كەيىپكەردىڭ جەكە ءىس پاراعىنان:

ءۇسىپحان سەيتىمبەتوۆ. 1960 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، كەلەس اۋدانى، يگىلىك اۋىلىندا تۋعان. مەكتەپ بىتىرگەسىن اۋىلداعى مادەنيەت ۇيىندە جۇ­­مىس ىستەيدى. كەيىن الماتىداعى ەسترادا جانە تسيرك ستۋدياسىن وقىپ بىتىرگەن. الماتى وبلىستىق فيلارمونياسىندا قىزمەتىن جالعاستىرىپ، ارتىنان تەاتر جانە كوركەم سۋرەت ينستي­تۋ­تىنا تۇسەدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقانى ءۇشىن 3 جىلعا سوتتالىپ، سونىڭ 2 جىلىن وتەگەن.

بۇگىن دە ەكراننىڭ ەركەسى، ساحنانىڭ سەركەسىنە اينالىپ، جۇرت كوڭىلىن جادى­راتقان ءۇسىپحان سەيتىمبەتوۆ شۋاعىن كوپكە سىي­لا­عانىمەن تاعدىرىنىڭ ءبىر بەتى وتكەن ءومى­رىنىڭ كولەڭكەسىندە قالدى. 

ونىڭ ان­شىلىگىن، سازگەرلىگىن، اكتەرلىگى مەن دومبى­راشىلىعىن بىلگەن كوپشىلىك تاريحتىڭ شە­رىنە بۋلىعىپ، جان دۇنيەسىنىڭ تۇڭعيىق تۇبىندە قالىپ قويعان ءزىلدى تاعدىرىن بىلە بەرمەۋى دە مۇمكىن. پلەنۋمنىڭ 16 مينۋتىمەن دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن 16 جەلتوق­ساندا ولار ديپلوم جۇمىسىنا ارنالعان م.اۋەزوۆتىڭ «قاراكوز» سپەكتاكلىن دايىنداپ جاتقان ەدى. ءتۇس اۋا كوركەمدىك جە­تەك­شىلەرى، كسرو حالىق ءارتيسى – شولپان جانداربەكوۆا اۋديتورياعا كوڭىلسىز كۇيدە كىرگەن ەكەن.

– اپاي، نە بولدى، دەنساۋلىعىڭىز جاق­سى ما؟ – دەگەندە، «وي، قۇرىپ كەتسىن! د.قو­ناەۆ اتالارىڭدى الىپ تاستاپ، ورنىنا قازاقتىڭ ءداستۇرىن، سالت-ساناسىن بىل­مەيتىن ايدالاداعى بىرەۋدى الىپ كەلدى»، – دەپ ءوزى­نىڭ نارازىلىعىن ايتادى. سول كۇنى ءبارىنىڭ كوڭىل-كۇيى بولماعاندىقتان رەپەتيتسيالارى دا ويداعىداي وتپەگەن. 

جاڭادان شاڭىراق قۇرعان گۇلنار سەي­تىمبەتوۆا ەكەۋى جاتاقحانادا شاي ءىشىپ، بولعان جايدى اڭگىمەلەپ وتىرعاندا كۋرستاسى قۇرمانعازى دەگەن جىگىت الىپ-ۇشىپ كىرىپ كەلىپ: «ويباي، قىرىلدىق، جويىلدىق، قازاق بولۋدان دا قالدىق» دەپ، بەرگەن شاي­عا دا قاراماي ءۇسىپحاندى ەرتىپ كەتەدى. گۇلنار جالعىز قالادى. ولار بارعان جا­تاقحانالاردىڭ بارىندە دە كوڭىل-كۇي باسەڭ. «ونسىز دا نامىسىمىز تاپتالىپ جۇرگەن قازاق ەدىك» دەگەندەي ولاردىڭ جۇزدەرىندەگى اشۋ-ىزانى بايقاعاسىن، ەرتەڭگى ساعات تو­عىزدا الاڭعا بارۋعا ۇسىنىس جاسايدى. ولار كەلىسەدى. جاتاققا قايتا كەلگەسىن، ابىر-سابىر جۇرت ىشىنەن مۋزىكالىق كومەديادا وقيتىن 3-كۋرس ستۋدەنتى امانباي قانەتوۆ پەن باقتىبەك يمانعوجاەۆ دەگەن دوستارىن كەزدەستىرەدى. سوسىن تورتەۋلەپ جاتاقحانانى ارالاماق. اقىرى شىققان­نان كەيىن شەرۋگە «قۇر قول شىقپايىق» دەپ پلاكاتتار جازۋعا كىرىسەدى. پارتيا وقۋلىق­تارىنان تاپقان ء«ار ۇلتتىڭ ءوز كوسەمى بولادى» دەگەن ءسوزدى اقجايمانى جىرتىپ، سۋرەتشىلەرگە جازدىرادى. جاتاقحاناداعى وقۋ زالىندا ءىلۋلى تۇراتىن لەنيننىڭ پور­ترەتىن دە جۇلىپ الىپ، ۇستاۋعا ىڭعايلى بو­لۋ ءۇشىن وعان اعاش قاعادى. «پيونەر، كوم­سومول، وكتيابريات بولىپ كورگەسىن لەنين ول كەزدە ءبىزدىڭ كوسەمىمىز سياقتى ەدى عوي» دەيدى ول ءسوز اراسىندا.

ەرتەڭگىسىن ستۋدەنتتەر ءبىرىن-ءبىرى وياتىپ، بەت جۋا سالىسىمەن اپىل-عۇپىل جينالىپ، ساعات توعىزدا الاڭعا ا.بايتۇرسىنوۆ كوشە­سىمەن شىعادى. ق.ساتپاەۆ كوشەسىندە كولىك ءجۇرىسى توقتاعان. مير كوشەسىنە جاقىنداعان كەزدە قويىندارىنداعى ۇراندارىن شىعا­رىپ، سول ماڭنان توسقاۋىلداپ تۇرعان ەكى پو­ليتسيانىڭ ماشيناسىن كورەدى. ىشتەي قولداعان ولاردىڭ ىشىنەن «جىگىتتەر، وتە بەرىڭدەر! قازاقتىڭ نامىسىن بەرمەڭدەر!» دەپ ءبىر مايور ءۇسىپحاننىڭ قۇلاعىنا سىبىرلايدى. ءوزى نامىستى جىگىت ەكەن. «نامىس­تى قولدان بەرمەڭدەر، العا!» دەگەسىن قاراپ تۇرماي، ولار دا «العالاپ!» العا قاراي جۇ­گىرە بەرىپتى. الاڭعا بارا جاتقاندا جول بويىنداعىلاردىڭ بارىنە «الاڭعا، بەيبىت شەرۋگە بارا جاتىرمىز!» دەپ جار سالعان ەكەن. ولاردىڭ قاتارى كوبەيە باستاعاندا، قىزدار كەلىپ: «ويباي، جەڭىستى الىپ كەتتى، نە ىستەيمىز؟» دەپ شىرىلداي جونەلەدى. ءبىر-ءبىرىن بەرمەۋ ءۇشىن قول ۇستاسىپ، ساقتانا جىلجىعان ولار جەڭىستى قاماعان «ۋازيك­تىڭ» ەسىگىن جۇلىپ اشادى دا، ونى شىعارىپ الادى. شەرۋشىلەر كوپ بولعاسىن بالەندەي قارسىلىق تا بولمايدى. الاڭعا كەلگەسىن «مە­نىڭ قازاقستانىم» ءانىن ايتىپ، ۇران­دارىن قايتالاي باستايدى. وندا «باستى ۇيىمداستىرۋشى» دەگەن جوق. اركىم ءوز ويىنداعىسىن ايتا بەرەدى ەكەن. سوسىن ستۋدەنتتەر مەن جاستاردى جيناپ، قاتاردى بۇ­دان دا كوبەيتۋ ءۇشىن ساتپاەۆ كوشەسىمەن دوستىق كوشەسىنە قاراي بەت الادى. ول كەزدە ەل جينالىپ قالعان ەدى. ءارتۇرلى اندەر ايتىپ، ۇرانداتۋدى توقتاتپاستان ولار سوۆەتسكايا كوشەسىنە دەيىن تۇسەدى. ءوز ينستيتۋت­تارىنىڭ تۇسىندا ءبىراز ايقايلاپ، سوسىن اباي اتىنداعى قازپي-دەگىلەرگە ۇسىنىس جاساپ كورەدى. ونداعى جەتەكشىلەرى قارسى­لىق كورسەتكەنمەن، ء«بىز دە شىعامىز!» دەپ ستۋدەنتتەرى شۋىلداي ءتۇسىپتى. بىراق، ەسىكتە­رىن جاۋىپ العاسىن گوگول كوشەسىمەن قىزپي-دان كوتەرىلىپ، سوسىن بايتۇرسىنوۆ كوشەسىمەن قايتادان الاڭعا تارتادى. كوشە بويىنداعى سۋرەتكە، كينوعا ءتۇسىرىپ جۇر­گەندەرگە وزدەرى بارىپ، ارتىستەرشە ءماز بولىپ، ءارتۇرلى ۆاريانتتا سۋرەتكە تۇسە باس­تايدى. ويتكەنى، ولار بۇل جۇرىستەرىن قىل­مىس ەمەس، بەيبىت شەرۋ دەپ ەسەپتەگەن. قايتا جاتاقحاناعا كەلگەسىن مۇعالىمدەر ەسىكتى جاۋىپ الىپ، سىرتقا ەشكىمدى شىعار­ماپتى. 

بۇدان كەيىن ءۇسىپحان الاڭدا بولماعان. ۇرىستىڭ قىزعان شاقتارىنان تەك سىرتتاي عانا حاباردار بولعان ەكەن. گۇلنار توپ جە­تەكشىسى بولاتىن. ستۋدەنتتەردىڭ قولقالاۋى­مەن بولعان جايدىڭ قىر-سىرىن انىعىراق ءبىلۋ ءۇشىن ول اسقار توقپانوۆقا تەلەفون سوعادى. ول كىسى: «ەرتەڭ ساباقتارىڭ بار، بۇل سەندەردىڭ ارالاساتىن شارۋالارىڭ ەمەس» دەپ ترۋبكانى قويا سالىپتى.

كوپ ۇزاماي ساياسي تاربيە جۇمىستارى دا باستالادى. تەرگەۋ جۇرگىزەتىن قازاقتارعا سەنىمسىزدىك تانىتىپ، تەرگەۋشىلەردىڭ كوبىن رەسەي، ۋكراينادان الدىرعان ەكەن. ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ادامدارى فوتوالبومدار اكەلىپ، جاتاق­حاناداعىلاردان، دەكان، مۇعالىمدەردەن سۋرەتتەگى ستۋدەنتتەردى انىقتاپ بەرۋدى سۇ­راي باستاپتى. ونىڭ قۇجاتىن الىپ العان تەرگەۋشى بىرەسە جاتاقحاناعا، بىرەسە ينس­تيتۋتقا ىزدەپ كەلە بەرۋىن توقتاتپايدى. سا­باق جايىنا قالىپ، ستۋدەنتتەر قاۋىپ­سىزدىك كوميتەتى تەرگەۋشىلەرىنە جاۋاپ بەرۋمەن بولادى.

بۇكىل قازاقستاندى شارپىعان بۇل كو­تەرىلىستىڭ بارلىق رەسپۋبليكالارعا باس­تاما بولىپ، تاڭداندىرعانىن ءۇسىپحان بىلاي دەپ اڭگىمەلەيدى: 

– جىلدا تاجىريبە الماسۋ ءۇشىن ماسكەۋ مەن لەنينگرادتىڭ تەاترلارىن ارالايتىنبىز. بىزگە «قازاق ۇلتشىلدارى» دەگەن تاڭبا باسىلعاسىن ولار دا قابىلدامايتىن بولدى. ويتكەنى، قازاق ۇلتشىلدارى – نا­شاقور، بۇزاقى، ىشكىش ەكەن دەگەن تۇسىنىك قا­لىپ­تاستى. سول كەزدە ساياسات سونداي بولدى ما؟ ايتەۋىر تبيليسي عانا قابىلدايتىن بولىپ، جولدا باكۋگە قوندىق. اەروپورتتان تۇس­كەندە ءازىربايجاندار «باتىر عار­داشتار كەلدى» دەپ قولدارىن شاپالاقتاپ، جاقسى قارسى الدى. سوسىن كەشكىسىن تبيليسيگە كەلىپ، پويىزدان تۇسكەن بەتتە ولار دا «باتىر قازاقتار كەلدى» دەپ اياعىنان تىك تۇرىپ قوشامەت كورسەتتى. قىسقاسى، كو­تەرىلىستەن ءبارى دە قۇلاعدار ەكەن، – دەيدى.

ءبىر كۇنى قازاقتاردى جاقسى كورمەيتىن الەكسەي دەگەن قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ تەر­گەۋشىسى رەكتوراتتىڭ بولمەسىندە وتىر­عان ۇسىپحانعا تەلەفون سوعىپ، «پوۆەستكا» جىبەرگەندە نەگە كەلمەيسىڭ؟» دەپ ايقاي شىعارادى. جانە جۇبايىنىڭ ۇلكەن تەاتر­دا ىستەيتىندىگىن، ءۇسىپحاننىڭ دا «زۆەزدا» ەكەندىگىن ايتىپ، ءسوزىن ساباقتاي بەرەدى. ال، «پوۆەستكانى» العان بالا ونى وعان بەر­مەپتى. گۇلنار ەكەۋىن دە شاقىرعاسىن بىرگە بارسا، ءۇسىپحاندى گالستۋگىنەن باستاپ شە­شىندىرە باستايدى. گۇلناردىڭ ءتۇرى بۇ­زى­لىپ كەتەدى. قولىنا كىسەن سالىپ، اياعىنداعى باتەڭكەسىن شەشەدى دە، تابانىنا فاميلياسى جازىلعان بىردەڭەنى جاپسىرىپ، اياعىنا ءداۋ كالوش كيگىزەدى. ءسويتىپ، ەسىكتەرى شي­قىلداعاندا ۇرەيلى دىبىس شىعاراتىن، تو­سەگى جوق تەمىر توردا ناۋرىز ايىنىڭ ىز­عارلى ون كۇنىن وتكىزەدى. كۇندەلىكتى «ۇيىم­داستىرۋشى كىم؟ سەندەردى جىبەرگەن ا.توقپانوۆ پا، ش.جانداربەكوۆا ما؟ قايسىسى ايتتى ۇستازدارىڭنىڭ؟» دەگەن تەرگەۋشىنىڭ قيسىنسىز سۇراقتارىنا باس قاتىرىپ جۇرگەندە، قولىنان كىسەن تۇسپەي، ادەمى، ۇزىن شاشىنىڭ دا بيتتەپ كەتكەنىن جاسىرمادى. باسقا شىققان ورىس ازداي ءبيتتىڭ دە باسقا شىعۋى كوممۋنيستىك قور­لىقتىڭ مازاعىنىڭ شەگىنە جەتكىزدى. وسىلاي باستان ساۋال، شاشتان بيت جۇلمالاعان ەكىۇدايى سارساڭدا ءىس ناسىرعا شاپپاي تۇ­رىپ، قۇتىلار جول تابۋ كەرەك بولدى. 

ءۇش ءارىپتىڭ تەرگەۋى بىتپەگەسىن ولار ءوز­ارا اقىلداسىپ، نە ايتۋدى ويلاستىرادى. سوسىن تەرگەۋشىگە «جاتاقحاناعا كەشكى ساعات وندار شاماسىندا قارا ۆولگامەن ۇزىن بويلى، ساقالى بار، سۇر پالتولى، باس كيىمدى، دەنەلى بىرەۋ كەلىپ، «ەرتەڭ الاڭعا شىعىڭ­دار!» دەگەسىن، سول كىسىنىڭ ايتۋىمەن شىقتىق» دەيدى. بۇل ويلاستىرىلعان «نەۆيديمكا» قيالداعى شەرلوك حولمستى ەلەس­تەتەدى. بۇل شەرلوك حولمس تەرگەۋشىلەرگە تاپتىرما­عاسىن، تەرگەۋشىلەردىڭ وزدەرى شەرلوك حولمس بولىپ، بۇلاردىڭ ىزىنە ءتۇ­سۋىن توق­تاتپادى. ياعني، وتىرىكتىڭ شىندىققا قىزمەت ەتەتىن جاعى دا ايتۋلى شەڭگەلدەن قۇتقارا المادى. نەمەسە قيالداعى ساقالى وسكەن ادام، تۇرمەدەگى ازاپ، ساقالى وسكەن وزدەرى بولىپ شىقتى. اياقتالماعان «قا­راكوز» سپەكتاكلىنىڭ جالعاسىن وسىلايشا تەرگەۋ ساحناسىندا ويناعان بولاشاق اك­تەرلەردىڭ بۇل ديپلوم جۇمىسى دا ساتسىزدەۋ بولدى. سول ارقىلى ومىردەگى شىندىقتىڭ تابيعي مازمۇنى ەشبىر ساحنادا اشىل­مايتىندىعىن سەزدى. بۇل ناتيجە ولاردى شىندىققا جۇگىنۋگە ماجبۇرلەدى.

ءبىر كۇنى ءۇسىپحان وزىمەن بىرگە تەرگەۋدە ساقالى ءوسىپ، ازىپ كەتكەن قۇرمانعازىعا «ويدان شىعارعان ادامىمىزبەن بۇلاردى جىندى قىلا بەرگەنشە، باسىمىزدى شاۋىپ السا دا شىندىقتى ايتايىق»، – دەيدى. ياعني، امانباي مەن باقىتبەك قوسىلىپ، بۇل ءىستى تورتەۋى ۇيىمداستىرعانىن، ارتىنان تەرگەۋ ورىندارىنا دا «وزدەرى بارعانىن» اي­تۋعا كەلىسەدى. ءبىر جاعى، شىندىق ايتىلماسا، ءۇسىپحاننىڭ ايەلىن دە قاماۋعا الا­تىن­دىعىن ەسكەرتىپتى. بىردە ءۇسىپحان جاتقان كامەراعا جانسىز رەتىندە ورىستىڭ ءبىر شوشاڭداعان ساقالدى جىگىتىن دە جى­بەرەدى. ول سىر تارتۋ ءۇشىن تاماق تا اكەلىپ، جاناشىر ادامداي كورىنەدى. قاتەلىك جاساپ، ونىڭ 10-15 جىلعا بەكەر سوتتالىپ كەتپەۋىن دە ەسكەرتەدى. اۋەلدە ءۇسىپحان ودان كۇدىكتەنبەگەسىن، سىر جاسىرماي، اشىلىپ سويلەسە بەرەدى. ون بەس كۇننەن سوڭ سەيفۋللين كوشەسىنىڭ بويىندا­عى تۇرمەگە اۋىسىپ، وندا التى اي جاتادى.

ءوزارا تور تەرەزە ارقىلى سويلەسىپ جۇ­رەتىن كورشى كامەرالاردىڭ بىرىنەن ق. رىس­قۇلبەكوۆتى تابادى. تەسىك ارقىلى ءبىر-بىرىنە حات جازىپ، جىپپەن تارتىپ الىپ وتىرادى. قايرات ءبىر حاتىندا ساۆيتسكيدىڭ اكەسى ولگەن بالاسىن ونىڭ موينىنا ارتىپ، «اتۋ» جازاسىن سۇراپ جاتقاندىعىن، ول­تىرگەندەر جەر باسىپ جۇرمەۋى كەرەكتىگىن ايتىپتى. ال، قايراتتىڭ ايتۋىنشا، «قازاقستان» قوناق ءۇيى ماڭىندا بولعان ونىڭ ساتپاەۆ پەن مير كوشەسىنىڭ قيى­لىسىندا بولعان وقيعاعا قاتىسى جوق سياق­تى. ءۇسىپحان وعان مۇنداي جاعدايدا بولماعان ءىستى مويىنداماۋدى ەسكەرتەدى. ءبىر كۇنى ەسىكتىڭ اشىلعانىن پايدالانىپ، قايراتتىڭ ءوزىن كورىپ قالۋعا دا مۇمكىندىك الادى. سوسىن «قاراۋعا بولمايدى» دەپ، ءۇسىپحاندى جەندەتتەر جەلكەدەن سالىپ قا­لادى. قايراتتىڭ شاشى ءوسىپ كەتكەن ەكەن. اۋاسىز، ىستىق ونداي كامەرادا ادامنىڭ كوزقاراسى دا كۇرت بۇزىلادى. تۇرمەدەگى ءارتۇرلى ادامداردىڭ ىشىندە ادام ولتىر­گەندەرى دە، ءۇستى-باسىنا سۋرەت سالىپ، سول زونانىڭ ومىرىنە ءبىرجولاتا كىرىپ كەتكەن­دەرى دە بار. ارينە، وندايدا ءوزىڭدى-ءوزىڭ قورعاۋ ءۇشىن دە مورالدىق كۇش كەرەك. تۇرمە دەگەنىڭ ونەردەن دە، سۇيگەن جاردان دا، تۋىستان دا ايىراتىن پانيلىك توزاق.

ارينە، تۇرمەگە بويداق كەزدە تۇسسە، «ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەس» دەپ، جۇي­كەگە تۇسكەن جارتى سالماقتان ازات بولار ەدى. ال، جانۇيالى بولىپ، بالا-شاعا وسكەسىن تۇرمەگە ءتۇسۋ – ول دا ءبىر باسقا. ال ءۇسىپحان سياقتى جاڭا ۇيلەنگەن جاس تا ادەمى جارىنان ايىرىلىپ، ءبىر قيىردا جاپا شەگۋ – رۋحى ءالسىز ادامداردى جىنداندىراتىن شى­عار. مۇنداي قيىندىقتان ونى قۇتقار­عان – تەك ءوزىنىڭ رۋحاني كۇش-قۋاتى جانە سۇيىكتى جارى گۇلناردىڭ دا ەرگە ءتان ۇلت­جاندى ازاماتتىعى مەن ماحابباتىنا بە­رىك­تىگىنىڭ ارقاسى. ەكەۋىنىڭ زامانى دا، ورتاسى دا، ويى دا، ونەرى دە ۇقساس بولعاسىن رۋحاني تۋىستاي ءوزارا تۇتاسىپ كەتكەن شىعار. مۇندايعا ءمان بەرۋىمىزدىڭ سەبەبى، ەلدى وتارلىقتان ايىرماق بولعان جەلتوقسان قاسىرەتى تۇرمە ارقىلى جانۇيانى جامپوزىنان عانا ايىرىپ قويعان جوق، جانۇيا مۇشەلەرىنىڭ ءوزىن دە ءبىر-بىرىنەن ماڭگىلىككە ايىرىپ كەتكەن جايلاردى ەستىپ جاتىرمىز. ماحابباتى جاراسقانداردىڭ ساناسىنا سىننان سۇرىندىرمەيتىن بيىك پاراسات ۇستەمدىك قۇرسا، قاتەلىككە ورىن دا قالمايدى.

قىسقاسى، ءۇش جىل تۇرمەگە كەسىلىپ، ونىڭ ەكى جىلىن وتەپ كەلگەن ءۇسىپحاننىڭ قاماۋداعى كىتاپقا تاتىرلىق قالعان تاعدى­رىن اڭگىمەلەسەك، جەلتوقسان تاريحىن ءبىر كىسىدەي تۇسىنەر ەدىك. 

امانعازى كارىپجاناۋلەتى.

اباي.kz