ىزدەنىس ءتۇبى - ىزگىلىك

شىمكەنتتەن ءالىمجان ءىنىم قوڭىراۋ شالىپ،   قىسقا قايىرىم اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ: «اعا، مىناۋ وتىرار اۋدانىنىڭ شىلىك اۋىلىندا كەزىندە مەكتەپتە بىرگە وقىعان سىنىپتاس دوسىم بار. اتى - بەكجان، تەگى –بەيسەنباي (سۋرەتتە).  ماماندىعى  - ينجەنەر-مەحانيك.  ءوزى بالا كەزدەن تاريحقا قىزىعىپ،  ىزدەنىپ جۇرەتىن. سول جاقىندا اتلانتتار تۋرالى ءبىر كىتاپ جازىپ، بىتىرگەن. وقىپ كورىپ ەدىم، ماعان قاتتى ۇنادى، تانىمدىق دەرەگى مول. بىراق مۇنداعى تاريحشى عالىمدارعا كورسەتكەن ەكەن، ولار ازاماتتىڭ مەسەلىن قايتارىپ: «اركىمنىڭ ءوز شارۋاسىمەن اينالىسقانى ءجون عوي» دەگەن تارىزدەس پىكىر ايتىپتى. ءوزىنىڭ  سىزگە بارىپ، جولىققىسى كەلەدى. ارنايى  ىزدەپ بارماق، قابىلداڭىزشى»، -  دەپ ءوتىنىش ءبىلدىردى. مەن كەلىسىمىمدى بەردىم.

كوپ ۇزاماي  ءالىمجاننىڭ دوسى دا  استاناعا جەتتى. تانىستىق. قازاقى تاربيەنىڭ بەسىگىنەن شىققان بيازى مىنەز،  باياۋ سويلەيتىن ورنىقتى جىگىت ەكەن. قىسىلا وتىرىپ، ءوزىنىڭ بالا كەزىنەن  تانىمدىق شىعارمالاردى ىزدەپ ءجۇرىپ وقۋدى ادەتكە اينالدىرعانىن، كەيدە  ەرەكشە اسەر ەتكەن، تولعاندىرعان تاقىرىپتارعا  قالام تارتىپ، ونىسىن گازەت-جۋرنالدارعا ۇسىنىپ قوياتىنىنان حاباردار ەتتى. ولارىنىڭ كەيبىرەۋى رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق باسىلىمداردا  جارىق  تا كورىپتى. مىناۋ ماعان كورسەتكەلى كەلگەن ەڭبەگى  ءوزىن تىلسىم قۇپياسىمەن ەرەكشە باۋراپ العان اتلانتتار جونىندە ۇزاق جىلدار بويى ىزدەنىپ، تىرنەكتەپ جيعان ماتەريالدارى نەگىزىندە جازعان العاشقى كولەمدى دۇنيەسى ەكەن.

قولجازبانى الىپ قالدىم. قازىرگى اينالىسىپ جاتقان ءىسىمدى  تەز ءبىتىرۋىم كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ، ءبىراز ۋاقىت بەرۋىن سۇرادىم. ول كەلىستى. «قانشا بولسا دا، ءسىزدىڭ جاۋابىڭىزدى كۇتىپ جاتامىن» دەدى دە، سىپايى قوشتاسىپ، شىعىپ كەتتى.

اۋىلداعى اتقارىپ جۇرگەن جۇمىسىنىڭ بارلىعىنا، مۇنداعى قالانىڭ قىمباتشىلىق قيىندىعىنا   قاراماي، ەڭ بولماسا، «مۇمكىندىگىنشە تەزدەتسەڭىز جاقسى بولار ەدى» دەپ ەمەۋرىن تانىتپاي، «قانشا بولسا دا كۇتەمىن» دەگەن اۋىل ازاماتىنىڭ قىلىعى ماعان  قاراپايىم  كونبىس سىپايگەرلىكتەن گورى، قالايدا جازعانىنىڭ باعاسىن بىلۋگە دەگەن ىشكى ىنتىزارلىقتىڭ باسىمدىعىن ايقىنداپ تۇرعانداي بولدى. مۇنداي كۇتۋدىڭ سالماعىنىڭ قانداي بولاتىنىن كەزىندە ءوزىمىز دە باستان وتكەردىك قوي، بەكجان شىعىپ كەتكەن سوڭ، كوپ ويلانىپ جاتپاي، جازىپ جاتقان جۇمىسىمدى بىلاي ىسىرىپ قويىپ، ول تاستاپ كەتكەن قوڭىر پاپكانى قولعا الدىم.

مىڭداعان جىلداردان بەرى تىلسىم ءتۇيىنىن شەشتىرمەي الەمنىڭ  بەلگىلى  تالاي عالىمدارىن  تۇيىققا تىرەگەن ايگىلى  اتلانتتار جايىندا  اۋىل بالاسى «نە جاڭالىق اشا قويدى دەيسىڭ» دەگەن ىشكى كەرىتارتپا ويدىڭ جەتەگىندە قولجازبانى وقۋعا كىرىستىم.

جاس زەرتتەۋشى  ەڭبەگىن «اتلانتتار تۋرالى اڭىز بەن اقيقات» دەپ اتاپتى. وسىنى وقىعاندا: «اڭىزى بەلگىلى عوي، مۇنىڭ اقيقاتى نە  ەكەن» دەگەن وي  جاڭاعى قولجازبانى قولعا العانداعى پەندەلىك كەرىتارتپالىقتى كەرى سەرپىپ،     بىلۋگە دەگەن ىنتامدى وياتقانداي بولدى. شىعارمانىڭ تاقىرىپتان كەيىنگى العاشقى سويلەمىنەن باستالاتىن تانىمدىق دەرەكتەر تىزبەگى وسى ويانعان ىنتاما قايتا قالعۋعا مۇمكىندىك بەرمەي، العا دەدەكتەتىپ جەتەلەي جونەلدى. بەينە سالقىن سۋدان تىتىركەنىپ، جاعادا كىبىرتىكتەپ تۇرىپ قالىپ بارىپ، تەرەڭگە ءبىر-اق ىرعىعان جان سەكىلدى مەن دە وقۋدى ىقىلاسسىزداۋ، مارعاۋ باستاعانىممەن،  دەرەكتەر تەڭىزىنە قالاي تەرەڭدەپ سۇگىپ كەتكەنىمدى اڭعارماي دا قالدىم. قانشا ۋاقىتتىڭ وتكەنىن دە بىلمەيمىن، قولجازبانى وقىپ ءبىتىپ، سوڭعى بەتىن جاپقاندا بارىپ ءبىر-اق دەم العانداي بولدىم.  كوپتەن  دەرەككە باي مۇنداي  مازمۇندى دۇنيەنى وقىعان جوق ەدىم. راحاتتانىپ قالدىم. ەڭ عاجابى، شىعارما ادەتتەگى جازۋعا جاڭا ماشىقتانا باستاعانداردا بولاتىن «كوركەمدەيمىن» دەپ كوپىرتىپ الاتىن كوبىكتى كوپسوزدىلىكتەن   ادا ەكەن. كورمەگە قويىلعان كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كونەنىڭ اسىل مۇرالارىنداي بىرىنەن- ءبىرى وتەتىن ايتارى مول قىزىقتى دا قۇندى دەرەكتەر تىزبەگى ءبىر-بىرىنە ۇلاسا العا جەتەلىپ، ارقايسىسى بەرەر ماعلۇماتىمەن تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، قازىرگى رەسمي تاريح قالىپتاستىرعان ساناڭا كادىمگىدەي سالماق ارتىپ، بەيمالىم جۇمباق الەمنىڭ سىيقىرلى ساۋلەسى سىزدىقتاپ كوكىرەك سارايىڭا  قۇيىلا باستايدى.  ارتىق-اۋىس ءبىر سويلەم جوق. ءبارى ورىنىمەن. القيساسى  بىردەن  حريستيان ەراسىنا دەيىنگى  VII عاسىردا ءومىر سۇرگەن گرەك عۇلاماسى سولوننىڭ  ءبىر كەزدە ەگيپەتتىڭ اۋليە ابىزىنىڭ اۋىزىنان ەستىگەن اڭگىمەسىن كەيىن  حاتقا ءتۇسىرىپ، ۇرپاقتان  ۇرپاققا جەتكىزگەن سول سولوننىڭ اتاسى ءبىر تۋىسى، الەمگە ايگىلى   اقىلمان  پلاتوننىڭ (ح.ە.دەيىنگى 428-348 جج.)   اتلانتيدا جونىندەگى دەرەكتەرىنەن باستالعان زەرتتەۋ ەڭبەك تۇتاستاي وسى  ەگيپەتتىك ابىزدىڭ  ايتقاندارىنىڭ جالاڭ قيال، جايداق اڭىز ەمەس،  تاريحي  دەرەكتىك نەگىزى بار  باعزى زاماننىڭ  وزىندىك   ءبىر شىندىعى ەكەنىن دالەلدەۋگە ارنالىپتى. كونە اڭىزدىڭ دەرەكتەرى  مەن كەيىنگى عىلىم اشقان جاڭالىقتى دەرەكتەر كەزەك الماسىپ، زەردە تارازىسىنا سالىستىرىلا تارتىلادى. قازىرگى جەتىلگەن عىلىمنىڭ جەتىستىكتەرى ناتيجەسىندە  سوڭعى كەزدە قول جەتكەن، جالپى كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن ارحەولوگيالىق، لينگۆيستيكالىق، كارتوگرافيالىق، تاريحتىق تولىپ جاتقان جاڭا مالىمەتتەردى ءبىر-بىرىمەن  ساباقتاستىرا  سالىستىرىپ زەردەلەۋ  ارقىلى تۇيىندەلگەن اۆتوردىڭ تىڭ تۇجىرىمدارى بۇرىنعى قيال-عاجايىپ ەرتەگى دەپ قابىلدانىپ كەلگەن اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ  ميفتىك قاۋىزىن ارشىپ، ونىڭ حالىقتىڭ كادىمگى  اۋىزشا تاريحى دەرەگىنىڭ  ەستە جوق ەسكى زاماننىڭ شىنايى بولمىسىن تانىتار دەرەككوزى ەكەنىنە كوز جەتكىزە تۇسەدى.  قىزىعاسىڭ، تاڭداناسىڭ، سولاي بولعانىنا سەنەسىڭ. دەرەكتى  ايعاقتار سوعان ماجبۇرلەيدى.  مىسالى، بۇرىن «ۋاقىتتى جەڭگەن  الىپ» اتالىپ، الەمنىڭ جەتى عاجايىبىنىڭ ءبىرى دەپ تانىلعان   ەگيپەت پيراميدالارىن عانا بىلسەك،    ەندى  مۇنداي  پيراميدالاردىڭ امەريكادا دا، قىتايدا دا، قىرىمدا دا، يسپانيا جاعالاۋىندا دا بار ەكەنىن، ءتىپتى، كۋبا جاعالاۋىنداعى تەڭىز استىنان تابىلعان قالاداعى ءتورت پيراميدانىڭ كريستال شىنىدان جاسالعانىنىڭ  اتاقتى حەوپس  پيراميداسىنان  ءارى بيىك، ءارى كولەمدى، ءارى اسەم دە ءساندى  ەكەندىگىن ءبىلىپ، قايران قالاسىز.   اۆتور مۇنىمەن دە شەكتەلمەيدى. ەندى ول وسىناۋ تولىپ جاتقان كوپ  پيراميدالاردىڭ ءبىر-بىرىنەن تىم شالعاي ورنالىسقانىنا قاراماستان، وسىلاردىڭ  ءبارىنىڭ سوناۋ ەستە جوق ەسكى زامانداردا وركەنيەتتىڭ شىرقاۋ بيگىنە كوتەرىلىپ، مەيلىنشە داۋىرلەگەن، كەيىن  تابيعاتتىڭ سۇراپىل  اپاتىنىڭ سالدارىنان قۇرىپ كەتكەن اتلانتتاردان قالعان  مۇرا ەكەنىن جان-جاقتى دالەلدەۋمەن بىرگە وسى عاجايىپ حالىقتىڭ اتاتەگىنىڭ  تۇرىكتەكتەس حالىقتاردان ەكەنىن ايعاقتايتىن مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ جاساعان ءوز تۇجىرىمىن ۇسىنادى. باتىل دا توسىن تۇجىرىم. سەنەيىن دەسەڭ، رەسمي تاريح عىلىمىنىڭ: «تۇرىكتەردى  حريستيان ەراسىنان  كەيىنگى VI عاسىردا التايدا پايدا بولعان جاس حالىق» دەپ  مويىنداتىپ قويعانى قاشا-ا-ان! بۇل بويىنشا تۇرىكتەردىڭ ەجەلگى حالىق بولۋى مۇمكىن ەمەس! سەنبەيىن دەسەڭ، اۆتور سول تاريح عىلىمىنىڭ ءوزى انىقتاپ بەرگەن، بىراق  ءالى  جالپى كوپكە بىردەي ءمالىم ەمەس نەبىر دەرەكتەردى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن العا تارتىپ، ءوز ايتقانىنىڭ شىندىعىنا ەرىكسىز مويىنسۇندىرادى.  تانىمىڭ قابىلداماس كەرەعارلىقتى كورىپ تۇرىپ، امالسىز يلاناسىڭ. قالاي يلانباسقا؟!. ايتالىق،   ءبارىمىز  جاقسى بىلەتىن  ماڭگىلىك مۇزدىڭ قۇرساۋىندا جاتقان انتاركتيدانى زەرتتەۋدىڭ اۆتورى «كوكوراي شالعىنى جايقالعان ءبىر كەزدە اتلانتتار جايلاعان جەرۇيىقتىڭ ءبىرى بولدى» دەيدى. سەنۋ قيىن. بىراق اۆتور وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن تابىلعان، 1513 جىلى تۇرىك فلوتىنىڭ ادميارلى پيري رەيس پايدالانعان كارتانى الدىڭىزعا جايادى. كارتادا افريكانىڭ باتىس جاعالاۋى، وڭتۇستىك امەريكانىڭ شىعىس  جاعالاۋى جانە قازىرگى  ماڭگىلىك مۇز باسىپ جاتقان انتاركتيدانىڭ سولتۇستىك بەتى بەينەلەنگەن. وسىندا انتاركتيداڭىز جاسىل جەلەك جامىلعان كوركەم ولكە.  قازىرگى عىلىمنىڭ انىقتاۋىنشا انتاركتيدانىڭ ءوزى الگى كارتا جاسالعانىنان  ءۇش عاسىر وتكەننەن كەيىن  بارىپ قانا اشىلعان. سوندا شۋمەرلەر مەن ەگيپەتتىكتەردەن  مىڭ جىل بۇرىن مۇنداي الەمدىك كارتانى كىم جاساعان، تۇرىك ادميرالى ونى قايدان العان؟ انتاركتيدانى زەرتتەگەن عالىمدار الگى  پيري رەيستىڭ كارتاسىندا كورسەتىلگەن   ولكەنى وسىدان 6000 جىل بۇرىن مود كورولدىگى  مەكەندەگەنىن انىقتاپ، سول كەزدە بۇل ءوڭىر  راسىندا دا جاسىل جەلەگى جەلبىرەگىن جانعا جايلى مەكەن بولعانىن ايتادى. ال امەريكالىق جانە ەۋروپالىق عالىمدار  قالىڭ مۇزدىڭ استىندا قولدان تۇرعىزىلعان عاجايىپ كونە پيراميدالاردى تاۋىپ، سۋرەتكە تۇسىرگەن. تابىلعان دينوزاۆرلار مەن ەجەلگى زامان جانۋارلارىنىڭ سۇيەگى ءوز الدىنا. وسىلاردى كورىپ، ءبىلىپ، زەردەلەگەن سايىن  بۇرىنعى ءوزىڭنىڭ «اتلانتتار قايدا، تۇرىكتەر قايدا» دەگەن كۇدىكتى ويىڭنان اداسىپ، اۆتور جاعىنا ەرىكسىز ويىسا باستايسىڭ.  وسىنى ىشكى تۇيسىگى ارقىلى  سەزگەندەي  زەرتتەۋشى ەندى  ءسىزدى لينگۆيستيكالىق  ايعاقتاردىڭ قورشاۋىنا الادى.  حريستيان ەراسىنا دەيىنگى 3100 جىلى پايدا بولدى دەلىنەتىن شۋمەر جازۋىنىڭ دا، ح.ە. دەيىنگى  1800 جىلدارى ەگيپەتتى بيلەگەن گيكسوستار جازۋىنىڭ دا، ح.ە. دەيىنگى  1500 جىلدارى يتاليا جەرىندە وركەنيەتكە قول جەتكىزگەن ەترۋسكلەر جازۋىنىڭ دا، ح.ە. دەيىنگى VII عاسىرداعى ساقتار جازۋىنىڭ دا، ح.ە. كەيىنگى VI عاسىرداعى تۇرىكتەر جازۋىنىڭ دا  26 ارىپتەن تۇراتىنىن جانە ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە  ەگىز قوزىداي ۇقساپ جاتاتىنىن  ناقتى فاكتىلەر ارقىلى  دالەلدەيدى. ۇزاق جىلدار بويعى تىنىمسىز ىزدەنىستىڭ ناتيجەسىندە  تۇرىكتەكتەس حالىقتاردىڭ رەسمي تاريح مويىنداتقانداي VI عاسىردا پايدا بولعان جاس  حالىق ەمەس، باستاۋ تاريحى ادامزات بالاسىنىڭ جاراتىلۋ كەزەڭىنەن تامىر تارتاتىن ەجەلگى حالىقتاردىڭ ءبىرى ەكەنىن دالەلدەۋ بارىسىندا  ەسكى دەرەككوزدەرىنىڭ  تالايىن  پاراقتاعان ءبىز ءۇشىن دە وسىناۋ دەرەكتەردىڭ ءبارى  ەۋروپالىق تانىم-تۇسىنىكتە جازىلعان الەم تاريحىنىڭ سىڭارجاقتىعىن  تاعى ءبىر جاڭا قىرىنان ايقىنداي تۇسكەندەي.  زەرتتەۋ اۆتورىنىڭ سوزىنە دايەك رەتىندە  پايدالانعان  ورتالىق ازيا تۇرىكتەرىنىڭ حريستيان ەراسىنا دەيىنگى ەكىمىڭجىلدىقتىڭ وزىندە ەۋروپامەن تىعىز بايلانىستا بولعانىن دالەلدەيتىن  گەرمانيا جەرىنەن تابىلعان قازىنا جايىنداعى دەرەگى دە  وسى ورايدا ءبىراز جايدى اڭعارتقانداي. التىن مەن اسىل تاستاردان جاسالعان بۇيىمداردى  ارنايى زەرتتەۋدەن وتكىزگەن نەمىس عالىمدارى ولاردىڭ بۇدان 3300 جىل بۇرىن قازىرگى قازاقستان جەرىندە جاسالعانىن دالەلدەپ بەرگەن.  وسىنى راستاعانداي  قازاقستان ارحەولوگتارى وسىدان بىرەر جىل بۇرىن عانا تورعاي دالاسىنان «ۇشتوعاي تورتتاعانى» مەن «تورعاي سۆاستيكاسى» دەپ اتالتىن كونە عيماراتتاردىڭ ورىنىن تاپتى. ءالى زەرتتەلىپ، بار قۇپياسى تولىق اشىلماعان كونە زاماننىڭ وسى مۇراسىن  گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ا. كلەسوۆ  «ەجەلگى اتلانتيدانىڭ قۇرداسى» دەپ تانىپ، ونى زەرتتەۋگە قاتىسۋعا ىقىلاس بىلدىرگەن. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى: قۇندىلىعى جاعىنان بىرىنەن ءبىرى اساتىن، دەرەكتىگى جاعىنان ءبىرىن ءبىرى تولىقتىراتىن وسىناۋ تولىپ جاتقان تاريحي مالىمەتتەر ارقىلى وزىندىك باتىل تۇجىرىم جاساي بىلگەن  جاس زەرتتەۋشى بەكجان قالەنۇلى بەيسەنبايدىڭ  بوس قيالدىڭ جەتەگىندە كەتپەي، عىلىمي ماڭىزى بار ىرگىلى ءىس تىندىرىپ، اتلانتيدا اقيقاتىن اشۋعا وزىندىك ۇلەس قوسقانى داۋسىز.  ونىڭ وسىناۋ شاعىن زەرتتەۋ ەڭبەگى جۇمباعىن شەشتىرمەي، تالاي تارلانداردى  تىعىرىققا تىرەپ،  قۇپياسى مول تىلسىم الەمگە اينالعان  اتلانتيدا پروبلەماسىنىڭ   ماسەلەلەرىن تۇگەل شەشىپ تاستاماعان كۇننىڭ وزىندە، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەسكى تۇسىنىك شەڭبەرىنەن شىعىپ، جاڭاشا پايىمداۋىنا جول اشىپ،  جاڭا ىزدەنىستەرگە  باعىت بەرۋگە كومەكتەسەرى انىق. وعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن وقىپ كورىڭىز، وكىنبەيسىز.

(جالعاسى بار)

                                          قويشىعارا سالعاراۇلى،

                 عالىم - جازۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك

                 سىيلىعىنىڭ جانە «كۇلتەگىن» سىيلىعىنىڭ يەگەرى،

                  قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

Abai.kz