قاراقالپاق (تولاعاي) حالقى قازاقتارمەن سان مىڭداعان جىلدار بويى ءبىر تۋىس، ءبىر تۋدىڭ استىنداعى حالىق. ولار قازاق ەلى قۇرامىنان، كەڭەستەر وداعى كەزىندە ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن الىنىپ، وزبەكستانعا كۇنى كەشە عانا (1936 جىلى) بەرىلدى. سوناۋ تاريح تۇپكىرىنەن بەرى قاراقالپاق پەن قازاقتىڭ اتامەكەندەرى ارال تەڭىزىنىڭ جاعالاۋلارى، امۋداريا مەن سىرداريا وزەندەرىنىڭ تومەنگى جاعى بولىپ تابىلادى. قاراقالپاق حالقىن قۇرايتىن تايپالاردىڭ قۇرامى دا قازاقتارمەن بىردەي: ءۇيسىن، قاڭلى، كىپشاق، ارعىن، كەرەي، نايمان، الشىن، قوڭىرات ت.ب. بولىپ تابىلادى. تىلدەرى دە بىزبەن بىردەي. قاراقالپاقتىڭ بەلگىلى اقىنى بەرداق ءوزىنىڭ «شەجىرە» اتتى داستانىندا ەكى ەلدىڭ تۋىس ەكەندىگىن بىلايشا جىرلاپتى:

 «انەس، ماليك-يككي كيشي،

پايعامباردىڭ ساحاباسى،

انەس قازاقتىڭ بالاسى،

شۋننان «الاش» بولعان ەكەن.

ماليكتىڭ ۋلى رازى حاق،

ياشلىعىندا قويدى گۋلپاك،

كيگەن ەكەن كاراكالپاك،

شۋننان «كالپاك» بولگان ەكەن». بۇل جىردىڭ ماعىناسى «انەس پەن مالىك، ەكەۋى دە قازاقتىڭ بالاسى. مالىكتىڭ بالاسى رازىنىڭ باس كيىمىنىڭ اتاۋىنا بايلانىستى، ونىڭ ۇرپاقتارى «قاراقالپاق» اتالعان» دەيدى.

نۇرىم اقىن:

ء«بىر تۋعان قازاق، سوزاقتى

قازاق پەن قاراقالپاعىڭ

بىرگە تۋعان ار جاعىڭ» — دەپ تۇيەدى. ء(و.وزعانباي «ۇلى بەسىن» الماتى 2010 268 ب.)

«تۇمەننەن ايىرقالپاق-تى،

ايىردان قازاق، سوزاق-تى،

سوزاقتان قاراقالپاعىڭ،

قازاق پەنەن قالپاعىڭ

تۋمالاس بولاد ارجاعى» (ۇزاقباي قازجانۇلى (1897-1976)

«سىبان مەنەن وزبەك-ءتى،

سىباننان تۋعان ەر قالپاق

ەر قالپاق ۇلىن سۇراساڭ،

قازاق پەنەن سوزاق-تى.

سوزاقتان تۋعان جاراندار

قارا مىناۋ قالپاقتى،

قازاق پەنەن ءبىر تۋىپ،

حورەزمدە قالام دەپ،

ءوزى ىزدەيدى ازاپتى (ابۋباكىر كەردەرى. «جولداس بولساڭ جاقسىعا مارتەبەگە جەتەسىڭ» اقتوبە-2011. 161 بەت).

«مايقى ءبيدىڭ بالاسى،

جيەن مەنەن وزبەكتى.

…بالاسى سول جيەننىڭ قازاق، سوزاق،

سوزاقتان جەكە تۋدى ايىرقالپاق،

بالاسى ايىرقالپاقتىڭ قاراقالپاق:

و داعى ءبىرتالاي ەل جاتقان جالپاق.

قاراقالپاق بالاسى ۇشەۋ ەكەن:

قوڭىرات، مانعىت، كەنەگەس» (ىبىراي اقۇن قۇلبايۇلى «التىندى وردا قونعان جەر» اقتوبە-1994. 12 بەت).

«تۋىپتى قازاق پەنەن سوزاق بىرگە

اكەسى ايىرقالپاق ءبىر دەيدى انا.

سوزاقتان تولاعاي مەن ءسۇيىر تۋىپ،

مەكەنى اتالادى ەكەن «بەس قالا»،

ۇرگەنىش، تورتكۇل، شىمباي، تاقتاكوپىر،

قونىسى تولاعايدىڭ تاپ سول ارا.

تولاعاي اۋەلدە اتى بولعانىمەن،

اتانعان قاراقالپاق بارا-بارا (ش. جۇبانۇلىنىڭ شەجىرەسى. حاميت مادانوۆ «كىشى ءجۇز شەجىرەسى». الماتى، 1994. 13 بەت).

قازاقتىڭ ەجەلگى اڭىز، ەرتەگى، شەجىرەلەرىندەگى كوپ ايتىلاتىن ايگىلى تولاعاي (الىپ) باتىردىڭ ەلى (ۇرپاقتارى) وسىلار.

جالپى قاراقالپاق حالقى بىزبەن تۋىس، كەزىندە سان عاسىرلار بويى، ءتىپتى كۇنى كەشەگى 1936 جىلعا دەيىن ولار قازاق قۇرامىندا بولدى.   ولار قوڭىرات، ون ءتورت رۋ دەگەن بىرلەستىكتەردەن تۇرادى. قوڭىرات بىرلەستىگى ءوز كەزەگىندە شۋلىق (9-8 رۋ) جانە جاۋىنگەر (7 رۋ) بولىپ بولىنەدى. ون ءتورت رۋ دا ەكى توپقا بولىنەدى: ءبىرىنشىسى قىتاي مەن قىپشاق (قىتاي-قىپشاق), ەكىنشىسى – كەنەگەس پەن ماڭعىت (كەنەگەس-ماڭعىت).

بۇل جەردە نوعاي مەن قاراقالپاقتىڭ ۇقساستىعى ەكەۋ — قىپشاق پەن كەنەگەس، سونداي-اق ماڭعىت رۋلارى. سول سياقتى قازاق-قاراقالپاق ۇقساستىعى دا ەكەۋ – قىپشاق، قوڭىرات، سونداي-اق قوڭىرات ىشىندەگى ماڭعىت پەن قىتايدىڭ قوسىندىسى – ماڭعىتاي.

قازىرگى قاراقالپاق جەرىندەگى ءامۋداريانىڭ ءبىر سالاسى قازاقداريا دەپ اتالسا، قازانكەتكەن   اتتى ەلدى مەكەن، قاراباۋىر، قاراجار، قاراوزەن اتتى ميكروتوپونيمدەر بار.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى قازاعى دا، نوعايى دا، قاراقالپاعى دا ءبارى ءبىر حالىق، شىڭعىس حان ودان دا ارعى سان مىڭداعان جىلدار بۇرىن قۇرىلعان قازاق مەملەكەتتىگىنە قاراعان ەلدەر.

«قاراقالپاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى قازاقتىڭ بەلدى رۋلارى ءۇيسىن، بالعالى جانە قايشىلى (جالايىر), قاڭلى، قارامويىن (قىپشاق), اشامايلى جانە شەرەۋشى (كەرەي), باعانالى، تەرىستامعالى، قارا-كەرەي جانە سادىر (تورتەۋى دە نايماندار), بايباقتى، اداي، سۋمۇرىن، بەرىش جانە تاز ( بەسەۋى دە الشىن)» (م.تىنىشباەۆ «قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار» تاشكەنت-1925. 27 بەت).

«وزىمىزدەن ايرىلعان قاراقالپاق دەگەن ەل بار. ول ءتىپتى قازاق اتانعان سوڭ ايرىلعان. ولار سىردارياعا بارىپ، ورنىعىپ، بۇرىنعى سارت اتانىپ تۇرعاندارمەن بىرگە سارت اتانعان» (ش.قۇدايبەردىۇلى «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» ورىنبور-1911. 65 بەت).

جالپى تۇرىك حالىقتارىنىڭ تەگى ء(تۇبى) ءبىر ەكەندىگىن جانە ولاردىڭ ءبارى ماڭعىستاۋدان باستاۋ الاتىندىعىن ايعاقتايتىن باستى دەرەكتەردىڭ ءبىرى «الپامىس باتىر» داستانى بولىپ تابىلادى. جىردا ايتىلاتىن وقيعا جەلىسى ماڭعىستاۋدا بولىپ وتكەن. سوعان سايكەس جىردىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى دە وسى ماڭعىستاۋ. جىرداعى اتتارى اتالعان جەر، سۋ، تاۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارى ءالى سول بۇرىنعى كۇيىندە ماڭعىستاۋدا ساقتالعان. بۇل جىردى (ەپوس پەن ەرتەگىلەر تسيكلى) قازاقتار مەن قاراقالپاقتار «الپامىس»، وزبەكتەر «الپامىش»، باشقۇرتتار ء«الپامىپى پەن بارسىن حىلۋ»، تاتارلار «الپامشا»، التايلىقتار «الىي ماناش»، قىرعىزدار «ماناس» دەپ اتايدى. بۇل ەپوستىڭ بارلىق (وعىز، قوڭىرات، قىپشاق) نۇسقالارىندا دا، ولاردىڭ پايدا بولعان ۋاقىتى ايتىلمايدى. الايدا جىردىڭ دەشتى قىپشاق دالاسىندا پايدا بولىپ، دامىعانى انىق اڭعارىلادى.

الپامىستىڭ قوڭىرات تايپاسىنان شىققانى ەپوستا ايقىن كورسەتىلگەن، ءتىپتى باتىر شىققان لاقاي رۋى دا كورسەتىلەدى. ەپوستا قوڭىرات تايپاسىنىڭ ورتا جۇزگە جاتاتىنى، سونداي-اق وسى تايپاعا بىرىككەن رۋلار سانى وتىز ەكى («وتىز ەكى اتا قوڭىرات») ەكەنى دە ايتىلادى. ەپوستاعى مالىمەتتەرگە سايكەس، الپامىستىڭ شىققان تەگىن بىلاي دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ەپوستا ارىستان باب تۋرالى ايتىلادى، اڭىزدارعا سايكەس، ول مۇسىلماندار دۇنيەسىندە اتاعى ءمالىم، اۋليەلىك جانە دىندارلىق قىزمەتىمەن ايگىلى قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ رۋحاني ۇستازى بولعان. ەسكەرتە كەتەتىن جاعداي ەكەۋى دە ءبىر وڭىردە، ياعني نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى توقتاعان جەردە عۇمىر كەشكەندەرىمەن ارالارىن بىرنەشە عاسىرلار، ءتىپتى مىڭجىلدىقتار ءبولىپ جاتىر.

ونىڭ كەسەنەسى (بۇرىشتارىندا ءتورت مۇناراسى بار ەكى كۇمبەزدى) وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قىزىلقۇم اۋدانىنداعى قوعام سەلوسىنىڭ ماڭىندا، ارىس وزەنىنىڭ سىردارياعا قۇيار ساعاسىندا ورنالاسقان. ەپوسقا قاراعاندا، بالاسى جوق بايبورىگە ۇلى الپامىس پەن قىزى قارلىعاشتىڭ دۇنيەگە كەلۋى تۋرالى باسقا اۋليە-انبيەلەرمەن بىرگە ارىستان باب تا ايان بەرگەن.

«1936 جىلى بولشەۆيكتەر (موسكۆا) قاراقالپاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن (165 مىڭ كۆ. كم) قازاق سسر-ىنەن ەشقانداي نەگىزسىز، زاڭسىز تارتىپ الىپ وزبەكتەرگە قوستى. ولار قاراقالپاق حالقىنىڭ بۇل جايلى نە ويلايتىنىمەن ساناسقاندا جوق. ال، بىزدەر وزبەككە ەمەس، قازاققا تۋىس حالىقپىز. 14 جەلتوقسان 1990 جىلى قاراقالپاق اسسر-ى جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسى «تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىن» جاريالادى. بىراق ءبىزدى تاشكەنت زورلىقپەن ۇستاپ وتىر. (ەرنازار كونىراتوۆ. پرەسس سەكرەتار پارتي ناتسيونالنوگو ۆوزروجدەنيا كاراكالپاكستانا» ەركين كاراكالپاكستان». freekarakalpakstan@gmail.com 15.03.2008).

«وزبەك ورىستەس ەل،

قىرعىز قونىستاس ەل،

قاراقالپاق قارىنداس ەل،

تۇرىكپەن تامىرلاس ەل». حالىق سوزىنەن.

قاراقالپاقتار كەڭەستىك ماسكەۋ بيلىگىنىڭ زورلىعىمەن قازاقتان بولىنگەن ەڭ سوڭعى تۋىس ەل.

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى،

ماڭعىستاۋ