http://abai.kz/post/view?id=2365

http://abai.kz/post/view?id=2341

http://abai.kz/post/view?id=2328

http://abai.kz/post/view?id=2298 

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238

بۇل سىلتەمەلەر ارقىلى جازۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «امەريكا كۇندەلىكتەرى» اتتى جولجازبا-كىتابىنىڭ باستاپقى بولىمدەرىن وقي الاسىزدار. قىزىقتى اسەرگە بولەيتىن اڭگىمە ءارى جالعاسادى...

امەريكانى – امەريكا ەتكەن فيلادەلفيا قالاسىنىڭ دا بيىك عيماراتتارىنىڭ سۇلباسى الىستان مۇنارلانا كورىندى. فيلادەلفيا!   فيلادەلفيا – گۇلقالا، باقشاقالا، گۇلشاھار، ماحاببات مەكەنى – دەگەن ءسوز. نەگە ءبىز بۇل شاھاردى كورۋگە ىنتىق بولدىق دەيسىز بە؟ و، ونسىز، ياعني، فيلادەلفياسىز امەريكانى دا، امەريكا تاريحىن دا، امەريكانىڭ تاعدىرىن دا، بۇگىنگى، ەرتەڭگى امەريكالىقتاردىڭ پسيحولوگياسىن دا تۇسىنە المايسىز. «فيلادەلفيانىڭ ءبىر كەرەمەتىن، جەتى ەرەكشەلىگىن عانا بايان ەتەمىن» – دەگەن نەلليدىڭ ىرقىنا ەردىك.

كەرەمەتى – تاريحي قاسيەتىندە. ويتكەنى، اقش، ياعني، امەريكا قۇراما شتاتتارى – دەگەن ۇلى ۇعىم وسى فيلادەلفيادا دۇنيەگە كەلگەن. فەنيمور كۋپەردىڭ روماندارىنا جەلى تارتقان اپاچيلەردىڭ مەكەنى، دەلاۆەر دارياسىنىڭ اتىراۋىنا ورنالاسقان، «موگيكاننىڭ سوڭعى تۇياعىنىڭ» ءىزى قالعان ورماندى ءوڭىر.

فيلادەلفيانىڭ تابان تاسىن 1682 جىلى كۆاكەرلەر – ەركىن قونىستانۋشىلار، ياعني، جەرسىز قالعان جەتىمەكتەر قالاعان. ونىڭ تاريحى ءۇش ءجۇز جىلدان اسقان. تۋرا سول كەزەڭدە ۇلى قازاق دالاسىنا جوڭعارلار ءتونىپ كەلە جاتقان. اعىلشىن داستۇرىندە بارلىق مۇرا – ۇلكەن ۇلعا تيەسىلى. جەر – ءباسىبۇتىن سونىڭ ەنشىلىگىندە قالادى. سوندىقتان دا ۇلەسسىز قالعان جۇگىرمەكتەر سىباعا ىزدەپ، الاسۇرىپ ءجۇرىپ وسى قۇرىلىققا ۇمتىلعان. ال وسى كەزدە مۇنداي قاڭعىباستار ەسكى ەۋروپادا جەتەرلىك ەدى. شامامەن تۋرا قازىرگى ءبىز كەشىپ جاتقان تالان-تاراجدى ولار سوناۋ XVII عاسىردا وتكەرگەن. ەڭ ءبىرىنشى، جەر جەكە مەنشىككە بەرىلىپ، جەرسىز قالعان اقسۇيەكتەر كەدەيدىڭ كۇنىن كەشتى. ەكىنشى، جەراستى كەنى مەن جەرۇستى يگىلىكتەرى دە ساتىلىپ، جالدامالى، ەرىكتى قۇلدار، ياعني، جۇمىسشى تابى پايدا بولدى. ءۇشىنشى، بارلىق شيكىزات  پەن تۇتىنۋ بۇيىمدارى (تۋرا قازىرگى بىزدەگى سياقتى) الپاۋىتتاردىڭ قولىنا ءوتتى دە، ەكونوميكالىق-تۇرمىستىق تۇرعىدان دا باسىبايلىلىق ورنادى. باعانى دا، بازاردى دا وزدەرى بيلەدى. تەسىكوكپە، تەسىك قالتالىلار كوبەيدى. وسى ءتۇسىمدى ەكى-اق مەكەمە: كورول مەن ءدىنباسىلار يگەردى. شىركەۋگە تۇسكەن الىم ارقىلى قازىناسىن قورلاندىرعان كورول قۇداي اتىمەن پارمەن جۇرگىزدى. «كەرگى جورىعىنان» سوڭ «قۇداي ەمەس، قۇدايدان بىلاي ەمەس»  شىركەۋ – ادامنىڭ قانىن دا، جانىن دا قاھارىندا ۇستادى.

قۇداي اتىمەن ىستەلگەن ادىلەتسىزدىككە ويلى، ارلى وقىمىستىلار قارسى بولىپ، مارتين ليۋتەر سياقتى كۇرەسكەر عۇلامالار: شىركەۋدىڭ ءار جان باسىنان جىل سايىن جياتىن سالىعى مەن سالعىرتى – قۇلشىلىققا نۇقسان كەلتىرەتىن جەمقورلىق ەكەنىن دالەلدەپ، بۇدان دا باسقا تەڭسىزدىكتەر مەن ادىلەتسىزدىكتى كورسەتىپ، جەكە «قارسىلىق باعىتىن»، ياعني، پروتەستانتتىق باعىتتى قالىپتاستىرادى.

مىنە، وسى پروتەستانتتاردىڭ ىشىنەن: «قۇدايدان قورىقپاۋ كەرەك. ويتكەنى ول سەنى جاراتقان اكەڭ. قۇدايمەن قورقىتپاۋ كەرەك، ويتكەنى – قۇدايدىڭ ەركى – شىركەۋدىڭ قولىندا ەمەس. قۇداي اتىمەن سالىق جيماۋ كەرەك. ويتكەنى، دۇنيە-مۇلىككە، التىن-كۇمىسكە، اقشاعا قۇداي مۇقتاج ەمەس. قۇداي اتىمەن شىركەۋ بيلىك جۇرگىزبەۋ كەرەك. ۇستەمدىك – قۇدايعا جات. بۇل تەك كورولدىڭ قازىناسىن تولىقتىرۋ ءۇشىن ىستەلگەن ايلا. قۇدايعا ءبىر-اق نارسە: ەش رياسىز قۇلشىلىق كەرەك. اللانىڭ الدىندا ءيسى ادامزات تەڭ،– دەگەن ۇستانىمدى ۇستانعان ەركىن ويلىلار شىعادى. ولاردىڭ دەنى الگى مۇراگەرلىك پەن جەردەن ايىرىلعان اقسۇيەك پەن قاراسۇيەكتەر ەدى. بۇل قوزعالىس ءورشىپ، از ۋاقىتتا قازىناسى ورتايعان كورول مەن بەدەلى تۇسكەن شىركەۋ ولاردى قۋدالاۋعا  سالىپ، تۇرمەگە قاماپ، جازاعا تارتىپ، جەر اۋدارادى. مىنە، كۆاكەرلەر دەگەنىمىز – سولار ەكەن. دەمەك، امەريكانى، تۋرا بىزدەگى «باسىبايلىلىقتان» قۇتىلسا دا، جەرسىز قالعان قاراشەكپەندەردىڭ قازاق دالاسىنا ۇمتىلعانى سياقتى، كۆاكەرلەر دە امەريكاعا ۇمتىلىپتى. ولار وزدەرىنىڭ بەلگىسى ەتىپ اق، قىزىل، سارى ءتۇستى تاڭداپتى.

مىنە، سول كۆاكەرلەردى، ياعني، 99 ادامدى باستاپ كەلگەن ۆيليام پەن دەلاۆەر دارياسىن كومەيلەتە ورلەپ، ورمانى مەن شالعىنى ۇيىسقان ءارى كەمە ايلاعىنا قولايلى قازىرگى شاھار ورىنىن تاڭداپتى. كەلە سالا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ، ياعني، اپاچيلەردىڭ ءتىلىن تاۋىپ، بۇل اتىراۋدى 70 جىلعا جالعا الىپتى. ارينە، جەر ساتۋ، ورمان ساتۋ، سۋ كوزىن ساتۋ، شيكىزات ساتۋ ءداستۇرى جوق، بارلىق تابيعي جاراتىلىستى ءيسى ادامزاتقا ورتاق دەپ تۇسىنەتىن ۇندىستەر (ولار وزدەرىن «تۇرعىلىقتى امەريكاندىقتار» دەپ اتاۋدى تالاپ ەتەدى ەكەن. الايدا ۇيرەنىشتى ء«ۇندىس» دەگەن ءسوزدى قولدانۋعا ءماجبۇر بولعاندىقتان دا، بۇل جازبالارمەن ولار تانىسپاسا دا، عافۋ وتىنەمىن) دەلاۆەر دارياسىنىڭ اتىراۋىن سونداي ءبىر جومارتتىقپەن كۆاكەرلەرگە سىيلاپتى. «تۇز ءوندىرىپ بەرەم»، ء«جۇن جۋاتىن فابريكا سالىپ بەرەم»، «ەگىنىڭدى جىرتىپ بەرەم»، «مالىڭدى ساۋدالاپ بەرەم» – دەپ قازاقتىڭ جەرىن بوپسالاپ العان ءجامىش، ەكىباستۇز، قاراعاندى، ءنىلدى، كوكپەكتى كەنىشتەرى سياقتى اۋەلى جالعا الىپ، سوڭىنان وزدەرىن جالشىلىققا جالداعان قاراشەكپەندەردىڭ كەبىن كەپتىرىپ، ءۇش-بەس جىلدىڭ ىشىندە ۇندىستەردى «وت سۋدىڭ» قۇلىنا اينالدىرىپ تىنادى. الگى فەنيمور كۋپەردىڭ «موگيكاننىڭ سوڭعى تۇياعىندا» سۋرەتتەلەتىن «قىزىل تەرىلەردىڭ» كوسەمىنىڭ بالاسى اعىلشىنشا بىلسە – بىلەتىن ءجونى بار كورىنەدى. ۇلى جاۋدىڭ كەلگەنىن بىلمەي، ءوزارا قىرقىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى ارانداتىپ، «قۇدايدىڭ سۇيىكتى قۇلدارىنا» قۇلدىققا ساتقان بالانىڭ ءبىرى سول «قىزىل اياق» ەكەن. ۇندىستەر مەن كۆاكەرلەردىڭ اراسىنا ساتىمساقتىق قىزمەت اتقارعان ونىڭ ءوزى دە اقىرى وقتان اجالىن تاۋىپتى.

جەتپىس جىلعا جالعا الىنعان جەرگە ۆيليام پەن: گۇل-باقشالى ماحاببات شاھارىن ورناتامىن – دەگەن ارمانمەن قالانىڭ اتىن فيلادەلفيا – دەپ قويىپتى. ورمان وتالىپ، ۇيگە اينالادى. عيماراتتار بوي سوزىپ، ەرىكتىلەردىڭ قالاسى ورنىقتى. كاسىپ قۋعاندار دەلاۆەردى ورلەپ، ىشكە قاراي سۇعىنا بەرەدى. باستى ۇستانىمى: قۇدايدىڭ الدىندا بارلىق ادام تەڭ، تەڭ مۇمكىندىككە يە، ايەل دە، زاڭگى دە ونىڭ تەڭ جاراتقان تۋمىسى،– دەگەن تۇجىرىمعا كوزدەلگەندىكتەن دە، قۇل مەن كۇڭدىك جويىلىپتى. وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلىنا دەيىن فيلادەلفياداعى ەڭ ەڭسەلى ءۇي – قالالىق اكىمشىلىكتىڭ عيماراتى ەكەن. مۇنارانىڭ باسىنا ۆيليام پەننىڭ ءمۇسىنى ورناتىلىپتى. اسپاننان ءتۇسىپ كەلە جاتقانداي بوپ ءتۇۋ الىستان مۇڭارتىپ تۇر. قالانىڭ قاي بۇرىشىنان دا كورىنەدى. كەيىننەن اۋلاقتاۋ جەرگە تۇرعىزىلعان ءزاۋلىم عيماراتتار دا وعان تاسا بولا الماپتى. سول ءمۇسىندى نىساناعا الا وتىرىپ فيلادەلفيا شاھارىنا كىردىك.

كوپىردىڭ قاقپاسىنا ىلىنە بەرە بەندجامين فرانكليننىڭ ەسىمى ارۋاقتانا ايتىلا باستادى. «بەندجامين كوپىرى»، «بەندجامين الاڭى»، «بەندجامين كوشەسى»، «بەندجامين فرانكلين ءۇيى»، «فرانكلين ينستيتۋتى» دەگەن اتاۋلار ۇلى ماراپاتپەن اتالادى. اتالسا – اتالعانداي، مۇقىم امەريكانىڭ بولاشاعىن سىزىپ بەرگەن، ياعني، كۇلتوبەدەن – كۇمبەز، جوق جۇراعاتتان – ۇلى ەل قۇراعان «ۇلت اتاسىنىڭ» ساياسي ءومىرى وسى فيلادەلفيادا باستالىپتى. «كوبىكشە كوپىرمەي ءىس ءبىتىر» («دەلاي – دەلو، ا نە گوني ۆولنۋ») – دەگەن ۇراندى ۇستانىپ، «ماحاببات شاھارىن» تۇرعىزعان ۆيليام پەننەن كەيىن فيلادەلفيانى امەريكانىڭ تۇڭعىش استاناسى دارەجەسىنە جەتكىزگەن وسى بەندجامين فرانكلين ەكەن. سول عاسىرداعى ەڭ ۇلى عالىم، ەڭ ۇلى ساياساتكەر وسى بەندجامين دەگدار. امەريكانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتتىگىنەن باس تارتىپ، ورىنىنا دجوردج ۆاشينگتوندى ۇسىنعان. بىلايشا ايتقاندا، ءوزى «شىمىلدىق ارتىندا» تۇرىپ بۇكىل قىتايدى بيلەگەن كەشەگى سىچي تاي حۋ مەن دىڭ شاۋ پيڭ سياقتى. ونىڭ سەبەپتەرى دە بار.

 امەريكا قۇراما شتاتتارى – دەگەن اتاۋ   تۇڭعىش رەت مەملەكەت وسى عيماراتتا جاريالاندى.

جوعارىدا ايتتىق، امەريكا قۇراما شتاتتارى – دەگەن اتاۋ وسىندا، تۇڭعىش رەت مەملەكەت رەتىندە جاريالاندى دەپ. سول قوزعالىستى باستاعان جانە ۇيىمداستىرعان وسى بەندجامين فرانكلين. امەريكانىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتىنەن بۇرىن فرانكليننىڭ اتى قۇرمەتپەن اتالادى.

اقش-تىڭ تاريحىن تۇبىرلەتپەي-اق قويايىن. بىراق كوزىم كورگەن تاريحي عيماراتتارعا قاتىستى وقيعالاردى قاپەرگە ىلە كەتكىم كەلەدى...

(جالعاسى بار...)

اباي.kz