اللا كەشىرسىن، مەن جازبايىن، ايتپايىن دەيمىن، بىراق بۇلاي مەنىڭ ەتۋگە ەش امالىم قالماي بارادى.  تاعى دا قولعا قالام ۇستاۋعا ءماجبۇرمىن. ەگەر كىمدەردە بىرەۋدىڭ ءبىزدىڭ بىلگەنىمىزگە قارسى بىلگەندەرى بولسا، العان تاربيەلەرى بولسا جازسىن. ءبىزدىڭ قاتەمىزدى شىعارسىن. بۇل جەردە مەن بىلەتىنىمدى كورسەتۋدى، زىكىريا جانداربەك كوكەم سەكىلدى بىرەۋگە ءوزىمنىڭ قيالىمدى، فانتازيامدى تاڭىپ، «مەنى تۇسىنبەگەندەرگە» وپكە ارتقالى وتىرعانىم جوق (http://abai.kz/post/view?id=6734). مەنىڭ ماقساتىم سۇقباتقا جول.  

ءبىرىنشى ءسوز: تاريحات تاريحى جانە تاساۋف ءىلىمى، ولاردىڭ التىن باستاۋلارى تۋرالى

بىلە بىلگەنگە تاريحاتتا، سونىڭ ىشىندە ناحىشبانديادا «سارناۋىق قۇرباناليا بىلجىراقتارى» سياقتى مياشىتپا ء«دارىس» ەمەس، سۇقبات پارىز. سەبەبى ساھابا (ساحابا) ءسوزىنىڭ دە توركىنى سۋھابا، ياعني سۇقبات. ءبىز ساحابا دەپ پايعامبارىمىزبەن س.ع.س. زامانداس بولعان، ءبىرلى-ەكىلى كەزدەسىپ، ديدار كورىسكەندەردىڭ ءبارىن ايتپايمىز. ونىڭ ىشىندە تەك مۇشىرىك، تاعى باسقالار عانا ەمەس، شايتان-لاعنەتۋللاھ تا بار. ءبىز ساحابا دەپ پايعامبارىمىزبەن س.ع.س. ءدىن سۇقباتىندا بولعانداردى ايتامىز. سول سەبەپتى دىندە سۇقباتتاس بولۋدى اتالارىمىز ءسۇننات دەگەن، تاقۋالارىمىز ونى وزدەرىنە پارىز قىلعان. سەبەبى، اتامىز قازاق ايتقانداي، اركەزدە دە: «ات كىسىنەسكەنشە، ادام سويلەسكەنشە».

سونىمەن، قازىر «سوپىلىق» دەگەن ءسوزدى بۇركەمەلەنىپ الىپ، سۇمىرايلىق پەن سۇمپايىلىقتىڭ بارلىعىنا باراتىن ءبىر توبىر شىقتى. بۇنداي توبىرلار بۇرىندارى دا بولعان، تاريحتا دا، تاريحاتتا دا اۋىق-اۋىق شىعىپ تۇرعان. مىسالى، قوجا باحۋاددين ناحىشباندي حازىرەتتىڭ تۇسىندا بۇنداي توبىر –  سوپسىماقتار ءتىپتى قوعامدىق بالە مەن جالاعا، دىندەگى دەرت-كەسەلگە اينالعان ەدى. ءار «شەيح» ءوز الدىنا ءبىر-ءبىر قۇجىرا سالىپ الىپ ء«پىر» بولىپ، ءوز الدىنا جاماعات قۇرىپ، جۇرتتى جيناعان. قالا مەن قالا، ەل مەن ەلدى ارالاپ «مۇرت ء(مۇريت) جيناعان». سول زاماندا ولاردان حالىق جيىركەنگەنى سونشا، بۇلاردى بوساعاسىنان اتتاتپايتىن ەدى. بۇلار سوسىن مولا مەن مازارلاردى پانالاپ، وزدەرىنە جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن ءبىرى يت بولىپ ۇلىپ، ءبىرى قابان بولىپ قورسىلداپ، ءبىرى تۇيەدەي باقىرىپ، جىلقىداي كىسىنەپ «زىكىر» سالىسادى. مولالاردى اينالىپ، جەر تەپكىلەپ جىندى ادامداي، اھىلاپ-ۇھىلەپ بي بيلەيتىن. ەگەر سىزدەر قولدارىڭىزعا «مىڭ ءبىر ءتۇن» كىتابىن الىپ، ونداعى ۋاقيعالاردى قاراپ وتىرساڭىزدار، وزدەرىڭىز دە كورەسىزدەر. بۇگىنگى زامانعى قۇربانالىنىڭ ديۋانالارى سياقتى اقىلىن جەپ قويعان پاقىرلاردى ول زاماندا ء«داۋرىش» (دەرۆيش) دەپ اتاعان.

وسىنداي ەسىرىك «سوپىلار» مەن كاززابتاردان، داۋرىشتەر مەن ديۋانالاردان قاشىپ، تۋرا جولداعى حودجاگونيا پىرلەرى سايد امير كۋليال تاۋ باسىنداعى ۇڭگىرگە تىعىلسا، ول كىسىنىڭ ءپىرى مۇحاممەد بابا سامماسي جەر كەپەگە جاسىرىنعان. ياسساۋيا سۇلىگىنىڭ ىزگى پىرلەرى حاليل اتا تاركىدۇنيە بولىپ كەتسە، قۇسام شەيح جالعىز ءۇي ەدى.

قوجا باحۋاددين حازىرەتىنىڭ اللا بەرگەن قۇدىرەتى وسىنشاما قاڭعىعان، اداسقان ادامدارعا تۇسكەن بالەنى قۋ ەدى. وسى سەبەپتى بۇل كىسى تاريحات دۇنيەسىندە تاريحاتتارعا تۇسكەن بالەنى قۋشى رەتىندە تانىمال بولدى. ول بالەنىڭ اتى – جاماعات ىشىنەن جاماعات قۇرۋشىلىق پەن ءدىن ءىلىمىن – سيقىرشىلىققا، احيقاتتى – جالعانعا  الماستىرۋشىلىق ەدى.

قوجا باحۋاددين حازىرەت تاريحاتتاعى ءتورت ساتىنى ءوز قالپىنا كەلتىرۋشى بولدى. بۇل ءتورت ساتى كىمدەردىڭ ءبىر قيالدان قۇراعان ەرتەگىسى ەمەس، پايعامبارىمىزدىڭ س.ع.س. «يسلام، يمان، يحسان جانە قيامەت» تۋرالى ءحاديسىنىڭ ناتيجەسى بولاتىن. قاراڭىزدار:

1. 1.     پايعامبارىمىز س.ع.س. وسى حاديستە:  «يسلام دەگەنىمىز – اللاھتان وزگە قۇلشىلىققا لايىق ءتاڭىر جوق ەكەنىنە ءارى مۇحاممەد ونىڭ ەلشىسى ەكەنىنە كۋالىك ەتۋىڭ، نامازدى تولىق ورىنداۋىڭ، زەكەت بەرۋىڭ، رامازاندا ورازا ۇستاۋىڭ جانە شاماڭ كەلسە ۇيگە (قاعباعا) قاجىلىق جاساۋىڭ» – دەيدى. بۇل دەگەنىمىز شاريعات، شاريعاتتىڭ ءىلىمى دەگەنىمىز – فيكح. حازرەتى باحۋاددين ءپىرىمىز وسى ءۇشىن اللاعا بارار جولدىڭ باسىندا ادام ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى مىندەت «شاريعاتپەن زاحيردى (پەندەنىڭ امال دۇنيەسىن) تازارتۋ»، ياعني تارتىپكە كەلتىرۋ، دىنگە باعىندىرۋ دەيدى.
2. وسى حاديستەن سۇراق يمان تۋرالى بولعاندا پايعامبارىمىز س.ع.س. «يمان دەگەنىمىز – اللاھقا، ونىڭ پەرىشتەلەرىنە، ونىڭ كىتاپتارىنا، ونىڭ ەلشىلەرىنە، اقىرەت كۇنىنە يمان كەلتىرۋىڭ جانە تاعدىردىڭ جاقسىلىعى مەن جاماندىعىنا يمان كەلتىرۋىڭ»، –دەيدى. حازرەتى باحۋاددين ءپىرىمىز وسى ءۇشىن اللاعا بارار جولدىڭ ەكىنشى ساتىسىن «تاريحاتپەن باتىندى (پەندەنىڭ ىشكى دۇنيەسىن، جۇرەگىن) تازارتۋ»، ياعني، جۇرەككە يماندى ورنىقتىرۋ دەيدى. قۇراندا «باقارا» سۇرەسىنىڭ 3-ءشى اياتىندا “ولار عايىپقا يمان كەلتىرەدى” دەلىنەدى.  عايىپ دەگەن باتىن... ادامنىڭ جۇرەگى باتىندى ۇعىپ، باتىنعا يمان كەلتىرمەي، يمان قۋاتى كەمەل بولمايدى.
3. 3.     سۇراق يحسان تۋرالى بولعاندا پايعامبارىمىز س.ع.س.: «اللاھتى كورىپ تۇرعانىڭداي قۇلشىلىق جاساۋىڭ. ەگەر سەن ونى كورىپ تۇرماساڭ دا ول سەنى كورىپ تۇر» – دەدى. بۇل دەگەنىمىز حازرەتى باحۋاددين ءپىرىمىز ايتقانداي «حاقيقاتپەن قۇربى يلاھي (يللاھي جاقىندىق) تابۋ». شىندىق وسى – يحسان دەگەنىمىز حاقيقاتپەن قۇربى يللاھي تابۋ.
4. 4.     تاريحات جولى تالاپتارىندا، سونىڭ ىشىندە ناحىششبانيديادا دا ءتورتىنشى ساتى ماحريفات. ياعني، «ماعريفاتپەن اللاعا جەتۋ». بۇل دەگەنىمىز نە؟ كوپ جاعدايدا «تاريحات زەرتتەۋشلەرى» اركىمدەردەن العان مالىمەت، اقپاراتتارىنا سۇيەنىپ وسىنداعى حاقيقات پەن ماعريفاتتى شاتاستىرىپ، كەزەكتەرىن اۋىستىرىپ جاتادى. ال، بۇنداعى ماعريفات اللانى تاپقان ادامعا اللانىڭ بەرەر شەكسىز ريزالىعى. ياعني، اۋليەلىك ماقام. بۇل دەگەنىمىز ادامنىڭ تىرىدەي قيامەتتىك مارحامەتكە جەتۋى. جابىرەيىل ع.س. ەڭ سوڭىندا پايعامبارىمىزعا س.ع.س. «ەندى ماعان (قيامەت) ساعاتى جايىندا حابار بەرشى»، – دەگەندە حازىرەتى راسۋلىمىز س.ع.س. «سۇرالۋشى سۇراۋشىدان ارتىق بىلمەيدى ول جايىن»، –  دەپ جاۋاپ قاتادى. شىندىعىندا دا اللانىڭ قالاۋىن، كىمنىڭ قۇلشىلىعىن قابىل ەتىپ، كىمنىڭ قۇلشىلىعىن قابىل ەتپەۋىن ءبىر اللانىڭ ءوزى عانا بىلەدى. اللانىڭ قالاعان قۇلىن رۋحۋل قۇددىس تانيدى. سوندىقتان – سۇرالۋشىدان سۇراۋشى ارتىق بىلەدى. قيامەت البەتتە ەكى رەت بولادى: ءبىرى ءار ادام ءۇشىن ءوز قيامەتى – ءولىمى، ەكىنشىسى بارشا رۋح پەن ءتان يەلەرىنە ورتاق قيامەت – اقىر زامان.  سول سەبەپتى يحسان احۋالى ادام ءۇشىن «ولمەي تۇرىپ ءولۋ»، قيامەتتىڭ ءبرىنشىسىن تىرىسىندە ءجۇرىپ ءوتۋ.

تاريحات پەن ادامداردىڭ يللاھي تاريحاتقا ءتۇسۋىنىڭ بارلىق ماقساتى دا تەك وسى عانا. بىراق بۇل نارسە دەگەنىمىز «تەك قانا شاريعات اھلىندە (ۇيىندە، امالىندا) بولعان ادام جاننات بولمايدى، اللانىڭ راحمەتىنەن تىس قالادى» دەگەندى بىلدىرمەيدى. بىرىنشىدەن قاندايى بولماسىن حاديستەن ايات جوعارى، ايات –  كالام. قۇراندا يمان مەن شاريعي امالداردى ورىنداۋ تۋرالى «حۋجۋرات» 14-سۇرەسىنىڭ اياتىندا:  «باداۋيلەر: “يمان كەلتىردىك” دەدى. (مۇحاممەد ع.س.) ولارعا: “سەندەر يمان كەلتىرمەدىڭدەر. الايدا: “مۇسىلمان بولدىق” دەڭدەر. ويتكەنى، يمان جۇرەكتەرىڭە كىرمەدى. ەگەر اللاعا، پايعامبارعا باعىنساڭدار، امالدارىڭنان ەش نارسە كەمىتپەيدى. ءشۇباسىز اللا، اسا جارىلقاۋشى، تىم مەيىرىمدى” دە» – دەلىنەدى. بادەۋيلەر يمان كەلتىرە المادى، تەك امال قىلدى، شاريعاتقا باعىندى. سولارعا اللا سۇبىحاناللا: «...ەگەر اللاعا، پايعامبارعا باعىنساڭدار، امالدارىڭنان ەش نارسە كەمىتپەيدى. ءشۇباسىز اللا، اسا جارىلقاۋشى، تىم مەيىرىمدى” دە» – دەيدى. وسى سەبەپتى قانداي دا ءبىر ءوزىن ءپىر ساناعان، شەيح دەپ تانعان ادام «پىرگە قول بەرىپ، بات قىلماعاننىڭ يمانى كۇيەدى، قۇلشىلعى قابىل بولمايدى» دەسە ءوزىنىڭ يمانى كۇيەدى. سەبەبى ول اللانىڭ ءامىرىن بۇرمالاپ، پيعىلىن جوققا شىعارىپ، ۇكىمىن بۇزىپ تۇر. ەكىنشىدەن، ءبىز كەلتىرگەن حاديستە شاريعاتتى ساقتاعان كىسىلەردى «يسلام» دەپ، اللانىڭ اماندىعى بۇيىرعان كىسىلەر قاتارىندا اتايدى. بۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ بيىك مارتەبەسىن كورسەتەدى.

تاپ وسى جولمەن (تاريحاتپەن) تارقاتساڭىز يمان دەگەن ءىلىم، اللانى تانۋ ءىلىمى. ال، قۇراندا ءىلىمدارلاردى عالىم دەيدى. عالىمدار تۋرالى: «انكۋبات» سۇرەسىنىڭ 43 اياتىندا: «مىنە وسى مىسالداردى ادامدار ءۇشىن كەلتىرەمىز. بىراق ولاردى عالىمدار عانا تۇسىنەدى» – دەسە، «فاتىر» سۇرەسىنىڭ 28-اياتىندا: «اللادان ونىڭ قۇلدارى ىشىندە تەك عالىمدار عانا ء(وز دارەجەسىندە) قورقادى»، – دەلىنگەن، ال ء«زۋمار» سۇرەسىنىڭ 9-اياتىندا: «ەي، مۇحاممەد! ولارعا ايت: ءبىلىمدى مەن بىلىمسىزدەر تەڭ بولا ما؟»، – دەيدى. سەبەبى عالىمدار:   «اللاھقا، ونىڭ پەرىشتەلەرىنە، ونىڭ كىتاپتارىنا، ونىڭ ەلشىلەرىنە، اقىرەت كۇنىنە، تاعدىردىڭ جاقسىلىعى مەن جاماندىعىنا» ەشبىر كۇمانسىز يمان كەلتىرەدى. سوقىر سەنىممەن ەمەس، اللانىڭ قۇدىرەتىنەن بولعان قۇبىلىستاردى دۇرىس، ءوز دارەجەسىندە تانۋ، ۇعۋ، يگەرۋ ارقىلى. ەگەر بۇل تانىمدا باتىن، جۇرەك تازا بولماسا، بۇل تانىمنان پايدا ەمەس، تەك زيان بار. تاريحاتتا ادامنىڭ ەكىنشى يگەرەرى وسى. سول سەبەپتى تاريحات ۇستازدارى: «احيدا بىلمەگەن شايتانعا ەل، ەگەر مىڭ جىل امال دەپ ىستەسە بەكەرگە جەل» دەيدى. اللانى، ونىڭ پەرىشتەلەرىن، ەلشىلەرىن، كىتاپتارىن تانىماعان، احرە پەن جاقسىنىڭ دا، جاماننىڭ دا اللادان ەكەنىن ۇقپاعان ادامعا يللاھي تاريحاتتا ورىن جوق.

ال، يحسان ادامدارى دەگەنىمىز دىندەگى تاۋالار. تاقۋالار تۋرالى «باقارا» سۇرەسىنىڭ 2-اياتىندا: «مىنە وسى كىتاپتا (قۇراندا) كۇدىك جوق، تاقۋالار ءۇشىن تۋرا جول كورسەتۋشى» – دەسە، ء«تاۋبا» سۇرەسىنىڭ 4 اياتىندا: «راسىندا اللا تاقۋالاردى جاقسى كورەدى» – دەيدى. ءبىز بۇل اياتتاردان بىرىنشىدەن قۇراننىڭ تاقۋالار ءۇشىن تۋرا جول كورسەتۋشى قۇدىرەتى مەن وعان ەش كۇدىك جوقتىعىن، كۇدىك بولۋىنىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن كورەمىز. بۇل – پارىز. ەكىنشى اللانىڭ قالاۋى تاقۋالىق. ءبىز اللانىڭ قالاۋىن تاقۋالىقپەن عانا تابامىز.

قۇراندا بۇدان باسقا دا تاقۋالار مەن تاقۋالىق اياتتار وتە كوپ. مىسالى، ءبىز          قۇرانعا سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز تاقۋالىقتىڭ مىناداي ۇعىمدارىن كورەمىز:

1. «تاقۋالىق بەتىڭدى شىعىس پەن باتىسقا بۇرعانىڭدا ەمەس. كىم اللاعا، احيرەت كۇنىنە، پەرىشتەلەرگە، باعىشتاۋعا، پايعامبارلارعا يمان كەلتىرسە، جاقىندارىنا، جەتىمدەرگە، جولاۋشىلارعا، قايىرشىلارعا، قۇقىقسىز ادامدارعا ءوز مال-مۇلكىن جاقسى كورە تۇرا تاراتىپ بەرسە، سولار ناعىز تاقۋالار. (2:177)» اياتتى الىپ قاراساق، يسلامدا تاقۋالىقتىڭ سىرتقى كورىنىسىنىڭ سونشالىقتى ماڭىزدى ەمەستىگىن كورەمىز. ەڭ باستىسى يمان مەن يمانعا ساي امالدار. قاراڭىزدار:
2. «ەگەر ءوز جاقسى كورگەنىڭنەن شىعىن شىعارماساڭ، ەشقاشان تاقۋالىققا جەتپەيسىڭ. قانداي شىعىن شىعارعانىڭدى اللا بىلەدى. (3:92)». ەرتەدى-كەش جاينامازدا وتىرعانىڭنان، زىكىر سالعانىڭنان، «اللا-اللا» دەپ ايقايلاعانىڭنان ەش پايدا جوق، «ەگەر ءوز جاقسى كورگەنىڭنەن شىعىن شىعارماساڭ»، وندا بەكەر اۋرە بولما ءبارىبىر «ەشقاشان تاقۋالىققا جەتپەيسىڭ». بولماسا:
3. «وزدەرىڭ حالىققا تاقۋالىق جاساۋعا ءامىر بەرىپ، وزدەرىڭدى ۇمىتىپ كەتەسىڭدەر مە؟ (2:44)» وندا تاقۋا ەمەس، ءىسى ءبىر بولەك، ءىشى باسقا ءبىر بولەك مۇنافىق بولاسىڭ. تىلىندە بار دا دىلىندە جوق، رياقور بولاسىڭ. ەگەر تاقۋا، اللادان ءۇمىتى بار ىزگى جولداعى ادام بولساڭ:
4. «اللانىڭ اتىمەن انت ەتىپ، وزدەرىڭدى تاقۋا جانە ساقپىز دەپ ايتپاڭدار. اللا ءبارىن ەستۋشى، ءبىلۋشى. (2:224)» مىنە، وسى تاقۋالىق دەگەندى تاريحاتتا سوپىلىق دەيدى. سونىڭ بايىبىنا بارماعاندار سوپىلىق دەپ اتاپ جۇرگەن تاقۋالىق پەن تاقۋالىق جولدى اللاعا لايىقسىز ارەكەت دەپ ويلايدى. سەبەبى قۇرانداعى ساقتىق ماسەلەسىن تەرىس ءتۇسىنىپ، تەرىس ءتۇسىنىسىپ «سوپىلىققا بەت بۇردىم» دەگەندەر ىشىندە ىرىمشىلدىق جاساۋشىلار دا بارى شىندىق. ولاردىڭ بۇل امالدارىنا قانداي دا بولسىن لايىقتى دالەلدەر بولۋى دا مۇمكىن، بىراق ىسكە ىرىمشىلدىق ارالاسسا، وندا ودان پايدا جوق. سوندىقتان اللا ايتادى:
5. «ۇيلەرىڭە ارتتان كىرگەندەرىڭ تاقۋالىق  ەمەس. تاقۋالىق اللادان ساقتانىپ ەسىكتەن كىرگەنىڭدە. اللانىڭ جازاسىنان ساقتانىڭدار، مۇمكىن ۇلگەرەسىڭدەر. (2:189)» ەڭ باستىسى تاقۋا ءۇشىن ساقتانۋ كەرەك، ساقتانۋ. قازاق اتالارىمىز بەكەردەن بەكەر: «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەپ ايتپاعان. تەك امالدا عانا ەمەس، سوزدە دە، تىلدە دە، كوپ اراسىندا عانا ەمەس، وڭاشادا دا ساقتىق كەرەك. تاقۋالىقتىڭ سورى عاپىلدىق، قاپى قالۋشىلىق. سول ءۇشىن اللا:
6. «ۋا، يمان كەلتىرگەندەر! جاسىرىن اڭگىمە كەزىندە كۇنا مەن دۇشپاندىق تۋرالى ايتپاڭدار. تاقۋالىق پەن ساقتىق تۋرالى ايتىڭدار (اللامەن). اللادان ساقتانىڭدار، سەندەر جيناقى بولاسىڭدار. (58:9)» وسى جولدا:
7. «باسقالارعا تاقۋا مەن ساق بولۋعا كومەكتەسىڭدەر (اللامەن بىرگە). بىراق جاۋىزدىق پەن كۇناسى كەزىندە كومەكتەسپەڭدەر. (5:2)». تەك وزدەرىڭنىڭ، ءمۇمىن-مۇسىلمان، تاقۋالاردىڭ اراسىندا عانا ەمەس:
8. «وزدەرىڭمەن بىرگە ءدىن ءۇشىن شايقاسپاعان، ءوز ۇيلەرىڭنەن قۋىپ شىقپاعاندارعا، سەندەردىڭ تاقۋا جانە ادال بولۋلارىڭا اللا تىيىم سالمايدى! (60:8)». تەك ادام ەمەس، وزىڭە قاۋىپ كەلتىرمەگەن، زيان تيگىزبەگەن مال ەكەش مال، ءتىرى جاندىققا زارار جاساۋعا بولمايدى. ولارعا دا ءومىردى اللا بەرگەن. سول ءۇشىن كۇندىز-ءتۇنى دۇعادا بول. اللادان:
9. «راببىم مەنىڭ! ءبىزدىڭ كۇنالەرىمىزدى كەشىرە گور. ءبىزدى جامان ارەكەتتەن قۇتقارا گور. ءبىزدى تاقۋالارعا جاتقىزا گور. (3:193)» دەپ تىلە. سەبەبى اللانىڭ الدىنداعى ەڭ  ارداقتىلار ءبىر ۇلت، ءبىر ەل، ءبىر ءناسىل ەمەس. اللا بۇل تۋرالى:

10.  ء«اي ادام بالاسى! ءشۇباسىز سەندەردى ءبىر ەر، ءبىر ايەلدەن (ادام، حاۋادان) جاراتتىق. سونداي-اق ءبىر-ءبىرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى ۇلتتار، رۋلار قىلدىق. شىنىندا اللانىڭ قاسىندا ەڭ ارداقتىلارىڭ تاقۋالارىڭ. شاكسىز اللا تولىق ءبىلۋشى، ءار نارسەدەن حابار الۋشى. (49:13)» دەگەن. اللا ەكى دۇنيەنىڭ بار يگىلىگى مەن ىزگىلىگىن تەك قانا تاقۋالارعا شاكسىز ۋادە ەتەدى. قۇراندا بۇل تۋرالى دا اياتتاردا اشىق جانە ۇعىنىقتى ايتىلعان:

11.  راببىمنىڭ جازاسىنان ساقتانعاندار، اللا قابىل العانداي، استىنان وزەن اعاتىن باقتاردا ماڭگىلىككە قالادى. اللانىڭ جاقسىلىعىنىڭ ءبارى تاقۋالار ءۇشىن. (3:198)

12.  ارينە تاقۋالار، بەرەكەگە كەنەلەدى! (82:13)

13.  شىندىعىندا، تاقۋالار ىزگىلىكتە بولادى. (83:22)

سوپىلىق دەگەن وسى – تاقۋالىق حال. ءبىز ەگەر قوجا ناحىشباندي ءپىرىمىزدىڭ 11 قاعيداسىنىڭ سەبەپتەرى مەن نەگىزدەرىن ىزدەر بولساق، جارتىسى وسى كەلتىرگەن اياتتاردىڭ ىشىندە، جارتىسى ءبىز الداعى ۋاقىتتا كەلتىرەتىن اياتتاردا. سەبەبى يحسان دەگەن وسى – تاقۋالىق احۋال. تاساۋف دەگەن وسى – وسى احۋال مەن حالدىڭ ءىلىمى. ال، تاريحات دەگەن وسىعان – تاقۋالىققا  باستار جول، تاقۋالارعا قوسىلۋ ماقساتىنداعى ساپار. ماقساتى – قيامەتكە كەمەل جەتۋ، احىرەتتىڭ قىل ارقانىنان تىرىسىندە، امال قۇرالدارى يەلىگىندە تۇرعان كەزدە ءجۇرىپ ءوتۋ.

مەيلى، پايعامبارىمىزدىڭ س.ع.س. تاقۋالىعىن ءسۇننات قىلىڭىز، مەيلى ىزگى جولداعى ساحابالارىمىزدىڭ جولىن مۇستاحيب قىلىڭىز، مەيلى تۋرا جولداعى تاريحات پىرلەرىنەن، دانالارى مەن عالىمدارىنان ءبىلىم الىڭىز، تاقۋالىق پەن سوپىلىقتىڭ اراسىنان جىك تابا المايسىز.

جۇرت نە ايتىپ، نە جازسا دا ءوز ەرىكتەرى وزىندە. ءبىزدىڭ بىلەرىمىز تاقۋالىق مەكتەبىنىڭ ىرگەسىن قالاعان پايعامبارىمىز س.ع.س.، تاقۋالىق مەكتەبىنىڭ نەگىزىن جاساعان – پايعامبارىمىز س.ع.س.، «ھۋد» سۇرەسىنىڭ 112-اياتى ءتۇسىپ، ءدىن تىرەگى تىرشىلىكتەگى تاقۋالىق ەكەنى ايان بولعاندا تاقۋالىقتىڭ قيىن جولى ءۇشىن ۋايىم جەپ، شاشى اعارعان تاعى دا –پايعامبارىمىز س.ع.س.

تاقۋالىق مەكتەبىنىڭ ىرگەسى پايعامبارىمىزدىڭ س.ع.س. مەشىتى بولىپ قالانسا، نەگىزى وسى مەشىتتە جاسالدى. وسى مەشىتكە سۋفالار قويىلىپ، تاقۋا جاندار تاقۋالىق ءدارىسىن الدى، ءدىن ءىلىمى مەن ادەبىنەن، اللانىڭ ءامىرى مەن پايعامبارىمىزدىڭ س.ع.س. ونەگەسىنەن تاربيە الدى. سولاردى ساحابالار «سۋفا ساحابالارى، سۋفالىقتار» دەپ اتادى. سوپىلىق ءسوزى سودان باستالىپ، بۇگىنگى قازاققا دەيىن ۇستازدان ۇستازعا، شاكىرتتەن شاكىرتكە، اتادان بالاعا ميراس بولىپ بىزگە جەتتى.

بۇل ءىلىم، بۇل احۋال، بۇل قازىنا پايعامبارىمىزدان جالعاسىپ، ارىستان باب بابامىزعا قۇرمانىڭ ماڭىزى بىتكەن سۇيەگى بولىپ جەتتى. ول بۇل سۇيەك، بۇل ءدىندى قوجا احمەت ياسساۋي پىرىمىزگە ميراس قىلدى، جۇرەگىنە ەكتى. ول كىسى بۇل ءداندى جۇرەگىندە تامىرلاتىپ، گۇلدەتىپ ورتا ازيالىق ءدىن باقشاسىنا وتىرعىزدى. ودان شىققان جەمىس، ارىسى رۋمعا، بەرىسى قىتايعا قورەك بولدى. زامان اۋىپ، بۇل باقشا دا تالقاندالىپ، قيراتىلىپ، اركىمنىڭ قولىندا كەتتى. اللا شىن تاقۋالار شىنايى تىلەگىنەن تانبادى. ولار اللادان قورىقتى، پارىزدارىنا بەرىك بولدى. اللا ەلشىسىنە شاكسىز يمان كەلتىردى، ءسۇنناتتان ەش تايمادى، اۋىتقىمادى. اللانىڭ: ء «اي مۇمىندەر! اللادان قورقىڭدار، ەلشىسىنە يمان كەلتىرىڭدەر. سەندەرگە مارحامەتىنەن ەكى ەسە بەرەدى. ءارى سەندەرگە سونىمەن جۇرەتىن نۇر جاراتادى. سەندەردى جارىلقايدى. اللا (ت.) تىم جارىلقاۋشى، ەرەكشە مەيىرىمدى. (57:28)» دەگەن اياتىنا يمان كەلتىردى. اللا ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ بۇل امالى مەن يمانىن قابىل ەتىپ، مارحامەتىنەن ەكى ەسە بەردى.  سونىمەن جۇرەتىن نۇر جاراتتى. اللانىڭ بۇل بەرگەن مارحامەتى قوجا باحۋاددين ناحىشباندي ەدى. سونىمەن جۇرەتىن نۇرى، نۇرلى جولى  يللاھي تاريحاتتىڭ ناحىشبانديا سۇلىگى ەدى. وسى ارقىلى اللا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدى، اتا-بابالارىمىز ارقىلى ءبىزدى جارىلقادى.

البەتتە، بۇل جارىلقاۋدى بىرەۋ ۇعار، بىرەۋ ۇقپاس.  ءبىز كەلتىرگەن اياتتا اللا ەكى تالاپ قويادى: 1– «اللادان قورقىڭدار» دەيدى. بۇل دەگەن شاريعاتتارىڭدى تۇزەڭدەر، يماندارىڭدا، امالدارىڭدا اسا ساق بولىڭدار، اللا كورسەتىپ بەرگەننەن ەش شىقپاڭدار دەگەن تالاپ. 2 – اللانىڭ «ەلشىسىنە يمان كەلتىرىڭدەر» دەيدى. بۇل پايعامبارىمىزدىڭ س.ع.س. ءسۇنناتى جولىن بەرىك ۇستانۋ. بۇنى دىنىمىزدە «ساۋادۋل ازام» دەيدى. بۇل دەگەنىمىز ءاھلى سۋننا ۋال جاماعات دەگەن ءسوز.  پايعامبارىمىزدان س.ع.س. قالعان جول، ساحابالارىمىز ۇستانعان جول – وسى. ەگەر ءوزىن «تاساۋف ءۇيىنىڭ ادامىمىز» دەپ اتاپ، وسى تالاپتان ءسال شىعىپ كەتسە، ول مىندەتتى تۇردە اداسادى، ولارعا ەرگەندەر اداسۋشى بولادى. سول سەبەپتى سوفى اللايار ءپىرىمىز بۇل تۋرالى: «ەگەر وزدەرىن تاساۋف احۋالىنداعىلارمىز، تاريحاتشىلارمىز، سوپىلارمىز دەيتىندەر 15 توپ بولسا، ولاردىڭ 14-ءى اداسۋشىلاردان بولادى» دەيدى.

اللا تاعالا «ساۋادۋل  ازام» جولىنداعى تاقۋالارىنىڭ تىلەگىن بەرىپ، ولارعا «سونىمەن جۇرەتىن نۇر» جاراتتى. بۇل تاريحاتتاعى ناحىشبانديا سۇلىگى ەدى. ونى بىرەۋلەر داتتاسىن، جامانداسىن، قىزعانسىن، بىراق بۇل اللانىڭ قالاۋى، ادامنىڭ دەگەنى بولمايدى، ءاماندا اللانىڭ قالاعانى عانا بولادى. بۇل تۋرالى ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان «حاديد» سۇرەسىنىڭ 29-اياتىندا «كىتاپ يەلەرى اللانىڭ كەڭشىلىگىنەن ەش نارسەگە يە بولا المايتىندىقتارىن ءبىلسىن. شاكسىز، مارحامەت اللانىڭ قولىندا. قالاعان قۇلىنا بەرەدى. اللا (ت.) زور كەڭشىلىك يەسى. (57:29)» دەلىنگەن.

قوجا باحۋاددين ناحىشباندي پىرىمىزگە دەيىن بولعان ەكى سۇلىكتىڭ ءبىرى حودجاگويا بولسا، ەندى ءبىرى ياسساۋيا بولاتىن. اللانىڭ قالاۋىمەن وسى ەكى جول ەندى ءبىر ارناعا قايتا قوسىلدى، بىرىكتى. جويىلىپ كەتكەن جوق.

بۇل اللا سۇبىحاناللانىڭ ءتۇزۋ جولداعى مۇمىندەرىنە دەگەن راحمەتى مەن نىعمەتى ەدى.

ەگەر تاريحات يسنادىنا قاراپ وتىرساڭىز ءدىن يسلام تاريحاتى پايعامبارىمىزعا س.ع.س. بەرىلدى. پايعامبارىمىز س.ع.س. باقي بولعان سوڭ ول ەكى سۇلىككە ءبولىندى. ءبىرى «التىن شىنجرلى» حازىرەتى الي ر.ا. ارقىلى جالعاسقان سۇلىك، ەكىنشىسى «تەمىر شىنجىرمەن» حازىرەتى ابۋ باكر اس-سىددىق ارقىلى جالعاسقان سۇلىك. ەگەر پايعامبارمىزدىڭ س.ع.س. ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە زەر سالعان ادام بولسا ول كىسىنىڭ س.ع.س. وسى احۋالعا وراي ايتقان، ەكى كىسىگە ەكى سۇلىكتى يشارا ەتكەن ەكى يدجازاسى بار. بىرىنشىسىندە اللا ەلشىسى س.ع.س. ساحابالارىنا ر.ا.: “مەن – ءىلىمنىڭ قالاسىمىن، ءالي – ونىڭ قاقپاسى. ءىلىم ۇيرەنگىسى كەلگەندەر سول ەسىكتەن ەنسىن”– دەپ وسيەت ەتتى.

بۇل جەردە حازىرەتى اليدىڭ ر.ا. تاقۋالىعى مەن كوتەرىلگەن ماعريفات بيىگى تۋرالى “ينسان” سۇرەسىندەگى 5-10 اياتتاردىڭ وسى كىسىگە بايلانىستى ۋاحي ەتىلگەنى دە جەتكىلىكتى بولسا كەرەك. قاراڭىزدار: “…ول اللانىڭ قۇلدارى نازىرلەرىن ورىنداپ، اپاتى كوكجيەكتى تەگىس قاپتايتىن قيامەت كۇنىنەن قورقادى. تاماقتى جانى قالاپ تۇرسا دا، مىسكىنگە، جەتىمگە جانە تۇتقىنعا جەگىزەدى. ولار: “شىن مانىندە ءبىز سەندەردى اللانىڭ ريزاشىلىعى ءۇشىن تاماقتاندىرامىز. سەندەردەن ءبىر تولەم دە العىس تا تىلەمەيمىز. راسىندا ءبىز ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، تومسىرايار كۇنى راببىمىزدان قورقامىز”. بۇل وتە بيىك دارەجەت!!!

كەلەسى يشاراتتى يدجازا پايعامبارىمىزدان س.ع.س.  حازىرەتى ءابۋ باكر اس-سىددىققا جاسالدى. قاراڭىزدار، پايعامبارىمىز س.ع.س. حال ۇتىندە جاتىپ: «ەگەر اللاھتان باسقا ءبىر دوس تاڭدار بولسام، تەك سەنى تاڭدار ەدىم. الايدا ارامىزدا يسلام باۋىرلاستىعى مەن سۇيىسپەنشىلىگى
بار (بۇل بارىنەن دە قىمبات). ءابۋ باكىر ءۇشىن اشىلعان ەسىكتەن وزگە مەشىتتەگى بارلىق ەسىكتەر جابىلسىن، – دەدى.

وسى رەتپەن پايعامبارىمىز س.ع.س. باقي بولعان سوڭ مۇسىلماندار وسى ەكى سۇلىكپەن يللاھي تاريحاتقا كەلىپ، قوسىلىپ جاتتى.  ءبىلىم سۇلىگى – التىن سيلسيلە (شىنجىر),  ءسۇننات جولى – تەمىر سيليلە (شىنجىر) دەپ اتالدى. بۇل ەكەۋى بىرىنە ءبىرى قارسى دا، بىرىنەن ءبىرى الشاق تا ەمەس، ءبىرتۇتاس زات. بارلىق ماسەلە اللانى ءبىر ادام ىلىممەن (قۇراننان) تاپسا، ەكىنشى ادام ءسۇنناتتان تاپتى. قاراڭىز، حازىرەتى الي ر.ا. ايتادى: «مەنەن سۇراڭىزدار. ۋاللاي مەنەن سۇراعان سۇراقتارىڭىزدىڭ بارىنە جاۋاپ بەرەمىن. مەنەن اللانىڭ كىتابى جايىندا سۇراڭىزدار. ۋاللاي، ونىڭ كۇندىز بە، تۇندە مە، تاۋدا ما، قىردا ما، تۇسكەنىن مەن بىلمەيتىن ەشبىر ايات جوق» – دەپ. ەندى حازىرەتى ءابۋ باكىر اس سىددىقتىڭ ر.ا. سوزدەرىنە قاراڭىزدار: ء«ابۋ باكىر سىددىق ر.ا. حاليفا بولعان سوڭ پايعامبارىمىزعا س.ع.س. دەگەن ىستىق ىقىلاسىن سۋىتپاي، موينىنا جۇكتەلگەن قىزمەتتى اتقارۋعا كىرىسىپ كەتتى. ەڭ العاشقى ءىسى – پايعامبارىمىزدىڭ س.ع.س. اياقتاي الماعان ءىسى – ۋسامانىڭ ر.ا. باسشىلىعىنداعى اسكەردى سيرياعا اتتاندىرۋ بولدى. ساحابالاردىڭ كەيبىرەۋلەرى سول كەزدەرى پايدا بولىپ كەلە جاتقان “جالعان پايعامبارلار” ماسەلەسىن العا تارتىپ، اسكەردىڭ جورىققا اتتانۋىن كەيىنگە قالدىرۋدى ۇسىندى. بۇعان حاليفا ءابۋ باكىر ر.ا.: «اللاھقا انت ەتەمىن، ەگەر جولبارىستار مەن قاسقىرلار ماديناعا كەلىپ قاۋىپ توندىرسە دە، اللاھ راسۋلىنىڭ بۇيرىعىن ورىندايمىن. ويتكەنى، ول: “ۋسامانىڭ اسكەرىن مىندەتتى تۇردە اتتاندىرىڭدار” دەپ كەتتى», – دەپ جاۋاپ بەردى. حازىرەت ومار ر.ا. ۋسامانىڭ ر.ا. ءالى جاس ەكەندىگىن ەسكەرتىپ، ودان ۇلكەنىرەك بىرەۋدىڭ قولباسشى ەتىپ تاعايىندالۋىن ۇسىنعاندا: «ەي، حاتتابۇلى! ۋسامانى اللاھ ەلشىسىنىڭ ءوزى قولباسشى ەتىپ تاعايىنداعانىن بىلە تۇرا بۇل ءامىردى قالاي وزگەرتە الامىن؟» – دەپ، اللاھ راسۋلىنا س.ع.س. شىنايى بەرىلگەندىگىن كورسەتتى».

مىنە، ناعىز سۇننەتى جول، سۋنني تاساۋف!

وسى ەكى سۇلىك تاريحاتتاعى ەڭ تۋرا جول، تازا تاساۋف، تازا تاريحات بولىپ تابىلادى. بۇل ەكى سۇلىك حازىرەتى جاعىفار اس سىددىق ءپىرىمىزدىڭ تۇسىندا قايتا بىرىگىپ، ءبىر ارناعا قايتا توعىستى. بۇل ەندى قۇران مەن سۋننانىڭ توعىسقان تۇسى بولدى. ولاردى توعىستىرىپ، ءبىر جولعا سالعان، ءاھلى سۋننا ۋال جاماعاتتىڭ ىرگەسىن قالاعان وسى كىسى ەدى.

قازىر ماعان قارسى كىسىلەر جابىلىپ ءجۇرىپ، پايعامبارىمىزدىڭ س.ع.س. «مەن وزىمنەن كەيىن قۇران مەن ءسۇنناتتى قالدىردىم» دەگەن ءحاديسىن ساحيح يسنادپەن پايعامبارىمىزعا جەتكىزە الا ما؟ البەتتە جەتكىزە المايدى. سەبەبى بۇل ءحاديستى العاش تۇتىنۋشى احماد يبن حانبال. بۇل حاديس وسى كىسىدەن راۋايات بولعانى ءۇشىن عانا ساحيح!  ەندەشە احماد يبن حانبال بۇل حاديست ءوزى توقىدى ما، بولماسا باسقادان الدى ما؟

بۇل ءحاديستى ء«اھلى سۋننا ۋال جاماعاتقا» جەتكىزگەن، وسى ەكى قازىنانىڭ باسىن ءبىر ارناعا قايتا قوسۋ قىزمەتىنە يە بولعان جاعىفار اس سىددىق  ەدى. اقيقاتىندا دا پايعامبارىمىز سوزىمەن دە، يشارالارىمەن دە، يدجازالارىمەن دە ەكى نارسە قالدىرىپ كەتتى. ءبىرى – قۇران. ول كىتاپ بولىپ تۇپتەلگەن ءولى زات ەمەس، ««مەنەن سۇراڭىزدار. ۋاللاي مەنەن سۇراعان سۇراقتارىڭىزدىڭ بارىنە جاۋاپ بەرەمىن. مەنەن اللانىڭ كىتابى جايىندا سۇراڭىزدار. ۋاللاي، ونىڭ كۇندىز بە، تۇندە مە، تاۋدا ما، قىردا ما، تۇسكەنىن مەن بىلمەيتىن ەشبىر ايات جوق» – دەپ جار سالعان ءتىرى قۇراندار. ەكىنشىسى ءسۇنناتىن قالدىردى. ولار تاعى دا قاعازعا قاتارلاستىرىلىپ جازىلعان ءولى تىزبەك ەمەس، «اللاھقا انت ەتەمىن، ەگەر جولبارىستار مەن قاسقىرلار ماديناعا كەلىپ قاۋىپ توندىرسە دە، اللاھ راسۋلىنىڭ بۇيرىعىن ورىندايمىن...» دەپ سەرت بەرگەن ءتىرى ءسۇننات يەلەرى ەدى.

بۇل جول، حازىرەت يمام جاعىفار اس سىددىقتان كەيىن تايپا-تايپالارعا سول تايپالاردىڭ تىلىمەن، دىلىمەن تارقاپ، تايفۋريا مەكتەپتەرىنە باستاۋ سالدى. بىزگە ءناسىپ بولعانى «حودجاگونيا» ەدى. بۇل ۇلى الاساپىران الدىندا 4 تارماققا بولىنگەن تۇركي مەن پارسي تايپالارىنىڭ تارماعىنا ساي 4 تارماق – 4 سۇلىككە قايتا تارقادى. سودان تۇركيلەردىڭ كوشپەلىلەرىنە اللا قوجا احماد ءياسساۋيدى، وتىرىقشىلارىنا ابد ال حالىق عىجدۋانيدى ءناسىپ قىلدى.  تۇركى تايپالارىنىڭ اراسىنداعى تۇرمىستىق، داستۇرلىك الشاقتىق توقتاعار الدىندا بۇل ەكى سۇلىك ناحىشباندياعا توعىستى. بۇل سۇلىكتەردەگى ايىرما ءبىرىنشى اتى عانا بولسا، ەكىنشى امالداردىڭ زاماناعا ساي جۇيەلەنۋى عانا. ولاردىڭ ەكەۋىنىڭ دە مازحابى يمام اعزام ابۋ حانيفا، احيداسى – ماترۋديا. تاساۋفى – تاقۋالىق، تاريحات ءحالدىڭ ءىسى.

ء(بىرىنشى تاقىرىپتىڭ سوڭى).

ابدىكارىم ءابدىمومىنوۆ

Abai.kz