پارلامەنتتىڭ پارمەندىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن بىرتىندەپ پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشەتىنىمىز جايىندا سەنات سپيكەرى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ايتقان ءسوزى قوعامدىق ورتادا قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. جوعارعى پالاتا باسشىسى نەگىزىنەن ساياسي جاڭعىرۋدىڭ ەلىمىزدە جۇزەگە اسىرىلاتىندىعىن مەڭزەگەن بولسا كەرەك.

شىن مانىندە، 2007-2008 جىلدارداعى كونستيتۋتسيالىق رەفورمالار جوعارعى زاڭ شىعارۋ ورگانىنىڭ ءرولىن ارتتىرۋدى كوزدەگەن.  تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا «كۇشتى پرەزيدەنت» ۇستانىمىنا باسىمدىق بەرىلدى.  ەندى، «ىقپالدى پارلامەنت - ەسەپ بەرۋشى ۇكىمەت» فورمۋلاسىمەن پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك باسقارۋ تۇرىنە كوشەتىنىمىز بۇرىننان باسى اشىق اڭگىمە.

جالپى، نازارباەۆتان كەيىنگى پرەزيدەنتتىڭ ەكى رەتتەن ارتىق سايلانبايتىنى، دارا بيلىك قۇزىرەتى ءبىرشاما شەكتەلەتىندىگى كونستيتۋتسيادا تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن. ونىڭ ءجونى دە بار. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ جولىندا وتكەن جيىرما شاقتى جىلدا مىقتى پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى قاجەت بولعان دا شىعار. جانە بۇل ميسسيا ءوز ءرولىن اتقارعان دا بولسا كەرەك. ەندىگى جەردە ءبىر ادامنىڭ دارا بيلىگىن اسقاقتاتۋ جولمەن دەموكراتيانى باياندى ەتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، سەنات سپيكەرى ءسوزىنىڭ جانى بار دەگەندى اتاپ ايتقىمىز كەلەدى.

الايدا، قوعامدىق ورتاداعى اسىرەسە، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى پىكىرلەرگە قاراعاندا، كوپتەگەن بەلسەندىلەرىمىز جەكە تۇلعانىڭ دارا بيلىگىن جاقتايتىن تۇرلەرى بار. بۇل ەكى ءتۇرلى ويعا جەتەلەيدى. ءبىرىنشىسى، دەموكراتيا جايىنداعى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىز تىم اڭعال نەمەسە ودان ءتىپتى مۇلدە بەيحابارمىز. كەلەسى ءبىر پايىم، قوعامداعى ادىلەتسىزدىكتەر مەن وسىعان دەيىن سايلاۋ وتكىزۋدەگى، داۋىس ساناۋداعى ءتۇرلى بۇرمالاۋشىلىقتاردان ابدەن مەزى بولعان جۇرت ءبىزدىڭ ەلدە شىنايى دەموكراتيانىڭ ورنىعاتىندىعىنا سەنۋدەن قالعان.

ەڭ نەگىزگى ماسەلە ساياسي مونوپوليانىڭ مىقتاپ ورنىققاندىعى سەكىلدى كورىنە بەرەتىنى دە بار. قازىرگى پارلامەنتتى ءۇش پارتيادان قۇرىلىمدالعان پىكىرالۋاندىقتىڭ  مىنبەرى نەمەسە دەموكراتيانىڭ وزىق ۇلگىسى ەتىپ كورسەتسەك، تىم كۇلكىلى بولار ەدى.  وعان ساياسي ساۋاتى بار، دەنى دۇرىس ادامنىڭ  سەنبەسى دە انىق. ءماجىلىس دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆ پەن ۆلاديسلاۆ كوسىرەۆتىڭ ەلدەگى وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ  كوشباسشىلارى ەكەندىگىنە سەندىرۋ ءۇشىن اۋرەلەنۋدىڭ قاجەتى شامالى. سوندا، ءىس جۇزىندە ساياسي پليۋراليزم بار دەپ قالاي ايتا الامىز؟!

ولاي بولسا، جاڭا باسقارۋ جۇيەسىنە كوشۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءجىبى ءتۇزۋ ساياسي پارتيالار تۋىپ قالىپتاسۋى كەرەك شىعار. وزگەلەردى ءسوز ەتپەگەننىڭ وزىندە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قاتارىنان جەمقور اتاۋلىلاردىڭ ءوربىپ شىعىپ ءجيى سوتتالاتىنى، ءتىپتى، ونى از دەسەڭىز اراسىنان حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالاناتىن الپاۋىتتاردىڭ دا كەزدەسەتىنى حالىقتىڭ سەنىمىنەن گورى كۇدىگىن كوبىرەك تۋدىراتىن بولدى.

اۋەلى، وسى پارتيا توراعاسى اۋىسسا الداعى سايلاۋلاردا قازىرگىدەي زور داۋىس جيناپ، وزدەرىن بيلەۋشى كۇش ەتىپ ۇستاپ تۇرا الا ما، جوق پا، ونىڭ ءوزى بولجاۋى قيىن دۇنيە.  

قازىر الەم وزگەرىپ، قۇندىلىقتار الماسقان زامان. باتىس ساياساتكەرلەرىنىڭ ءوزى «دەموكراتيالىق قۇندىلىق» تۋرالى ايتقاندا، ەڭ الدىمەن ءوز ەلدەرىنىڭ مۇددەسىن العا تارتاتىندىعى بۇگىنگى تاڭدا قۇپيا بولۋدان قالعان.

دامۋشى ەلدەر اراسىندا كەڭىنەن جۇزەگە اسىرىلاتىن ءتۇرلى جوبالار، پايىزدىق نەسيەلەر، ءوزارا ىنتىماقتاستىق ءىس-شارالاردىڭ بارىندە «دەموكراتيالىق نورمالار مەن ستاندارتتاردىڭ» ەرە جۇرەتىنى ەكونوميكانى ساياساتتان ءبولىپ قاراۋعا بولمايتىنىن ايعاقتاپ وتىر. ولار وزدەرىنە قاجەت كەزدە كەيبىر  ستراتەگيالىق مۇددەلەس ەلدىڭ انتيدەموكراتيالىق ارەكەتتەرىنە كوز جۇمىپ قارايتىندارى دا بار. سوعان قاراعاندا باتىستىق ساياساتكەرلەر ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالارىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن «شايتانمەن دە وداقتاساتىن شىعار» دەگەن دە كۇدىكتى وي تۋادى.

جالپى، الەمدىك ماسشتابتاعى  ءىرى كورپوراتسيالارى  مول قارجى-قاراجات تاپسا، اسكەري-گەوساياسي تۇرعىدان قولايلى بولسا، تابيعي بايلىعى مەن رەسۋرستارىن ارزانعا ساتسا ول ەلدىڭ ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن «ۇرمايتىن» تۇرلەرى بار عوي.

سوڭعى جىلدارى الەم الپاۋىتتارىنىڭ بەلگىلەگەن نورماسىنا باعىنباي ءوز جولىمەن دامىعىسى كەلگەن ء«تىلازارلاردى» تەزگە سالۋ ءۇشىن «قانقۇيلى ديكتاتورلارعا قارسى كوتەرىلىستەردى» قولداپ،  ناتو-نىڭ بىتىمگەرلىك اسكەريلەرى بومبانىڭ استىنان الاتىن بولدى. مۇناي مەن تابيعي گازدى دوللارعا ايىرباستاۋ ءۇشىن «ەكسپورتتالاتىن» ول ءوزى قانداي دەموكراتيا؟!

قاراپايىم حالىققا كەرەگى بارىنەن بۇرىن تۇراقتى جۇمىس ورنىنىڭ بولۋى، باسپانامەن قامتىلۋى، ەسەن-ساۋ، «قارىن توق، كويلەك كوك» تىنىش ءومىر ءسۇرۋى، بالالارىنىڭ ساپالى ءبىلىم الۋى. قالعانىن سوسىن، كورە جاتار. ازىرشە، ەشكىم ۇكىمەتتەن پەنت-حاۋس پەن قىمبات كولىك تالاپ ەتىپ وتىرعان جوق.

سونىمەن، باتىس دەموكراتياسى دامۋشى ەلدەردەن نەنى تالاپ ەتەدى دەگەنگە كەلسەك: قوسىمشا قۇن جاساۋعا قابىلەتتى قوعامدىق بايلىقتىڭ ءبارىن جەكەشەلەندىرۋدى; تاۋەلسىز دەربەس بۇقارالىق اقپاراتتىق قۇرالدارىنىڭ بولۋىن (مۇنىسى ءسوزسىز قۇپتاۋعا بولاتىن جايت); ۇكىمەتتىك ەمەس قوعامدىق ۇيىمداردىڭ بولۋىن; ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋىن; ەلدەگى بارلىق بيلىكتىڭ ارا جىگىن اجىراتۋدى; 4 جىل سايىن ەركىن سايلاۋ جۇرگىزىپ، ۇكىمەتتى اۋىستىرىپ وتىرۋدى.

ارينە، مۇنىڭ ءبارى ولار تالاپ ەتپەسە دە، بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ ءوز مۇددەسى ءۇشىن قاجەت دۇنيەلەر. بىراق، ونى ءدال سولاردىڭ كەڭەسىنسىز ءوزىمىز جاساي بەرسەك بولمايتىن با ەدى؟!

شەتەلدىكتەردىڭ كەڭەسىمەن جۇرىلگەن جەكەشەلەندىرۋدىڭ ءحالى نەشىك. وسىعان دەيىن جاسالعان، كۇنكورىستىڭ نەگىزگى كەپىلدىگى بولىپ كەلگەن قوعامدىق بايلىق وندىرۋگە قابىلەتتى جۇمىس ورىندارىن ات توبەلىندەي توپ پىشاق ۇستىنەن ءبولىپ اكەتتى دە كوبىسىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى. ودان گۇلدەنىپ كەتكەن ەشتەڭەنى كورمەدىك. كەرىسىنشە، بارىمىزدان ايىرىلىپ تىندىق.

جۇمىس ورىندارىنان ايىرىلعان جۇرت اۋىلدى، شاعىن قالالاردى، اۋدان ورتالىقتارىن قاڭىراتىپ، ءىرى مەگاپوليستەرگە اعىلدى. وندا دا شەكەسى قىزىپ جاتقاندارى شامالى. ەسەسىنە، قارا بازاردا اربا سۇيرەپ، قۇل بازاردان ناپاقا ىزدەپ ساندالدى. تاپقانىن پاتەرگە تولەيتىن، تاماعىن زورعا تاباتىن تاقىر كەدەيلەر شوعىرى كوبەيدى.  العان ءبىلىمى مەن جيناعان تاجىريبەسى ەشكىمگە كەرەك بولماي، پاراقورلىق پەن سىبايلاس-جەمقورلىق كارىنە ءمىندى. جۇمىسى بارلاردىڭ سۋىرىلىپ العا شىعىپ كەتكەندەرى از. وزدەرىنەن بىلىكتىلىگى الدە نەشە ەسە تومەن شەتەلدىك جۇمىسشىنىڭ كۇرەپ الىپ جاتقان اقشاسىنىڭ شيرەگىنە دە جەتپەيتىن ەڭبەكاقىنى تالعاجۋ ەتۋگە ءماجبۇر. ونى ايتسا، جۇمىستان شىعارىلادى. توپتاسىپ نارازىلىق بىلدىرسە، ءوز ساقشىلارىمىز ءوزىمىزدى سوڭىمىزدان وكشەلەپ قۋىپ ءجۇرىپ سوققىنىڭ استىنا الادى، ءتىپتى، اتىپ تا تاستايدى. وسى ما، جەكەشەلەندىرۋدەن كورىپ وتىرعان يگىلىگىمىز؟

قازىر ءبىزدىڭ ەل وزىندە ينە مەن تۇيمە دە وندىرمەيتىنىن، بار بولعانى شەتەل فيرمالارى ونىمدەرىنىڭ تۇتىنۋشىسى عانا ەكەندىگىمىزدى ەسكەرسەك، كاسىپورىنداردىڭ جەكەشەلەندىرىلۋىن جەمىستى بولدى دەۋگە  نەگىز جوق.

ال، ەندى قازاقستاندا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ باسى-قاسىندا نەگە وزگە ۇلت وكىلدەرى قاپتاپ جۇرەدى دە، نەگە قازاقتاردىڭ قاراسى تىم از دەگەن ماسەلە دە نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق دەگەندى تاعى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى.

سىرتقى الەم ءۇشىن  وسى ۇكىمەتتىك ەمەس  ۇيىمداردىڭ مەيلىنشە كوپ بولعانى جانە كۇشەيگەنى ءتيىمدى. مۇنداي ۇيىمداردىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىكتى ارتتىرۋعا، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋعا قوساتىن وزىندىك ۇلەستەرى بار شىعار. بىراق، قازاقستاننىڭ جاعدايىندا ۇكىمەتتىڭ ەڭ كوپ مەيىر شۋاعىن توگەتىن وزگە ۇلت دياپورا وكىلدەرىنىڭ ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ اۋلاسىندا تىم كوپ شوعىرلانۋلارى ەلدىڭ بايىرعى يەلەرى تيتۋلدىق ۇلتتىڭ مۇددەسىنە قانشالىقتى ۇيلەسەتىندىگىن قازىر ەشكىم ايتىپ بەرە المايدى.

اتى دا، زاتى دا تۇسىنىكسىز قاپتاعان ۇيىمداردىڭ نەمەن اينالىسىپ، قانداي ماقسات كوزدەپ جۇرگەنىن ءبىلۋ ءۇشىن ونى زاڭدىق تىركەۋدەن وتكىزۋمەن عانا شەكتەلۋ جەتكىلىكتى بولا قويماس.  كەز كەلگەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ نەگىزگى ماقساتى ەلدىڭ ىشكى قوعامدىق-ساياسي ومىرىنە ىقپال ەتۋدى كوزدەيدى.

قوعامدا ارەكەت ەتەتىن بارلىق ۇيىمدار ءۇشىن قارجى-قاراجات اۋاداي اۋاداي قاجەت. ال، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار ءوز مەملەكەتىنىڭ قازىناسىنان قارجى المايدى. وعان كەرەك بولسا، زاڭمەن تيىم سالىنعان. ەشبىر ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمعا ءسىز بەن ءبىز جارنا تولەپ وتىرعان جوقپىز. ەندەشە، ولار كىمنەن قارجى الىپ وتىر؟ ارينە، تەوريالىق تۇرعىدان كەلگەندە، قايدان الامىن دەسە سودان الادى. الىپ تا جاتىر.

ءتۇرلى گرانتتاردى بۇرىن كوبىنەسە حالىقارالىق ۇيىمدار بەرەتىن بولسا، سوڭعى جىلدارى ءبىزدىڭ ۇكىمەت تە تەندەر، مەملەكەتتىك قىزمەتتى ساتىپ الۋ دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى دەڭگەيدە قارجىلاندىرىپ جاتىر. ونىڭ تيىمدىلىگى مەن قوعامعا تيگىزىپ جاتقان پايداسى قايسى دەگەندى ساراپقا سالىپ جاتقاندار  جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى.  بۇل جەردە تاعى دا «كىمنىڭ ارباسىنا مىنسەڭ، سونىڭ ءانىن شىرقايسىڭ» دەگەن قاعيدانى دا ەستەن شىعارماۋ كەرەك سەكىلدى.

 ازاماتتىق قوعامنىڭ دا وزىعىمەن قاتار توزىعى بار جاندى ورگانيزم ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ابزال. ادام قۇقىعىنا ەركىندىك بەرۋ دەگەن جەلەۋمەن ءبىر جىنىستىلاردىڭ نەكەلەسۋىنە مۇمكىندىك جاساپ قويساق، ونسىز دا سانىمىز از قازاعىمىز جەر بەتىنەن ءوشىپ كەتپەسىنە ەش كەپىلدىك جوق. بۇل جەردە ءبىز قازاق قوعامىندا ەجەلدەن قالىپتاسقان تۋىسشىلدىق، باۋىرمالدىق، وتباسىلىق قۇندىلىقتى قاستەرلەيتىن يگى ءداستۇرىمىزدى جوعالتپاۋىمىز كەرەك.

بيلىك تارماقتارى قۇزىرەتتىلىگىنىڭ ءوزارا تەپە-تەڭدىكتەرىن ساقتاۋ، دەربەستىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ قاجەتتىلىگىن سىرتتان كەلگەن كەڭەسشىلەر قۇلاعىمىزعا قۇيىپ كەلەدى. وسىلاي ەتسەك، ءبىر ءبىرىمىزدى جاقسى باقىلايتىن كورىنەمىز. سولاي-اق بولسىنشى. بىراق، ونىڭ باتىس ءۇشىن پايداسى نە، ء«بولىپ ال دا بيلەي بەر» دەگەن ۇستانىم ءۇشىن بە؟

سايىپ كەلگەندە، بۇل تەتىكتەردىڭ ءبارى قوسالقى سيپاتتاعى دۇنيەلەر. بۇل جەردە ەڭ باستى ماسەلە بيلىكتىڭ اۋىسىپ تۇرۋىندا بولىپ وتىر. جارايدى، بيلىك تىزگىنىن ءوز پوتەنتسيالىن تاۋىسقان ازعانا توپتاردىڭ قولعا الىپ، ودان ءومىر بويى ايىرىلماي قويۋىنىڭ سالدارى قانداي بولاتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز. كەڭەس وداعىنىڭ تۇبىنە جەتكەندەر دە اينالىپ كەلگەندە قاۋساعان شالداردىڭ توقىراۋشىلىققا ۇشىراعانشا بيلىكتى بەرمەي جابىسىپ وتىرىپ الۋىندا بولاتىن. بىراق، سولاي ەكەن دەپ سىرتقى كۇشتەردىڭ ايتقانىنا كونىپ ايداعانىنا جۇرەتىن تىلالعىش بيلىكتى اكەلىپ، باسقارتىپ قوياتىن بولساق، ونىمىز ويىنشىق ۇكىمەتكە اينالارى بەلگىلى.

 حالىق بيلىگى – دەموكراتيا دەگەن زات دامۋشى ەلدەر ءۇشىن وتە قاجەت ءارى ماڭىزدى قۇندىلىق. دەگەنمەن، ونىڭ ۇلتتىق تۇپكىلىكتى مۇددەمىزگە، حالقىمىزدىڭ مولشىلىقتا ءومىر سۇرۋىنە، بولاشاعىمىزدىڭ باياندى بولۋىنا، ءدىلىمىز بەن وزىق داستۇرىمىزگە ساي كەلگەندە عانا قابىلداۋعا بولاتىندىعىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال بولماق. ەگەر سىرتقى كۇشتەر ءبىزدى وزدەرىنىڭ الدىندا دارمەنسىز، ءپۇشايمان حالدە كورگىلەرى كەلەتىن تەتىكتەردى اكەلىپ ورناتپاق بولسا، ونى وق اتپاي وتارلاۋدىڭ ءتاسىلى دەپ قانا ءتۇسىنۋىمىز قاجەت.

اينالىپ كەلگەندە، قازاققا سىرتتان ەكسپورتتالىپ اكەلىنەتىن ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالاردىڭ تابىسىن كوزدەگەن جاساندى دەموكراتيا ەمەس، ءوز داستۇرىنە ادال قوعامدىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن  دامۋدىڭ جاڭاشا جولى قاجەت. ونى بىرەۋدىڭ جاساپ بەرگەنى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ جاساعانىمىز ماڭىزدى. 

«توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى» - دەموكراتيا دەگەنىمىز ءبىز ءۇشىن جەتكىلىكتى جۇمىس ورنى، تىرشىلىكتىڭ مولشىلىعى، قوعامدىق ىلگەرى دامۋشىلىق، جاسامپازدىق يگى الەۋەت، سىبايلاس-جەمقورلىق پەن قازىنا توناۋشىلاردىڭ ءتيىستى جازاسىن الاتىنى، ادال ەڭبەكتىڭ لايىقتى باعالانۋى، ادىلدىك پەن تەڭدىكتىڭ سالتانات قۇرۋى. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ  جەمىسىن سوندا عانا سەزىنە الامىز.

سول ءۇشىن ازعانا توپتىڭ دارا بيلىك قۇرىپ، ورتاق قازاننان مول قارپىپ وليگارحقا اينالعانىنان گورى اۋىسپالى ءارى ءادىل سايلاناتىن دەموكراتيالىق شىنايى ءۇردىستىڭ قالىپتاسقانى ءتيىمدى بولماق.

قۋاندىق شاماحايۇلى،

حالىقارالىق جۋرناليست.

اباي.kz