ۇزاق جىلداردان بەرى سانكتسيا قىسپاعىنان ەكونوميكاسى باياۋلاپ، حالىقارالىق قارجى كەلىسىمدەرىن جاساي الماي كەلگەن يران  قارسىلاستارى سالعان قۇرساۋدان قۇتىلىپ، ايماقتا قايتا كۇشەيمەك.

14 شىلدە كۇنى ۆەنادا يران مەن «التىلىق ەلدەرى» اراسىندا ۇزاققا سوزىلعان كەلىسسوزدەردەن كەيىن يران ءوزىنىڭ «يادرولىق باعدارلاماسىن» توقتاتىپ، ەسەسىنە يرانعا سالىنعان حالىقارالىق سانكتسيالاردى الىپ تاستاۋعا قول جەتكىزەتىن بولدى.

كوپتەگەن ەلدەر يراننىڭ «يادرولىق كەلىسىمى» ناتيجەلى اياقتالعانىنا قۋانىپ جاتىر. ەو (ەۋروپا وداعى) وكىلدەرى  بۇنى الەمدى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىققا  قايتا باستايتىن جاڭا ءۇمىت كەلىسىمى دەپ وتىر.

 «ماسكەۋ دە بۇل كەلىسىمدى قۋانا قۇپتايدى،  بۇدان كەيىن الەم تەرەڭ تىنىستاسا دا بولادى»، - دەدى كرەمل باسشىسى.

سوعىس بولىپ جاتسا دا وداقتاستارى ارقاسىندا تاعىنان قۇلاماي كەلە وتىرعان باشار اساد، ارىپتەسىنىڭ كەلىسىمدەگى جەتكەن جەڭىسىمەن قۇتتىقتاپ، يراننىڭ ءدىني ليدەرى اياتوللا حامەنيگە حات جولدادى. قۇتتىقتاۋ حاتتا «ۇلكەن جەڭىس»، «تاريحي قايتا ورلەۋ» سىندى سوزدەردى قولدانىپ، ءوز رەجيمىنە قولداۋ ءبىلدىرىپ كەلە جاتقانىنا راحمەتىن ايتىپ، وداقتاسىنىڭ جەڭىسىنە قاتتى ءسۇيسىندى.

ال، مۇناي مەن گاز ساتۋداعى باسەكەلەسى  يراننىڭ جەڭىسىنە ءباا مەن ەندىگى سانكتسيا سالىنعان جالعىز ەل – رەسەي تەگەراننىڭ حالىقارالىق جەڭىسىنە ىشتەرى كۇيە قارايتىنى بەلگىلى.  ساۋد ارابياسى پارسىلار كەلىسىمدى اياقاستى ەتەدى دەپ وتىرسا، تەگەراننىڭ بىتىسپەس جاۋى سانالاتىن يزرايل دە كەلىسىمدى ايىپتاۋدا.  يزرايل پرەمەر ءمينيسترى بەندجامين نەتانياحۋ  كەلىسىمگە «كەشىرىلىمەس تاريحي ۇلكەن قاتە» دەپ قاتتى نارازىلىعىن ءبىلدىردى.

 سانكتسيا تاۋبەگە كەلتىردى                                                    

اقش پەن ەو-نىڭ  تەگەرانعا ءىشتارتا قالۋىنا ساراپشىلار ءتۇرلى باعا بەرۋدە. يزرايلدىك ساياساتتانۋشى، پروفەسسور ەفرايم ينبار،  The Jerusalem Post باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «ۋكراينا داعدارىسىنان بەرى رەسەيمەن اراسى ۋشىعىپ، سانكتسيالار سالۋ ناتيجەسىندە باتىستىڭ دا ەكونوميكاسى باياۋلادى. ەكى دەرجاۆا اراسىنداعى ساياسي شيەلەنىس ءورشىپ كەتتى. شىعىس ەۋروپا ايماعىنان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ءيىسى شىعا باستادى. باتىس ەلدەرى  ناتو- نىڭ كۇش قۋاتىن ارتتىرۋعا كەلىسىپ، ءىرى كولەمدە وقۋ جاتتىعۋ باستادى. بۇنىڭ بارلىعى جاعدايدىڭ ۋشىققانىن بايقاتادى. اقش پەن ناتو ەلدەرى رەسەيدىڭ اگرەسسيالىق ساياساتىنان سەكەمدەنىپ دە وتىر. ناتو- نىڭ بارلاۋ قىزمەتى ءپۋتيننىڭ شىعىس ەۋروپاعا باسىپ كىرۋى مۇمكىن ەكەنىن تالاي مارتە انىقتاپ، ناتو-نىڭ شۇعىل تاكتيكالىق  كۇشتەرىن (NRF) ۇلكەن ازىرلىككە كەلتىرگەن. بۇل جاعدايلار ەو مەن تەگەران اراسىن جاقىنداستىرۋىنا سەبەپ بولىپ، ۇزاققا سوزىلعان كەلىسىمنىڭ جەدەل جۇرۋىنە الەمدىك ساياسي وقيعالار يتەرمەلەدى»، -  دەدى.

دەگەنمەن، يران مەن «التىلىق اراسىنداعى» كەلىسىمنىڭ جەدەلدەۋىنىڭ استارىندا ەكونوميكالىق مۇددە جاتقانىن  ۇلىبيرتانيانىڭ ەكونوميكا ساراپشىسى ۋيليام دجەكسون ايتادى. ونىڭ جۋىردا باتىس باسىلىمدارىنىڭ بىرىندە  شىققان سۇحباتىنا ۇڭىلسەك، «باتىس وكىلدەرى اگرەسسورلىق ساياسات ۇستانىپ وتىرعان كرەملدەن كوڭىلى قالىپ، ەنەرگيا كوزىن ىزدەستىرە باستاپ ەدى، بۇل جاعدايدى يراننىڭ بيلىك وكىلدەرى ءتيىمدى پايدالانىپ، بىلتىردان بەرى وزدەرىنىڭ ەۋروپاعا گاز جەتكىزە الاتىنىن ايتىپ، ەو- عا ەمەۋرىن تانىتىپ كەلە جاتقان. ءتىپتى، تۇركيا جەرى ارقىلى ەۋروپاعا گاز جەتكىزەتىن ترانساناتوليا گاز قۇبىرى (TANAP) جوباسىن دا ۇسىندى.  قارسى تاراپ سانكتسيادان ەكونوميكاسى السىرەپ، ساباسىنا تۇسكەن يراننىڭ ۇسىنىسىن قابىل الۋعا كەلىستى. يزرايل مەن ارىپتەسى ساۋد ارابياسى تاراپىنىڭ نارازىلىق نيەتىنە قاراماستان، ۆاشينگتون مەن ەو- نىڭ پارسىلاردىڭ ۇسىنىسىن قابىل الۋى ساياسي ەسەپ قانا ەمەس، كەلىسىمنىڭ استارىندا ەكونوميكالىق مۇددە دە جاتىر. ياعني، رەسەيگە سالىنعان سانكتسيا سالدارىنان باتىس پەن الەم ەكونوميكاسىنىڭ دا ءوسىمى باياۋلاپ، بوس كەڭىستىك پايدا بولعانىن كورىپ وتىرمىز. تەگەران سانكتسيا سالدارىنان مۇنايىن دوللارعا ساتا الماي كەلگەن، ەندىگى ۆاشينگتون  پارسىلاردىڭ ارقاسىندا بۇل بوس كەڭىستىكتىڭ ورنىن تولتىرىپ، دوللار اينالىمىنا دا دەم بەرمەك. يراندى قاتارعا قوسىپ، ماسكەۋدى شەتكە ىعىستىرا تۇرماق. كوبىنە بارلىعىنا وڭ شەشىم شىعاراتىن وداقتاستاردىڭ  ساۋد ارابياسى مەن ءيزرايلدىڭ قاراسىلىعىنا قاراماستان كەلىسىمگە قول قويۋى، كەلىسىمگە ۆاشينگتون مەن ەو مۇدەللى بولىپ وتىرعانىن  بايقاتادى» دەيدى ۇلىبريتانيانىڭ قارجى ساراپشىسى ۋيليام دجەكسون.

ءيزرايلدىڭ رەاكتسياسى

كوپتەگەن ەلدەر الەمدە بەيبىتشىلىك ورنايتىنىنا ءماز مەيرام بولىپ جاتسا، يزرايلگە اقىرزامان تاياپ قالعانداي. يزرايل بيلىك وكىلدەرى كەلىسىمدى ايىپتاپ،  قارسى پىكىرىلەرىن ايتىپ جاتىر. يزرايل پرەمەر ءمينيسترى بەندجامين نەتانياحۋ كەلىسىمدى «كەشىرىلىمەس تاريحي ۇلكەن قاتە» دەپ، بۇلقان- تالقان بولۋدا.

نەتانياحۋ: «بۇل كەلىسىمدى يزرايل ۇكىمەتى قاتاڭ ايىپتايدى ءارى يرانعا دەگەن قارسى كوزقارسىن ەش وزگەرتپەيدى. وداقتاستارىمىز تەگەرانعا يادرولىق قارۋ جاساۋ مۇمكىندىگىن بەرىپ قويدى. بۇنىڭ اقىرى وكىنىشكە سوقتىرادى. ەندى ءبىز اقش كونگرەسىندە كەلىسىمنىڭ ماقۇلدانباۋىنا تىرىسامىز»، - دەپ مالىمدەدى.

رەسمي ۆاشينگتوننىڭ  كوڭىلى پارسىلارعا اۋدى

 ساۋد ارابياسىنىڭ ەلشىسى، ەلدىڭ بۇرىنعى بارلاۋ قىزمەتىنىڭ  باسشىسى باندار يبن سۇلتان ءال ساۋد «يرانمەن قول قويىلعان يادرولىق كەلىسىم يراننىڭ يادورلىق قارۋعا ءالى دە قول جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. كەلىسىمنىڭ سالدارى  تاياۋ شىعىستا ۇلكەن قاقتىعىستارعا جول اشادى» دەپ سىنادى. بۇدان ءارى ءسوزىن سپىكىرىن سالماقتاي تۇسكەن باندار: «بۇل كەلىسىم دە، اقش-تىڭ 1994 جىلى سولتۇستىك كورەيامەن قول قويعان كەلىسىمى سياقتى بولىپ، تەگەراننىڭ كەلىسىمدى اياقاستى ەتىپ، يادورلىق كۇشكە اينالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن.  1994 جىلى  اقش سولتۇستىك كورەيانىڭ يادرولىق باعدارلاماسىن توقتاتۋ ءۇشىن حالىقارالىق كەلىسىمگە قول قويعان. بىراق، 2003 جىلى سولتۇستىك كورەيا يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ كەلىسىمىن بۇزىپ، يادرولىق قارۋ جاساعانىن الەمگە جار سالدى» دەيدى.

كورول سالمان يبن ابدۋل-ازيز ءال ساۋدتىڭ جيەنى باندار، ليۆيادا تارايتىن Daily Star گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا «ارابتارمەن ارىپتەس بولىپ كەلگەن ۆاشينگتوننىڭ ەندى پارسىلارعا كوڭىلى اۋدى» دەپ قاپالى.

«تەگەران تاياۋ شىعىستا تۇراقسىز ساياسات ۇستانىپ، يادرولىق وتىننان قارۋ جاساۋعا تىرىسىپ، ايماقتى ۇرەيدە ۇستاپ وتىر. تەگەراننىڭ جاۋى كوپ. «يادورلىق وتىندى بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيمىز» دەگەنى كۇدىك تۋعىزادى. بۇل كەلىسىم ونسىز دا قىرسىق شالىپ وتىرعان تاياۋ شىعىستى ودان بەتەر الاڭداتادى» دەيدى ول تاعى دا.

اق ۇيدە جيىن وتكىزگەن باراك وباما «يران مەن «التىلىق ەلدەرى» اراسىندا جاسالعان  كەلىسىم يادورولىق قارۋلانۋدى توقتاتادى» دەگەندى ايتتى. «كەلىسىمگە قول قويماساق، تاياۋ شىعىستا جاعداي ودان ءارى ۋشىعا تۇسپەك.  سيريا مەن يەمەندەگى قارۋلى جانجالدار توقتاۋ ءۇشىن يراننىڭ دا ىقپالى زور. سيريا ماسەلەسىن شەشۋدە تۇركيا ، رەسەي، يران  مەن اراب ەلدەرى دە اتسالىسۋى كەرەك» دەپ، وباما كەلىسىمگە كۇمانمەن قارايتىن   كونگرەسس مۇشەلەرى مەن وداقتاستارىن سەندىرۋگە تىرىسىپ جاتىر.

ءتىپتى وسى اپتادا اق ءۇي باسشىسى ساۋد ارابياسى مەن ءيزرايلدىڭ كەلىسىمدى دۇرىس ءتۇسىنىپ، ونى قۇپتاۋعا كوندىرۋ ءۇشىن قورعانىس ءمينيسترى  ەش كارتەردى تاياۋ شىعىسقا جىبەردى.

تۇركيا ەكونوميكاسىندا سەرپىن بولادى

ۇزاققا سوزىلعان كەلىسسوزدەردىڭ تابىستى اياقتالۋىنا يراننىڭ كورشىسى تۇركيا دا قۋانىپ، ەكونوميكامىزدا سەرپىن بولادى دەپ ۇمىتتەنىپ وتىر. «يران تابيعي گاز بەن مۇنايعا باي ەل، سانكتسيالار الىنعان سوڭ الەمدىك مۇناي باعاسىندا وزگەرىستەر بولىپ، تۇركيادا گاز بەن جانار جاعار ماي باعاسى ارزانداماق. ۇلكەن ەكونوميكالىق  كەلىسىمدەر جاسالادى، بۇل – ءبىزدىڭ دە ورتاق جەڭىسىمىز» دەپ تۇرىك باۋىرلارىمىز شاتتانىپ وتىر.

دەگەنمەن، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مەۆليۋت شاۆۋشوگلۋ «يراننىڭ تاياۋ شىعىستا ورنى ەرەكشە. يراننىڭ ۇستانىپ وتىرعان سىرتقى ساياساتى كوپ ەلدى الاڭداتادى. بۇل نيەتىنەن باس تارتىپ يران ساياسات ساحناسىندا ءدىني كوزقاراس تانىتۋدان ارىلۋى كەرەك. رەسمي تەگەراننىڭ ساياسي ديالوگپەن سەنىمگە باستار ارىپتەستىككە باسا نازار اۋدارۋىن كۇتەمىز» دەپ مالىمدەمە جاسادى.

قورىتىندى     

يراننىڭ «التىلىق ەلدەرىمەن» 10 جىلعا جۋىق سوزىلعان كەلىسىمىنىڭ ناتيجەلى اياقتالۋىنا بايلانىستى ساراپشىلار ءارتۇرلى باعا بەرىپ، ءوز ەلدەرىنىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەتىنىن دە تارازىلاپ جاتىر.

ءبىز دە كاسپي ايماعى بويىنشا يرانمەن كورشىلەس ەلدەردىڭ ءبىرىمىز. دەگەنمەن، اناۋ ايتقانداي بالەندەي قاۋىپ جوق بولسا  دا، باتىس ساياساتكەرلەرىنىڭ بۇل كەلىسىمگە بەرگەن پىكىرلەرىن وقىعان سوڭ، قولىمىزعا قالام الۋعا تۋرا كەلگەن. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، ەۋوراپاعا گاز جەتكىزۋدى ويلاپ وتىرعان پارسىلار، كاسپي تەڭىزىندە جەر استى بايلىعى ءۇشىن اسكەري قۋاتىن دا ەسەلەپ ارتتىرماسىنا كەپىل جوق. مىقتى اسكەري تەڭىز فلوتى دا جوق، ايدىنداعى تيەسىلى ايماعىمىزدى ساناۋلى كۇزەت كەمەلەرىمەن عانا قورعايتىن ءبىزدىڭ شەكارا اسكەرىمىزدى ويلاساق، ءتىپتى، قورقاسىڭ. بۇل كەمەلەردىڭ تەك تەڭىزدەگى مۇناي  ۇڭعىمالارىن لاڭكەستىك شابۋىلدان قورعاۋعا عانا شاماسى جەتەتىنىن ەسكەرسەك، كورشى مەملەكەتتەردىڭ  بەس قارۋى ساي اسكەري الپاۋىت كەمەلەرىنەن جاسالعان شابۋىلعا توتەپ بەرە الماسى انىق. كاسپي مەملەكەتتەرىنىڭ اسكەري قۋاتى دا ناقتى قانشا ەكەنى بەلگىسىز. سەبەبى، مەملەكەتتەر بۇل كورسەتكىشتەردى جاسىرۋعا تىرىسادى. دەگەنمەن، ەسكى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك،  رەسەيدىڭ 100-گە جۋىق اسكەري كەمەسى، 20 مىڭعا جۋىق اسكەرى بار. يراننىڭ 50 اسكەري كەمەسى، 4 مىڭنان اسا اسكەرى، ال ءازىربايجان، قازاقستان، تۇركىمەنستاننىڭ كورسەتكىشتەرى شامامەن بىردەي، ياعني 18-20 اسكەري كەمە، 3 مىڭعا جۋىق تەڭىز اسكەرى بار.

ءبىر وكىنىشتىسى كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى ءالى كۇنگە دەيىن  ايقىندالماعان. قازاقستان، يران، ازەربايجان، رەسەي جانە تۇركىمەنستان كاسپيدىڭ تابيعي بايلىقتارىن بولىسە الماي جۇرگەنىنە كوپ بولدى.  

كاسپيگە تالاس باستالسا، اسكەري كۇشى كوپتىڭ سوزدەرى جۇرەتىنى ايقىن. مۇنايدىڭ ارقاسىندا ەكونوميكاسىن ورگە دومالاتىپ وتىرعان  ەلدىڭ قانداي ماسەلەدە دە ساق جۇرگەنى ابزال.

شەتەل باسپاسوزىنە شولۋ جاساپ،

ماقالانى ازىرلەگەن –  

نازار تۇرىقبايۇلى

Abai.kz