ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ءوز قىزمەتىنە كىرىستى. بۇل – بۇگىنگى كۇن مەن بولاشاقتىڭ كۇردەلى سىناقتارىمەن ولشەنەتىن مەگاجوبا.

ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1994 جىلدىڭ ناۋرىزىندا م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اكادەميالىق اۋديتورياسىندا وقىعان دارىسىندە تمد كەڭىستىگى بويىنشا ساپالىق جاڭا ينتەگراتسيالىق بىرلەستىك – ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋدى تۇڭعىش رەت ۇسىنعان بولاتىن.

ال ەندى وسى جەردە بىردەن ناقتىلاي كەتەتىن ءبىر ماسەلە – ەاەو سايا­سي ۇيىم ەمەس. مۇندا تەك ەكونوميكالىق ارىپتەستىك جاساۋ كوزدەلگەن. ويتكەنى، ەلباسىنىڭ «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىن كەز كەلگەن وداقتان باس تارتامىز»، دەگەنى بارشامىزعا ءمالىم. سوندىقتان دا، كەيبىر وتانداستارىمىزدىڭ الاڭداۋىنا ەشقانداي دا نەگىز جوق. دەمەك، ەاەو قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرمەيدى، كەرىسىنشە، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر تۋعىزادى. ال ەندى وسى ەاەو-نىڭ قىر-سىرىنا كەڭىرەك توقتالىپ، تەرەڭىرەك بايانداپ كورەلىك.

وداق ءتورت قاعيداتقا نەگىزدەلەدى

بىرىنشىدەن، ينتەگراتسيانى ەكونو­مي­كالىق پراگماتيزم نەگىزىندە قۇرۋ ۇسىنىلدى.

ەكىنشىدەن، ءاربىر مەملەكەت ءوز شەكارالارىندا تۇيىقتالىپ قالۋدىڭ ماعىناسى جوق ەكەندىگىن تۇسىنۋگە دەربەس كەلۋى ءتيىس. حالىق پەن ەلدىڭ مۇددەلەرىن باسشىلىققا العان ەرىكتى ينتەگراتسيا – وركەندەۋدىڭ ەڭ قىسقا جولى.

ۇشىنشىدەن، ەۋرازيالىق ەكونو­ميكا­لىق وداق – مەملەكەتتەردىڭ تەڭدىك، ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاۋ، ەگەمەندىك پەن مەملەكەتتىك شەكارالارعا قول سۇعىل­ماۋىن قۇرمەتتەۋ قاعيداتتارى نەگىزىندەگى بىرلەستىك رەتىندە كورىنىس بەرەدى.

تورتىنشىدەن، ەۋرازيالىق ەكونو­ميكالىق وداق ءاربىر مۇشە ەلدىڭ مۇد­دە­لەرىن ەسكەرەتىن، ناقتى دا شىنايى وكىلەتتىكتەرگە يە، كونسەنسۋس نەگىزىندە ءىس-قيمىلدار جاسايتىن ۇلتۇستىلىك ورگان قۇرىپ وتىر.

بۇگىنگى تاڭدا ءۇش مەملەكەتتىڭ (ارمە­نيانى قوسپاعاندا) جيىنتىق ىشكى جالپى ءونىمى شامامەن 2 ترلن. دوللاردى قۇراسا، وندىرىستىك الەۋەتى 600 ملرد. دوللارعا، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ءوندىرۋ كولەمى شامامەن 112 ملرد. دوللارعا، ال جالپى تۇتىنۋ نارىعى 165 ملن. ادامعا باعالانادى.

حالىقارالىق تاجىريبەگە سۇيەنسەك…

ەگەر ءبىز قۇرىپ وتىرعان ەاەو ماسە­لەسىنە الەمدىك دەڭگەيدەگى كوزقاراسپەن قاراساق، ءبىزدىڭ جاڭالىق اشىپ جاتقان تۇگىمىز جوق. ويتكەنى، الەمدىك نارىقتاعى مۇنداي ەكونوميكالىق وداقتاسۋلار وسى كەزگە دەيىن دە قۇرىلعان. قازىر دە قالىپ­تى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. وسىعان قاتىستى بىرنەشە ناقتى مىسالدار كەلتىرەيىك.

1. ەۋروپالىق وداق (ەو)

– 1951-1957 جىلدارى كومىر جانە بولات ءوندىرىسىنىڭ ەۋروپا قاۋىمداستىعى;

– 1957-1967 جىلدار ارالىعىندا ەۋروپا ەكونوميكالىق قاۋىمداستىعى;

– 1967-1992 جىلداردا ەۋروپا قاۋىمداستىعى بولىپ، تەك، 1993 جىلدىڭ قاراشا ايىنان بەرى قاراي ەۋرووداق رەتىندە ءوز قىزمەتىن جالعاستىرىپ كەلەدى.

27 مەملەكەتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن اتالمىش وداقتىڭ اۋماعى 4,3 ملن. شارشى شاقىرىم، ال تۇتىنۋشى حالقىنىڭ سانى 506,8 ملن. ادامدى قۇرايدى. ەۋرووداق مۇنشاما مەملەكەتتىڭ وسىنشاما حالقىنا نە بەردى؟

جالپىعا ورتاق نارىق قۇرىلدى، بىرىڭعاي ەۋروپالىق ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزىلدى، ەكونوميكالىق ورتاق ساياسات پەن سىرتقى جالپى ساياسات جانە ءبىر-ءبىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى ورتاق سايا­سي ۇستانىم قالىپتاستىردى. سونىمەن قاتار، ەو ەلدەرىنىڭ ورتاق بيۋدجەتى جانە ەڭ ماڭىزدىسى، ازاماتتاردىڭ تەڭ قۇقىلى بولۋى.

1. سولتۇستىكامەريكالىق ەركىن ساۋدا قاۋىمداستىعى (NAFTA)

اقش پەن كانادا جانە مەكسيكا مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزارا كەلىسىمدەرىنىڭ ناتيجەسىندە 1994 جىلدان بەرى قىزمەت ەتۋدە. 21,8 ملن. شارشى شاقىرىم اۋماقتا ورنالاسقان 463,1 ملن. ادام سانىن قۇرايتىن الىپ نارىقتىڭ جالپى ساۋدا اينالىمى 1993 جىلى 289 ملرد. دوللاردى قۇراسا، 2008 جىلى 946 ملرد. دوللار، ال 2012 جىلى 1,1 ترلن. دوللاردان اسىپ ءتۇستى. مەملەكەتتەردىڭ ىشكى جالپى ءونىمى 1993 جىلدا 7,6 ترلن. دوللار، 2008 جىلى 17 ترلن. دوللار، ال 2012 جىلدا 18,6 ترلن. دوللاردى قۇراعان. بۇل الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ءارى ەركىن ساۋدا مەن قارجى اينالىمدارى وراسان زور الپاۋىت نارىقتىق الاڭ بولىپ تابىلادى. مۇندا دا سول ەۋرووداقتاعى سەكىلدى ادام قۇقىقتارىنىڭ تەڭ ساقتالۋىمەن قاتار، ەكونوميكالىق ءوسۋ، حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋى ايقىن كورىنىس بەرەدى.

1. ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعى ايماعى (APEC)

1989 جىلى قۇرىلعان بۇل ۇيىمعا اۆستراليا، مالايزيا، اقش، برۋنەي، تايلاند، چيلي، وڭتۇستىك كورەيا، پەرۋ، سينگاپۋر سەكىلدى 21 مەملەكەت مۇشەلىك ەتەدى. ال نارىقتاعى تۇتىنۋشى حالقىنىڭ سانى – 3 ملرد. ادام. بۇل الەم حالقىنىڭ 40 پايىزىن قۇرايدى. اتالعان ۇيىم الەمدىك ساۋدا اينالىمىنىڭ 44 پايىزىنا، دۇنيەجۇزىلىك ءىجو-ءنىڭ 55 پايىزىنا يەلىك ەتەدى.

1. شىعىس افريكا قاۋىمداستىعى (EAC)

1967 جىلى قۇرىلىپ، ون جىلداي ۋاقىت جۇمىس ىستەگەنىمەن، 1977 جىلدان 2000 جىلدارعا دەيىن ءوز قىزمەتىندە ءۇزىلىس بولعان. عاسىر اۋىسقان كەزەڭنەن باستاپ بۋرۋندي، كەنيا، رۋاندا، تانزانيا جانە ۋگاندا سەكىلدى مەملەكەتتەردى قۇرامىنا الىپ، بەلسەندى ارەكەت ەتە باس­تادى. ال 2008 جىلدان بەرى قاراي شاق (ەاس) شىعىس جانە وڭتۇستىك افريكا ەكونوميكالىق قاۋىمداستىقتارى (COMESA) ءوز ارالارىندا ەركىن ساۋدا جاساۋ تۋرالى مامىلە جاساپ، اۋماعىن كەڭەيتتى. اتالعان ايماقتار اراسىنداعى ىشكى ساۋدا كولەمى 1980-جىلدارى 337 ملن. دوللاردى قۇراسا، 2000-جىلدارى 689 ملن.، ال 2010-جىلدارى 1997 ملن. اقش دوللارىن قۇراعان. كەدەن وداعى مەن ەركىن ساۋدا ايماعى ارقىلى ەكونوميكالىق الەۋەتىن كوتەرە باستاعان ەلدەر اراسىندا بۇگىندە بىرىڭعاي شەكارالىق تولەم جۇيەسى ەنگىزىلگەن. سونداي-اق، ايماق اياسىنداعى ەل ازاماتتارى ءوز ارالارىندا بىرىڭعاي ۆيزامەن ءجۇرىپ-تۇرۋ مۇمكىندىگىنە دە يە.

وداق اياسىنداعى ساۋدا اينالىمى

مىنە، بۇلار – جەر-جاھانداعى ءوزارا ىنتىماق ورناتقان، سەرىكتەستىگىن سەنىمگە جالعاعان مەملەكەتتەردىڭ وداقتاسۋىنىڭ ءبىر پاراسى. ال ەندى گەوگرافيالىق تۇرعىدان جاقىن ورنالاسقان قازاقستان مەن رەسەي جانە بەلورۋسسيانىڭ ءوزارا وداقتاسۋىنىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارى قايسى بولماق ەكەن؟ سوعان نازار اۋدارايىق:

ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇقىقتاردىڭ بەكي ءتۇسۋى، جۇمىس كۇشى مەن ساۋدا، كاپيتالدىڭ جانە قىزمەتتەردىڭ ەركىن قوزعالىسى، ىشكى نارىقتاردىڭ كەڭەيۋى، ساۋدا اينالىمىنىڭ ءوسۋى، جاڭا تەحنولوگيالار مەن جابدىقتاردىڭ كەڭ تارالۋى، ەكونوميكالىق اكتيۆ بەلسەندىلىگى، ايماقتىق قاۋىپسىزدىك پەن ينۆەستيتسيا اعىنىنىڭ ارتۋى سەكىلدى سالالىق ىلگەرىلەۋدىڭ بارلىعىنا دا وسى ەاەو اياسىندا جول اشىلماق. بۇل ءسوزىمىزدى ساندى دايەكتەرمەن ناقتىلاي ءتۇسۋ ءۇشىن 2010 جىلى قۇرىلعان كەدەن وداعى مەن قازاقستاننىڭ ءوزارا ساۋدا اينالىمىنىڭ كورسەتكىشتەرىنە نازار اۋدارايىق.

ەندى ەلىمىزدەن سىرتقا ەكسپورتتالىپ جاتقان وتاندىق تاۋارلارىمىز جايىندا بىرەر ءسوز. «Hundai» ماركالى از توننالى جۇك كولىكتەرى ءوندىرىسى بويىنشا 2011 جىلى بەلارۋسكە – 4, ال 2013 جىلى 470-كە جۋىعى جەتكىزىلگەن. مۇنداي كولىكتىڭ قازاقستان بىلتىر 510 بىرلىگىن ساۋدالاۋدى جوسپارلاعان بولاتىن. سول سەكىلدى، وسكەمەننەن شىعاتىن بەكىتكىش ارماتۋرانىڭ ساتىلۋى 1,4 ەسەگە (43,1 ملن. اقش دولللارى) ارتقان. بۇگىندە ونىڭ 72 پايىزى رەسەيگە جونەلتىلۋدە. وسى ايماقتاعى «وسكەمەن كوندەنساتور زاۋىتى» جشس قۇنى 8,5 ملن. دوللاردى قۇرايتىن ءوز تاۋارلارىنىڭ 73 پايىزىن كو ەلدەرىنە ەكسپورتتاعان. بۇگىندە ءوز ەلىمىزدە وندىرىلگەن شولمەك تىعىنىنىڭ 60 پايىزىن كەنتاۋ ترانسفورماتور زاۋىتى 20 ملن. دوللارعا، ال «قاينار-ابك» جشس 30 ملن. دوللارعا اككۋمۋلياتور باتارەيالارىن سىرتقى نارىققا شىعارعان.

ينتەگراتسيانىڭ ينۆەستيتسيالىق الەۋەتى

ەاەو-عا مۇشە مەملەكەتتەرمەن ءوزارا ەكونوميكالىق وداقتاسۋ ارقىلى قازاقستاننىڭ ىشكى الاڭىندا وندىرىستىك كاسىپورىنداردىڭ سانى ارتۋدا. اتاپ ايتساق، وتاندىق «قازاگروقارجى» اق جانە رەسەيلىك «روستسەلماش» كومپانيا­لارى كوكشەتاۋدا «ۆەكتور» كومباين قۇراستىرۋ زاۋىتى» جشس بازاسىندا «Vector 410 KZ» ماركالى كومبايندار قۇراستىرۋدا. ونىڭ جوبالىق قۋاتى جىلىنا 300 كومباين قۇراپ شىعۋعا جەتكىلىكتى. گەرمانيالىق «فۋنكە» كومپانياسى دا جىلىنا 1 ملن. شارشى مەتر تەرەزە پروفيلدەرىن شىعاراتىن كاسىپورىنعا 24 ملن. ەۋرو ينۆەستيتسيا قۇيدى.

«قازاقستان تەمىر جولى» ۇك» اق تەپلوۆوزدار مەن ەلەكتروۆوزدار قۇراستىرۋ ءوندىرىسىن ۇيىمداستىرۋ باعىتى بويىنشا فرانتسۋزدىق «Alstom» جانە رەسەيلىك «ترانسماشحولدينگ» كومپانيالارىمەن بىرلەسىپ، قۇنى 50 ملن. ەۋروعا باعالانعان ەكى سەكتسيالى ەلەكتروۆوزدار شىعاراتىن زاۋىتتى ءساتتى ىسكە قوستى. سونىمەن قاتار، جامبىل وبلىسىندا «كەشەندى مينەرالدى تىڭايتقىشتار شىعاراتىن زاۋىت قۇرىلىسى جانە فوسفورلى باسسەين كەن ورىندارىن ازىرلەۋ» بىرلەسكەن ينۆەستيتسيالىق جوباسى جۇزەگە اسىرىلۋدا. قۋاتى 1 ملن. تونناعا جۋىق فوسفورلى، ازوتتى جانە كەشەندى مينەرالدى تىڭايتقىشتار شىعاراتىن كاسىپورىنعا 356,5 ملرد. تەڭگە ينۆەستيتسيا تارتۋ كوزدەلگەن. بۇلار ەلگە تىكەلەي ينۆەستيتسيا اكەلۋ ارقىلى ءوز كۇش-جىگەرىمىزبەن قولعا الىپ جاتقان جوبالارىمىز.

ال ەندى ەاەو اياسىنداعى ەلدەرمەن ءوزارا بىرلەسە ىسكە اسىرىپ جاتقان جارقىن جوبالارىمىز جايىندا ايتساق، «كاماز» ماركالى اۆتوتەحنيكا ءوندىرىسى (قۇنى 330 ملن. تەڭگە), شقو اۆتوموبيلدەر وندىرەتىن تولىق تسيكلدى زاۋىت قۇرىلىسى (جىلىنا 120 مىڭ اۆتو), قاراعاندىداعى فارماتسەۆتيكالىق پرەپاراتتار ءوندىرۋ جوباسى، قوستانايداعى «اگروماشحولدينگ» پەن «گومسەلماش» كاسىپورىندارىنىڭ كومباين شىعارۋ كاسىپورنى جانە «قازبەلاز» بك» جشس بازاسىندا «بەلاز» كارەرلىك جانە شاحتالىق تەحنيكاسىن شىعارۋ كاسىپورنىنىڭ ونىمدەرى وداق اياسىنداعى ەلدەردىڭ ورتاق يگىلىگىنە اينالماق. بۇلار قازاقستاندا شىعارىلىپ، ەكونوميكالىق قاۋىمداستىققا مۇشە مەملەكەتتەر اراسىندا قىزمەت كورسەتەتىنى بەلگىلى.

ال ەندى وزگەدە جوق، وزىمىزدە عانا بار، ال الەم بويىنشا باسەكەلەسى ساناۋلى عانا بىرەگەي ءوندىرىس وشاقتارى قازاقستاندا كەم ەمەس. سونىڭ ءبىرى – مويىنتىرەكتەر مەن تەگەرشىكتەر، ءتىستى دوڭعالاقتار ەلەمەنتتەرىن شىعاراتىن «ستەپنوگور مويىنتىرەك زاۋىتى» اق. رەلستىك كولىككە ارنالعان روليكتى تسيليندرلىك مويىنتىرەكتەر وندىرىسىمەن اينالىساتىن بۇل كاسىپورىن ءونىمىنىڭ 100 پايىزىن رەسەيگە جونەلتەدى. «قازارماونەركاسىبى» جشس مەن «وسكەمەن ارماتۋرا زاۋىتى» اق شۇمەكتەرى مەن ۆەنتيلدەرى، الماتى وبلىسىنداعى «قاينار-اكب» جشس مەن «Zhersu power» جشس باتارەيالارى مەن اككۋمۋلياتورلارى وتاندىق وزىق ونىمدەر ساناتىندا عانا ەمەس. بۇلاردىڭ ونىمدەرى الەمدىك نارىقتا جوعارى سۇرانىسقا يە بولىپ كەلەدى.

ءتۇيىن. ءسوز باسىندا ايتىپ وتكەنى­مىزدەي، ەلباسىمىز وسىدان 20 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىنعى العاشقى لەكتسيا­سىندا ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ يدەياسى تۋرالى ايتقان بولسا، وتكەن جىلدىڭ ساۋىرىندەگى دارىسىندە ەكونوميكالىق وداقتى قۇرۋ تۋرالى شارتقا قول قويۋ مەن ونىڭ قانداي بولۋى ءتيىس ەكەندىگىنە كەڭىرەك توقتالدى. سونىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسى الەم ءالى دە تولىقتاي ايىعا قويماعان جاھاندىق قارجىلىق-ەكونوميكالىق داعدارىس پەن پلانەتانىڭ ءتۇرلى ارسەنالدارىنىڭ وڭىرلەنۋ ۇدەرىسىن جەدەلدەتكەندىگىن دە اتاپ ءوتتى. ويتكەنى، قازىر جالپىعا ورتاق جاھاندانۋ جاع­دايىندا، مۇنداي وداقتاسۋلار مەملە­كەت­تەردىڭ ەكونوميكالىق جانە وركەنيەتتى دامۋىندا ولاردىڭ جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋداعى تۇبەگەيلى ماسەلەلەرى بولىپ تابىلادى. ەندەشە، XXI عاسىر وڭىرلىك ينتەگراتسيا ءتۇرلى جا­ھاندىق تاۋەكەلدەرگە قارسى تۇرۋدا ماڭىز­دى كەزەڭ بولاتىنى بەلگىلى.

باقتىباي قاسىمبەكوۆ،

تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

(دەرەككوز: http://egemen.kz/2015/01/07/46628)

اباي.kz