەرiلگەنiن ەستiمەگەن.
كەڭەس ەلi ازامات سوعىسىنان ارىلىپ، جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات ارقىلى قيراعان شارۋاشىلىقتى قالپىنا كەلتiرۋگە جانتالاسقان قىسىلتاياڭ شاقتا بولشەۆيك كوسەمدەرi ماقتا ونەركاسiبi شوعىرلانعان تۇركiستان سياقتى اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق ايماقتىڭ ەكونوميكاسىن جانداندىرۋ ءۇشiن ت.رىسقۇلوۆ سىندى تالانتتى ۇيىمداستىرۋشىعا ءزارۋ بولىپ، ونى تۇركiستانعا كەرi قايتارۋ تۋرالى ماسەلە قويادى. ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتi ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ توراعاسى يا.ە.رۋدزۋتاك ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ ساياسي بيۋروسىمەن كەلiسە وتىرىپ، ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتi ۇيىمداستىرۋ بيۋروسىنىڭ 1922 جىلى 25-قىركۇيەكتەگi ماجiلiسiندە تۇركiستاننىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايى تۋرالى ارنايى بايانداما جاسايدى. تۇركiستاننىڭ قيراعان شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتiرۋ ءۇشiن رسفسر ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميس­سارىنىڭ ورىنباسارى ت.رىسقۇلوۆتى تۇركiستانعا قايتارۋ، ونى ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتi ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ مۇشەلiگiنە وتكiزiپ، تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ توراعاسى ەتiپ تاعايىنداۋ تۋرالى ۇسىنىس بiلدiرەدi. ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ ۇيىمداستىرۋ بيۋروسى يا.ە.رۋدزۋتاكتىڭ ۇسىنىسىن قابىل الىپ، ت.رىسقۇلوۆتى تۇركiستانعا قايتارۋ تۋرالى شەشiم شىعارادى.
ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ ۇيىم­داس­تىرۋ بيۋروسىنىڭ شەشiمiمەن تانىسقان سوڭ ت.رىسقۇلوۆ رسفسر ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى رەتiندە كوميسساريات كوللەگياسىنىڭ 1922 جىلى 26-قىركۇيەكتە وتكەن ماجiلiسiنە سوڭعى رەت قاتىسىپ، كۇن تارتi­بiندەگi بەس ماسەلە بويىنشا بايانداما جاسايدى:
رسفسر ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى حالىق اعارتۋ iسi بويىنشا فەدەرالدىق كوميتەت تۋرالى بواك قاۋلىسىنىڭ جوباسىن قابىلداپ، ونى كوميسسارياتتىڭ ۇلتتار كەڭەسiنە جiبەرۋ ماسەلەسi بويىنشا جاساعان بايانداماسىندا ت.رىسقۇلوۆ رسفسر ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارياتى جانىندا رسفسر حالىق اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنا تاۋەلسiز جانە اتالعان كوميسسارياتتىڭ ۇلت ايماقتارىنداعى ساياساتىن قاداعالاپ وتىراتىن حالىق اعارتۋ iسi بويىنشا فەدەرالدىق كوميتەتتiڭ تۇراقتى جۇمىس iستەۋi قاجەت ەكەنiن دالەلدەپ شىعادى جانە ءوزi جەتەكشiلiك جاساعان ارنايى كوميسسيا دايارلاعان بواك قاۋلىسى جوباسىنىڭ مiندەتتi تۇردە قابىلدانۋى تيiس ەكەنiن اتاپ كورسەتەدi. كوللەگيا ت.رىسقۇلوۆتىڭ جوباسىن ازداعان وزگەرiسپەن قابىلداۋ تۋرالى شەشiم شىعارادى.

شىعىس ەڭبەكشiلەرiنiڭ كوم­مۋنيستiك ۋنيۆەرسيتەتi جانىنان جۇمىسشى فاكۋل­تەتiن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى بواك قاۋلى­سىنىڭ جوباسىن قابىلداۋ ماسەلەسi بويىنشا جاساعان بايانداماسىندا ت.رىسقۇلوۆ وسىنداي ارنايى فاكۋلتەت اشۋدىڭ ماڭىزى مەن قاجەتiلiگiن جان-جاقتى نەگiزدەيدi. كوللەگيا ت.رىسقۇلوۆتىڭ جوباسىن ازداعان وزگەرiسپەن قابىلداپ، بواك تورالقاسىنا جولداۋ تۋرالى شەشiم شىعارادى.

ت.رىسقۇلوۆ ءوزi باسقارىپ وتىرعان شىعىس حالىقتارىنىڭ ورتالىق باس­پاسى قۇرامىنداعى تۇرiك-ازەربايجان سەكتسياسىنىڭ رەداكتسيالىق كوللەگياسىن بەكiتۋ ماسەلەسi بويىنشا جاساعان بايانداماسىندا سەكتسيانىڭ قىزمەتiن دۇرىس جولعا قويۋ ءۇشiن بiلiكتi مامانداردىڭ اسا قاجەت ەكەنiن اتاپ كورسەتەدi جانە رەداكتسيا كوللەگياسىنا نەۆشيرانوۆ، ا.ت.گيسماتۋللين، شاحتينسكي جانە گ.داۆلەتچين سياقتى مامانداردى كiرگiزۋدi ۇسىنادى. كوميسساريات كوللەگياسى ت.رىسقۇلوۆ ۇسىنعان كiسiلەردi تولىق قولدايدى.
شىعىس حالىقتارىنىڭ ورتالىق باسپاسىنىڭ ورنالاسار مەكەنجايى تۋرالى جاساعان بايانداماسىندا ت.رىسقۇلوۆ ءوزi باسقارعان ارنايى كوميسسيانىڭ باسپانى ورنالاستىرۋ ءۇشiن جارامدى دەگەن بiرنەشە عيماراتتى ارالاپ كورگەندەرiن، ءدال قازiر «سوباچيا پلوششادكا» اتالاتىن الاڭداعى №10 ءۇيدi لايىقتى ساناپ وتىرعاندارىن حابارلايدى. كوللەگيا ت.رىسقۇلوۆتىڭ ۇسىنىسىن قولداپ، اتالعان عيماراتتى كۇردەلi جوندەۋدەن وتكiزگەننەن كەيiن شىعىس حالىقتارىنىڭ ورتالىق باسپاسىنا بەرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدايدى.
ماسكەۋ قالاسىندا شىعىس ەڭبەكشiلە­رiنiڭ ءۇيiن ۇيىمداستىرۋ ءۇشiن ارنايى عيمارات ءبولۋ ماسەلەسi بويىنشا جاساعان بايانداماسىندا ت.رىسقۇلوۆ ماسكەۋ قالاسىندا پاتەر مەن قوناقۇي ماسەلەسiنiڭ اسا شيەلەنiستi جاعدايىنا بايلانىستى استاناعا شىعىس رەسپۋبليكالارىنان ارنايى ساپارمەن كەلەتiن دەلەگاتسيالاردى، جەكەلەگەن ادامداردى، ستۋدەنتتەردi قابىلداپ، ۋاقىتشا ورنالاستىرۋدىڭ قيىندىعىن ايتا كەلە، تەز ارادا رسفسر ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنا قارايتىن جاتاقحانا اشۋدىڭ قاجەتتiگiن اتاپ كورسەتەدi. كوللەگيا ت.رىسقۇلوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن كەلiسiپ، ماسكەۋ قالاسىندا شىعىس ەڭبەكشiلەرiنiڭ ءۇيiن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدايدى.
كوللەگيا ءماجiلiسi ودان ءارi ماسكەۋ شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا قالىپتاسقان احۋالدى تالقىلاپ، ت.رىسقۇلوۆ پەن م.ن.پاۆلوۆيچكە اتالعان ۇجىمدى قايتا تەكسەرۋ، ينستيتۋت رەكتورى ە.مازۋروۆتى ورنىنان الىپ، ونى ركپ (ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ قاراماعىنا جiبەرۋ تۋرالى قاۋلى شىعارادى.
قازان ايىنىڭ باسىندا تاشكەنتكە كەلگەن ت.رىسقۇلوۆتى ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ ورتا ازيا بيۋروسى 1922 جىلعى 5-قازانداعى ماجiلiسiندە بيۋرو مۇشەلiگiنەن جانە قىزمەتiنەن الىنىپ، ماسكەۋگە اۋىستىرىلعان قايعىسىز اتاباەۆتىڭ ورنىنا تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ ۋاقىتشا توراعاسى ەتiپ تاعايىندايدى، ال تۇركiستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ 8-قازانداعى ماجiلiسiندە ت.رىسقۇلوۆ تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ توراعاسى بولىپ رەسمي تۇردە بەكiتiلەدi. حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ 1922 جىلى 11-قازاندا جاريالانعان №479 قاۋلىسىندا ت.رىسقۇلوۆ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتەدi: «تۇركiستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتi تورالقاسىنىڭ 8-قازانداعى №142 قاۋلىسىن ورىنداۋ ءۇشiن  مەن بۇگiننەن باستاپ تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ توراعاسى قىزمەتiن اتقارۋعا كiرiستiم. ت.رىسقۇلوۆ».
وسىلايشا 1922 جىلى قازان ايىندا قىزىل يمپەريا كوسەمدەرi قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قوس جەتەكشiلەرiنiڭ بiرi – ءاليحان بوكەيحانوۆتى قارقارالىدا تۇتقىنداپ، اباقتىعا جاپقان بولسا، ال ەكiنشiسi – تۇرار رىسقۇلوۆقا ەكi جىلعا سوزىلعان قۋعىن-سۇرگiننەن كەيiن تۇركiستانعا قايتا كەلۋگە رۇقسات بەرەدi.
ت.رىسقۇلوۆتىڭ تۇركiستانعا كەتكەندiگi سەبەپتi رCفسر ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنىڭ كوللەگياسى ي.ۆ.ستالين وقىپ، كوميسسارياتقا قايتارىپ بەرگەن ءا.بوكەيحانوۆ جەدەلحاتىنىڭ تۇپنۇسقاسىن ارنايى پوشتامەن تاشكەنتتەگi ت.رىسقۇلوۆقا جولدايدى. جەدەلحاتپەن تانىسقان سوڭ ت.رىسقۇلوۆ ءا.بوكەيحانوۆتىڭ قيىن جاعدايىن جەتە ءتۇسiنiپ، ورتالىققا جولداناتىن ارنايى حاتتىڭ دايارلانۋىن كۇتپەي، تەلەگراف لەنتاسى جەلiمدەلiپ، ي.ۆ.ستاليننiڭ پiكiرi جازىلعان پاراقتىڭ تومەنگi جاعىنا ءوز قولىمەن: ء«اليحانوۆ دەگەن كiسi – بوكەيحانوۆ، كادەتتەر پارتياسىنىڭ iرi وكiلi, الاشوردا ۇكiمەتiنiڭ توراعاسى، لەنين مەن رەسەيدiڭ باسقا دا ارداگەر قايراتكەرلەرiمەن جاقسى تانىس. كەڭەس وكiمەتiمەن جۇمىس iستەۋدەن باس تارتۋدا، بiراق سەمەي وبلىسىندا جاقتاستارى كوپ» دەپ جازىپ، پوشتامەن ماسكەۋگە شۇعىل تۇردە كەرi جونەلتەدi. ت.رىسقۇلوۆقا ي.ۆ.ستاليننiڭ ءا.بوكەيحانوۆتىڭ كادەتتەر پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتiنiڭ مۇشەسi جانە الاشوردا ۇكiمەتiنiڭ توراعاسى بولعانىن جاقسى بiلەتiندiگi ايان بولاتىن. سوندىقتان دا ول ي.ۆ.ستالينگە قازاقستان باسشىلارىنىڭ تاپسىرماسىمەن تۇتقىندالعان ءا.بوكەيحانوۆتىڭ بولشەۆيكتەر كوسەمi ۆ.ي.لەنينگە جانە رەسەيدiڭ باسقا دا ارداگەر قايراتكەرلەرiنە تانىمال ساياسي تۇلعا ەكەندiگiن جانە ونىڭ كەڭەس بيلiگiنە قارسى بولسا دا، قازاق دالاسىندا كوپتەگەن جاقتاستارى بارىن، سوندىقتان دا ءا.بوكەيحانوۆ سياقتى بەلگiلi تۇلعانىڭ نەگiزسiز تۇتقىندالعانى حالىق ورتاسىندا تۇسiنبەۋشiلiك تۋدىراتىندىعى تۋرالى پiكiردi ناقتىلاپ جەتكiزگەن.
ءاليحاننىڭ تۇتقىندالعانى تۋرالى جاعىمسىز حاباردى تۇرارعا كەلگەن جەدەلحاتتان ەستiپ-بiلگەن تۇركiستان قايراتكەرلەرiنiڭ ورتاسىندا ۇلكەن الاڭداۋشىلىق ورىن الىپ، ولار ءا.بوكەيحانوۆتى تۇتقىنداۋعا نۇسقاۋ بەرگەن قازاقستان باسشىلارىنىڭ ارەكەتiنە نارازىلىق تانىتادى. تاشكەنتتەگi قازاق قايراتكەرلەرi ءوزارا كەڭەسە كەلە ءاليحاندى گپۋ تىرناعىنان اراشالاپ الۋعا بەل بايلاپ، ونى بوساتۋدى تالاپ ەتكەن حاتتى دايارلاۋدى تۇركiستان باسشىلىعىنداعى جاستار – تۇرار رىسقۇلوۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆقا تاپسىرادى. ولار ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتiنە جولداناتىن نارازىلىق جەدەلحاتتى دايارلاۋدى ءوز مويىندارىنا الادى. 1922 جىلى قازان ايىنىڭ ەكiنشi جارتىسىندا (شامامەن قازان ايىنىڭ 23-iنە دەيiن) ت.رىسقۇلوۆ پەن س.قوجانوۆ تومەندەگiدەي مازمۇنداعى جەدەلحاتتى ماسكەۋگە جولدايدى: «ركپ (ب) ورتالىق كوميتەتiنە. قازاق رەسپۋبليكاسى وكiمەتiنiڭ 14-قازانداعى بۇيرىعىمەن ءاليحان بوكەيحانوۆ تۇتقىندالىپتى. الاشورداشىلارعا كەشiرiم جاساۋ تۋرالى قاۋلىنى باسشىلىققا الا وتىرىپ، قازاقستاندا كەڭەس وكiمەتiنiڭ جەرگiلiكتi حالىق بۇقاراسىمەن بايلانىسىنىڭ السiزدiگi مەن قازاقستان كەڭەستەرiنiڭ سوڭعى سەزiندە قالىپتاسقان احۋالدى، سونداي-اق بۇل حاباردىڭ قازاق بۇقاراسىنا مۇمكiن بولار جاعىمسىز ىقپالىن ەسكەرە كەلە، سiزدەن بۇل iسكە ارالاسىپ، قاماۋدا ۇستاۋعا جەتكiلiكتi نەگiز بولماسا، وندا بوكەيحانوۆتى تەز ارادا تۇتقىننان بوساتۋعا ىقپال جاساۋىڭىزدى وتiنەمiز».
تۇرار مەن سۇلتانبەكتiڭ ءاليحان بوكەي­حانوۆ­تى تۇرمەدەن بوساتۋ تۋرالى جەدەلحاتىن ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ سەكرەتارياتى 1922 جىلى 2 جانە 4-قاراشادا ەكi دۇركiن تالقىلاپ، قازاق وبلىستىق پارتيا كوميتەتi مەن مەملەكەتتiك ساياسي باسقارماعا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ تۇتقىندالۋىنىڭ سەبەپتەرiن تۇسiندiرۋلەرiن تالاپ ەتكەن جەدەلحات جولدايدى.
قازاقستان تاراپىنان بۇل جەدەلحاتقا 1922 جىلى 11-قاراشادا وبلىستىق پارتيا كوميتەتiنiڭ حاتشىسى گ.ا.كوروستەلوۆ تومەندەگiدەي مازمۇنداعى جەدەلحاتپەن جاۋاپ بەرگەن: «بوكەيحانوۆتىڭ تۇتقىندالۋى ونىڭ قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ بۇيرىقتارىنا باعىنۋدان باس تارتۋىمەن جانە تۇركiستانعا قاشۋدى جوسپارلاعانىمەن، سونداي-اق سەمەي گۋبەرنياسىنداعى موڭعو­ليا­مەن بايلانىسى بار جانە قازاق جاستارىن iشتەي iرiتiپ جۇرگەن الاشوردانىڭ ىمىراسىز پيعىلداعى باسشى توپتارىن جويۋ شارالارىمەن تىعىز بايلانىستى. قازاق وبلىستىق پارتيا كوميتەتiنiڭ حاتشىسى كوروستەلوۆ».
قارقارالىدا تۇتقىندالعان ءا.بوكەي­حانوۆتى گپۋ وكiلدەرi كۇشەيتiلگەن كۇزەتپەن سەمەي تۇرمەسiنە اكەلiپ قامايدى، ارتىنان ورىنبورداعى اباقتىعا اتتاندىرادى. «بوكەيحانوۆ iسi» مەملەكەتتiك ساياسي باسقارمانىڭ ورتالىق جانە رەسپۋبليكالىق ورگاندارىنىڭ قىراعى باقىلاۋىندا بولدى. 1922 جىلى 20-21 قاراشادا «بوكەيحانوۆ iسiمەن» ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ ءبولiم مەڭگەرۋشiسi س.ي.سىرتسوۆ تانىسىپ، جيناقتالعان ماتەريالدارعا قورىتىندى جازادى (سەرگەي يۆانوۆيچ سىرتسوۆ – iرi قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرi. 1929-1930 جىلدارى رسفسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ توراعاسى بولىپ iستەدi جانە ءوزiنiڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆپەن وتە جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان. س.ي.سىرتسوۆ 1929-1930 جىلدارى بكپ(ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەلiگiنە كانديدات جانە كسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ مۇشەسi بولا ءجۇرiپ، ي.ۆ.ستاليننiڭ توتاليتارلىق بيلiگiنە قارسى وپپوزيتسيالىق توپ ۇيىمداستىرادى. ي.ۆ.ستاليننiڭ يندۋس­تريالاندىرۋ جانە ۇجىمداستىرۋ ساياساتىن iسكە اسىرۋ تاسiلدەرiن ەلدi داعدارىسقا، حالىقتى قىرعىنعا الىپ باراتىن ساياسات رەتiندە سىناپ، ونى «توپاس باس ادام» (تۋپوگولوۆىي چەلوۆەك) دەپ اتاعان. «كرەمل قوجاسىن» باس حاتشىلىق قىزمەتiنەن كەتiرۋ ءۇشiن اشىق ارەكەتتەر جاساعان. سول ءۇشiن ساياسي قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراپ، 1937 جىلى 10 قىركۇيەكتە اتىلدى).
ورىنبوردان ماسكەۋگە جەتكiزiلگەن ءا.بوكەيحانوۆ كوپ كەشiكپەي تۇرمەدەن بوساتىلىپ، ماسكەۋدە قالدىرىلدى. كرەمل باسشىلارى وعان ماسكەۋدەن پاتەر بەرگiزiپ، ۇيقاماق جاعدايىندا ۇستايدى.
تۇركiستان جاستارىنىڭ ارالاسۋىمەن اباقتىدان بوساپ شىققان اليحانعا قازاقستانعا كەلۋگە قاتاڭ تىيىم سالىنادى. ءاليحان بوكەيحانوۆ «ستاليندiك ۇلكەن تەررور» ۋاقىتىندا قايتا تۇتقىندالىپ، اتىلعانعا دەيiن ماسكەۋدە تۇردى. سوڭعى تۇتقىنداۋدا الەكەڭە اراشا تۇسەر ەشكiم قالماعان-دى، ويتكەنi تۇرار دا، تۇركiستاننىڭ باسقا دا تارلاندارى بۇل ۋاقىتتا ماسكەۋ تۇرمەسiندە تۇتقىندا وتىرعان بولاتىن.
ءاليحان بوكەيحانوۆقا اراشا ءتۇسiپ، اباقتىدان الىپ شىققان تۇرار مەن سۇلتانبەك بiردەن-اق گپۋ-دiڭ قارا تiزiمiنە iلiگەدi. گپۋ-دiڭ قازاقستانداعى وكiلەتتi وكiلi ي.د.كاشيرين مەن قۇپيا ءبولiم باستىعى ياكۋبوۆسكيدiڭ گپۋ-دiڭ شىعىس ءبولiمiنiڭ باستىعى يا.ح.پەتەرسكە 1923 جىلى 14-ناۋ­رىزدا جولداعان قۇپيا ەسەپتi بايانداماسىندا تۇرار مەن سۇلتانبەكتiڭ iس-ارەكەتتەرiنە ۇلكەن ساياسي ءمان بەرiپ، بىلاي دەپ اتاپ كورسەتكەن: «بوكەيحانوۆتىڭ تۇتقىندالۋىنا تاشكەنتتiك الاشورداشىلار قىزۋ جاۋاپ بەردi. ولار ستاليننiڭ اتىنا رىسقۇلوۆ پەن قوجانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جانە سولاردىڭ قولى قويىلعان جەدەلحات جولداپ، بوكەيحانوۆتىڭ جازىقسىز تۇتقىندالۋى دالالى ايماقتاردا بۇلiنشiلiك پەن قازاق بۇقاراسى ورتاسىندا تۇسiنبەستiك تۋدىرادى دا، ولاردى كەڭەس وكiمەتiنەن اجىراتادى، سوندىقتان دا ونى بوساتۋ ءۇشiن تيiستi مەكەمەلەرگە ىقپال جاساۋ قاجەت دەگەن تالاپ قويدى».
ماسكەۋدە تۇرۋعا ءماجبۇر بولعان ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جۇمىسسىز، جالاقىسىز قينالىپ جۇرگەنiن ەستiگەن ت.رىسقۇلوۆ جولداستارىمەن بايلانىسىپ، ونى رسفسر ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىندا قىزمەت اتقارعان كەزiندە ءوزi ۇيىمداستىرىپ كەتكەن شىعىس حالىقتارىنىڭ ورتالىق باسپاسىنا ورنالاستىرادى. ءا.بوكەيحانوۆ ۇزاق ۋاقىت اتالعان باسپادا اۋدارما iسiمەن اينالىسىپ، قالاماقى الىپ تۇردى.
تۇرار گولوششەكيننiڭ قۋعىنىنا ۇشىراپ، ماسكەۋگە كەتكەن الەكەڭنiڭ كۇيەۋ بالاسى سماعۇلعا دا كوپ كومەك كورسەتتi. سماعۇل مەزگiلسiز قايتىس بولعان كەزدە الەكەڭە سۇيەۋ بولعان تۇرار مەن نىعمەت ەدi. تۇرەكەڭ الەكەڭنiڭ ۇلى سەرگەيگە دە تiرەۋ بولدى. بۇل ءوز الدىنا بiر بولەك اڭگiمە.

وردالى قوڭىراتباەۆ،
اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ دوتسەنتi,
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

"انا ءتىلى" گازەتى