نۇح پايعامباردىڭ رۋى كىم؟ ( جالعاسى)
(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە: نۇح پايعامباردىڭ رۋى كىم؟)
رەداكتسيادان:
ەل ىشىندە تاريح عىلىمىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا، ەرەجەسىنە باعىنبايتىن تاعى ءبىر «تاريح» بار. ول – اڭىز-اڭگىمەلەردى، كونە جىرلاردى، جەر-سۋ، ادام اتتارىن پايدالانىپ، سونى نەگىزگى ارگۋمەنت رەتىندە كورسەتىپ، ونى ءارتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ تاريحىنداعى اتاۋلارمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، ماقسات ەتكەن تاقىرىپتى نەعۇرلىم تەرەڭدەتىپ، رۋ-تايپا شەجىرەسىن دۇنيە باستاۋىنا دەيىن جەتكىزۋ. مۇنداي «تاريح» قازاق ىشىندە باياعىدان ايتىلىپ، جازىلىپ كەلە جاتقان نارسە. وعان توقتاۋ جوق. تاعى ءبىر قىزىعى، بۇل دۇنيەلەرگە قىزىعۋشى، وقۋشى ادامدار كوپ بولادى. سوندىقتان، مۇحامەتكارىم قوجىربايۇلى ەسىمدى ازاماتتىڭ جىبەرگەن كولەمدى ماتەريالىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
ماقالاعا قاتىستى ايتارىڭىز، الىپ-قوسارىڭىز بولسا، بىزگە جولداڭىز.
Abai.kz
ۇلى ءجۇز رۋلارىنىڭ ىشىندە جالايىر نوقتا اعاسى، ەڭ ۇلكەنى، قۇرمەتتىسى جانە جاۋىنگەرى بولىپ ەسەپتەلەدى. جالايىرلاردىڭ جاۋىنگەرلىگى جايىندا «ازىرەيىل باردا جانىم بار دەمە، جالايىر باردا مالىم بار دەمە» دەگەن قازاقتىڭ حالىق ماتەلى بار. جالايىرلار اقارىستىڭ (اعا ارىستىڭ) نوقتا اعاسى بولىپ ەسەپتەلەدى. جيىن-تويدا، تاباق تارتقاندا رۋلاردىڭ ۇلكەنى جالايىر بار ما دەپ سۇرالادى. جالايىرلار جوق بولسا، قۇرمەتكە وشاقتى رۋى يە بولادى. ادەبي دەرەكتەر مەن قازاق شەجىرەسىنە سايكەس، جالايىرلار سىرماناق، شۋماناق جانە بىرماناق بولىپ بولىنەدى.
وسى قوسايلاردىڭ مانقىستاۋلىق قوسايلار مەن ءتۇبى ءبىر ەكەندىگىن، ياعني ولاردا ءوز تەگىن مانقىستاۋلىق قوسايلاردان الاتىنىن بىرماناق دەگەن اتاۋىنان دا انىق كورە الامىز. بىرماناق – بىرىككەن ءسوز.
بي، ءىر ء(ىرى) – ەڭ العاش ءتىلى شىعىپ ۇلى ء(ىرى) بي اتانعان ەل. قاز ادايدىڭ ء«تىل تاڭبالى اداي» اتاناتىنى وسى.
مان — مان اتا، ادام اتا ۇرپاقتارىنىڭ توپان سۋدان كەيىنگى جالعاسى، ياعني نۇق پايعامبار قاۋىمى. ماڭعىستاۋ سول مانداردىڭ قىستاۋى، ياعني تۇراقتى مەكەنى.
اق — اق مان (اقيقات) دەگەن سوزدەردەن تۇرادى. اقيقات دەگەن ۇعىمىمىزدىڭ ءسوز ءتۇبىرىنىڭ، قازاق اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ ەكىنشى بۋىنىنىڭ دا «اق» بولاتىنى وسى. اقيقات ۇعىمى مانقىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل ۇعىمنىڭ اۆتورى دا قاز ادايلار، شەجىرە تىلىمەن ايتقاندا ادايدىڭ نەمەرەسى اقپاندار (اق مان ۇلدارى). اقيقاتتىڭ ەكىنشى بالاما اتاۋى ادىلەتتىڭ دە ءسوز ءتۇبىرى ءاد (اد). بۇل مانقىستاۋلىقتاردىڭ اۆتورلىق قۇقىعى، بۇل تۇجىرىمنان «ساناسىندا ساڭلاۋى بار» قازاق ازاماتتارى ەشقايدا قاشىپ كەتە المايدى.
ال، «جالايىردىڭ بۇكىل رۋلارى كەيىن تۇرىكتەنىپ كەتكەن موڭعول تەكتەس دەگەنگە يتەرمەلەيدى» دەيتىندەرىنە كەلسەك، جالايىرلاردىڭ موڭعولدانىپ كەتكەن ەشتەڭەسى جوق، كەرىسىنشە موڭعولداردىڭ (مۇڭالداردىڭ) ءوزىنىڭ تەگى قازاق ەكەنىن باعامداساڭ جەتىپ جاتىر. سوندا ساناسىندا ساڭلاۋى بار بۇكىل قازاق بالاسىن تولعاندىرعان بىردە-ءبىر سۇراق جاۋاپسىز قالمايدى.
«قارقارالى ۋەزىندە كەرەي تايپاسىنىڭ ەكىنشى ءىرى اتالارى اباق كەرەيلەر مەكەندەدى. ۋەزدە بۇل اتالاردىڭ وكىلدەرىنەن جاستابان رۋى مەن ونىڭ قوساي, بەكنازار دەگەن اتالارى قونىستاندى. بۇل اتالار ۋەزدىڭ شىعىس جاعىندا شىڭعىس جوتاسىنان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي، اششىسۋ مەن شاعان وزەندەرىنىڭ اراسىنا ورنالاسقان شۇبارتاۋ جازىعىن، باقاناس وزەنىنىڭ بويىن مەكەن ەتكەن.
قوساي — نۇرالى، سارىباي، مالمىر، قاسا اتالارىنان تۇرادى; بەكنازار — شوقانتاي، قوجاكەلدى، مالدىباي، موجاق اتالارعا بولىنەدى. قوسايلاردا 1477 قوجالىق، ال بەكنازارلاردا 1098 شارۋاشىلىق بولىپ، ولار دەگەلەڭ، باقاناس بولىستارىنا بىرىكتى. بۇل اتالاردىڭ شاعىن توپتارى نۇرا، جارلى وزەندەرىنىڭ ارالىعىنا (ۋەزدىڭ سولتۇستىگىندە) قونىستاندى. زايسان ۋەزىندە كەندىرلىك بولىسىنىڭ كوپشىلىگى اباق كەرەيلەر بولدى. بولىس شىعىسىندا قىتايمەن شەكتەسىپ جاتتى; ونىڭ (بولىستىڭ) سولتۇستىك شەكاراسى قاراتال جانە جەمەنەي وزەندەرىنىڭ، باتىسىندا ۇيدەپە وزەنىنىڭ بويىمەن، ونىڭ اعىسىن بويلاپ جوعارى قاراي ساۋىر جوتاسىنا دەيىن باردى، وڭتۇستىك شەكاراسى ساۋىر جوتاسىمەن ءوتتى. (ەنتسيكلوپەديالىق مالىمەتتەن).
نايمان (جانارىس، ورتا ءجۇز) شەجىرەسىندە ەرگەنەكتى ۋاقتان – جۋسان، ودان قاراقىز، ودان ساتبەك، ودان بيدالى، ودان قۇدايقۇل، ودان انداعۇل، ودان قوساي بولىپ تاراتىلادى. نايمانداردىڭ تەگىنىڭ مانقىستاۋلىق ەكەندىگىن دە وسى ءسوزدىڭ وزىنەن تابامىز. نايمان – ناي ماننىڭ ۇرپاعى.
قىپشاقتان (ورتا ءجۇز، جانارىس) – تارى – قيتابا – ەدىل – شوعال – بەسسارى –قارا – قايىپبەرلى — قوساي بولىپ تاراتىلادى.
شەجىرە بويىنشا المامبەت (كەتە، ءالىم، بەكارىس، كىشى ءجۇز) ايدارمەن بىرگە باعاددەننىڭ اققوشقار اتتى ۇلىنان تارايدى. المامبەتتەن—تۇرسىن، باۋبەك، امانقارا، جاڭاتۋعان، ەبەسكى، سالى، ەسەت، سوسىن قازىبەك اتتى ۇلدار دۇنيەگە كەلىپ ولاردىڭ ءبارى وزدەرى اتتاس رۋلىق بولىمگە ءتۇپ اتا بولادى. ءارى قاراي جاڭاتۋعاننان—شوركە. ال ەبەسكىدەن-التاي، قۇتتىعاي، جۇلدىز اتتى ءۇش ۇل تۋىلعان. وسى ءۇش ۇل — ءۇش بولىمگە باستاۋ بولعان. التاي باتىردىڭ اتتارى ءاجىباي بيمەن بىرگە 18 عاسىرداعى ورىس دەرەكتەرىندە ءجيى كەزدەسەدى. التاي باتىردان—ەسەي، قوساي, نۇرلىباي، نارىنباي، بارلىباي بولىپ تاراتىلادى.
ايگىلى بولتىرىك (المەنۇلى) شەشەننىڭ شىققان تەگى ۇلى ءجۇز — ىستى. شەجىرە دەرەگى بويىنشا ىستىدان وربىگەن ءبىر اتا ويىقتان قىزىلقۇرت، زورباي (اۋىزۇسىگەن), ورباي (كوكشەكوز), ساتەك تۋعان. وسى ءتورت بۇتاقتىڭ زوربايىنان بايگەلدى، ودان قوساي, ودان مالاي، ودان سۇيىندىك، ودان وتەگەن، ودان سابدالى، ودان المەن، ودان بولتىرىك تۋادى.
سارى — قوڭىرات تايپاسىنىڭ جەتىمدەر رۋىنىڭ ءبىر تارماعى. سارىدان قۇبا، تەبەي، قوساي، باراق، ەرسىمبەت، سۇلۋ، قۇل، بوگەمباي، كەنجەقارا، قىرا، بەگەن، قارا اتالارى ءوسىپ-ونگەن.
ورتا ءجۇز (جانارىس) قۇرامىنداعى ۋاقتاردىڭ كوپتەگەن ۇرپاقتارى وزدەرىن ەرقوسايدان تاراتادى. ۋاق: بەتكە · ەرقوساي · قالدىباتىر · جانتەلى · بايمەن · توقتامىس · سارمان · ەرگەنشى بولىپ تاراتىلادى.
بۇل ءتىزىمدى ءالى دە ارى قاراي جالعاسىرىپ كەتە بەرۋگە بولار ەدى. ونىڭ بىزگە قاجەتى دە جوق. سەبەبى، قوساي ەسىمدى رۋ (ەل) تەك قانا قازاقتىڭ ەمەس، الەمنىڭ بارلىق ەلدەرى مەن ۇلكەن رۋلار مەن تايپالار بىرلەستىكتەرىنىڭ ءبارىنىڭ دە قۇرامىندا بار. دەمەك، ەلدى ەلگە قوسىپ، ءار ءبىر بولەك شىققان رۋلار مەن ەلدەرگە وڭ باتاسىن بەرىپ وتىرعاندار وسى قوساي اعا ۇرپاقتارى. قوسايلار وزگە قازاقتارعا اتا، بىزدە ولار اعا دەلىنەدى. قازاقتىڭ ۇيگە كىرەر ەسىگىنىڭ ەكى قاپتالىن بوساعا دەيتىندەرى وسى. قوسايلار جۇرگەن جەردە ەل بولىپ ۇيىسۋ، شىنايى ادامي قاسيەت، اۋىزبىرلىك، باق پەن بەرەكە بار. قازاقتىڭ الىس ساپارعا شىقساڭ (قوسايدان جولداسىڭ بولسا، جولىڭ بولادى»، نەمەسە كەلەلى ءىس باستاردا قوساي اتا ۇرپاعىنان باتا الىپ باستايتىندارى وسى. وسى دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرىنىڭ وس بولاتىنى دا وسى.
وسى ۇلى قاعيدانى بۇكىل الەمگە باستاپ بەرگەن وس (وش), قوس، قوساي اتتى اتامىز بەن انامىزعا جانە سول ءىزدى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان بۇگىنگى ۇرپاقتارى قوسايلارعا بۇكىل الەم قارىزدار.
ءۇش سانى (قوس، ەگىز، جۇپ+اي) قوساي اتامىزدىڭ ساندىق اتاۋى، ول قازاقتا كيەلى دە، قاسيەتتى سانالادى. باسىن اشىپ كەتەيىن، كيەلى سانالاتىن ءۇش سانىنىڭ ساندىق اتاۋى ەمەس، قوساي اتامىزدىڭ ءوزى. قازاقتىڭ كيەلى ساندارىنىڭ ءبارىنىڭ ماعىناسى وسىنداي. بۇل كۇمانعا دا، داۋعا دا جاتپايدى. ادام بالاسى دۇنيەگە كەلەدى، ولەدى، ولگەسىن ۇمىت بولادى. تەك ەكى ادام عانا ماڭگى ولمەيدى: ءبىرىنشىسى ەلىن جاقسىلىققا جاقىنداتقان ادام، ەكىنشىسى ەلىن سورلاتقان ادام.
قوساي اتامىز ۇرپاقتارىنا تومەندەگىدەي تۇجىرىمدار مەن وسيەتتەر قالدىردى:
— ءۇش ءجۇز — ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز جانە كىشى ءجۇز.
— ءۇش جۇرت – اعايىن جۇرت، ناعاشى جۇرت، قايىن جۇرت.
— ءۇش بايلىق: ءبىرىنشى دەنساۋلىق، ەكىنشى اقجاۋلىق، ءۇشىنشى قوراداعى ون ساۋلىق.
— ءۇش بي – ءۇيسىن تولە بي، ارعىن قازداۋىستى قازىبەك بي، الشىن ايتەكە بي.
— ءۇش قات – جوعارعى قات (اسپان), ورتا قات (جەر ءۇستى), تومەنگى قات (جەر استى).
— ءۇش قۋات – اقىل قۋات، جۇرەك قۋات، ءتىل قۋات.
— ءۇش عايىپ – اجال عايىپ، قوناق عايىپ، نەسىبە عايىپ.
— ءۇش داۋاسىز – مىنەز، كارىلىك، اجال.
— ءۇش قادىرلى – ىرىس، باق، داۋلەت.
— ءۇش قادىرسىز – جاستىق شاق، دەنساۋلىق، جاقسى جار.
— ءۇش ءتاتتى – جان ءتاتتى. مال ءتاتتى. جار ءتاتتى.
— ءۇش اقيقات – قىمباتى شىندىق، ارزانى وتىرىك، داۋاسىزى كارىلىك.
— ءۇش قۋانىش – العىس الۋ، ءوزىڭدى كوپتىڭ ىزدەۋى، ءىسىڭنىڭ وشپەۋى.
— ءۇش بيىك – بيلىك، داۋلەت، دانالىق.
— ءۇش اسىل – كوز، ءتىل، كوڭىل.
— ءۇش قاسيەت — ولىدە ارۋاق، مالدا كيە، استا كەپيەت.
— ءۇش تاعىلىم – مەيىرىمنەن ساۋاپ، جاقسىلىقتان شاراپات، جاماندىقتان كەساپات.
— ءۇش توقتام – اقىل ارقان، وي ءورىس، ادام قازىق.
— ءۇش ارسىز – ۇيقى ارسىز، تاماق ارسىز، كۇلكى ارسىز.
— ءۇش جاماندىق – ناقاق قان توگۋ. كىسى مالىن ناقاق الۋ. اتا-بابادان قالعان ەسكى جۇرتتى بۇزۋ.
— ءۇش تۇل – قايراتسىز اشۋ تۇل. تۇرلاۋسىز عاشىق تۇل. شاكىرتسىز عالىم تۇل.
— ءۇش اپات – عالىمدار مەن قاريالاردى سىيلاماۋ. وكىمەتتى سىيلاماۋ. استى ىسىراپ ەتۋ.
— ءۇش كەمدىك – ناداندىق، ەرىنشەكتىك، زۇلىمدىق.
— ءۇش كەدەيلىك – كەجىرلىك، ەرىنشەكتىك، ۇيقى.
— ءۇش جامان – جامان ات، جامان قاتىن، جامان كورشى.
ەندى وسىلاردىڭ ۇستىنە ۇرپاقتارىن بۇكىل الەمگە تاراتقان قوساي نۇقتىڭ — حام، سام، ياپەس دەگەن ءۇش ۇلىن قوسىڭىز.
اتادان قالعان ۇلى جول بۇگىنگى قوسايلارعا امانات!
«ساق دەپ اتالاتىن تايپالاردىڭ ارقاسىسىنىڭ ءوز الدىنا حانى بولعان. حانداردىڭ ءامىرى كۇشتى ەدى، حان قازا بولسا، ونىڭ ولىگىن ارباعا سالىپ ەل ارالاتقان» — دەيدى. («قازاقتىڭ كونە تاريحى» الماتى 1993. 52-53 بەتتەر). تاريحتان بەلگىلىسى «ساق» اتالعان حالىق (ب.ج.س. دەيىنگى 7-4 عاسىرلاردا) قازىرگى ارال، سىرداريا، قاراتاۋ، الاتاۋ، تالاس، شۋ، ىلە، تارباعاتاي، پامير-التاي، بالقاش، كاسپي، جەم، جايىق، ياعني قازىرگى قازاق ەلى ايماعىندا قونىستانعان. ولاردى «تيگرا حاۋدا ساقتارى» (شوشاق توبەلى تىماق كيەتىن ساقتار» دەپ اتاعان. قازاق حالقى دا كۇنگى كەشەگە دەيىن وزدەرىن «شوشاق توبەلى قازاقپىز» دەپ اتاعان.
وسى جەردە ولار وزدەرىن نەگە شوشاق بورىكتىلەر دەپ اتادى دەگەن سۇراقتىڭ ءوز-وزىنەن تۋىنداپ تۇرعانى انىق. ونى انىقتاۋ ءۇشىن تاعى دا ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورمەگەن ءسوز تۇبىرىنە جۇگىنەمىز. وزدەرىڭ كورىپ وتىرعانداي شوشاقتىڭ ءتۇبىرى وش (وس), ياعني قوساي اتامىزدىڭ ەسىمى. بۇل باياعى نۇق پايعامبار زامانىنداعى توپان سۋعا قارىق بولعان ەلدىڭ اتاۋى. سول ەلدەن تەك قانا نۇق پايعامباردىڭ وتباسى جانە مۇسىلماندىقتى مويىنداعان سەكسەن وتباسى كەمەگە ءمىنىپ امان قالعان دەلىنەدى ەجەلگى شەجىرەلەردىڭ بارىندە. كەمەنىڭ توقتاعان جەرى قازىعۇرت تاۋى. بۇل ءسوزدىڭ تولىق ماعىناسى قازىق جۇرت. نۇق پايعامباردىڭ تەگى قوساي. سول ەل تۇگەلدەي سۋعا قارىق بولىپ، تەك قانا نۇق پايعامباردىڭ كەمەسىنە مىنگەن جاندار امان قالىپ، سول ەلگە نۇق پايعامبار سوڭعى «نۇكتەنى» قويدى. ودان كەيىنگى ۇرپاق قوساي نۇق بولىپ، ال سويلەمدە قوس نۇكتە بولىپ جالعاسىپ كەتتى. قوس نۇكتە — قوساي نۇقتىڭ لاقاپ اتى. قوساي رۋىنىڭ قازاقتىڭ بارلىق رۋلارىنىڭ قۇرامىندا بولاتىنى، قوسايدان جولداسىڭ بولسا جولىڭ بولادى دەلىنەتىنى جانە ولاردىڭ اعا بالاسى دەپ قۇرمەتتەلەتىنىنىڭ سىرى وسى.
ءبىز بۇل تۇجىرىمنىڭ اقيقات ەكەنىن مىنا سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ قوس نۇكتەنى «دۆوە توچيە» دەيتىندەرىنەن ايقىن كورە الامىز. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، «توچكانىڭ» ءسوز ءتۇبىرى وش (وس) بولىپ نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ تەگى قوساي اتامىزدىڭ اتىن ۇستاپ وتىر.
ال، ساۋكەلەنىڭ ۇشىنا تاعىلاتىن «ۇكىگە» كەلسەك. بۇل نۇق (نۇك) قاۋىمىنىڭ ءتۇپ اتاسى – ۇكاشا اتا. ۇكاشا اتامىزدىڭ، ياعني نۇق اتامىزدىڭ مولاسى وسى قازىعۇرت تاۋىنا جاقىن ماڭايدا. ەجەلگى جازبالار نۇق پايعامبار قاۋىمىن ۇكىش قاۋىمى دەپ اتاپتى.
ۇكىش قاۋىمى – نۇق پايعامبار قاۋىمىنىڭ ەجەلگى اتاۋى. نۇقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) ۇق (ۇك) بولاتىنى وسىدان. قازاق كەلىندەرىنىڭ ساۋكەلەسى مەن دومبىراعا تاعىلاتىن ۇكىنىڭ جانە ءۇمىتىمىزدى ۇكىلەيتىنىمىزدىڭ سىرى وسى. قازىرگى «ۇكىم» (جارلىق), «ۇكىمەت» دەگەن ۇعىمىمىزدىڭ دا اۆتورى وسى ۇكىش (نۇق) قاۋىمى. بىزدەن باسقا ەشبىر ەل ءوز بيلىگىن ۇكىمەت دەپ اتامايدى.
تاريح تاعلىمى: اتام قازاقتىڭ بۇكىل مەن بۇگىن دەگەن سوزدەرىنىڭ ءتۇبىرى «ۇكى، ۇگى» بولاتىنى دا وسىدان. قۇرمەتتى وقىرمان! ەسكە ۇستا! ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ياعني ءسوزدىڭ اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس. اتالارىمىز تاريحتى وسىلاي جازعان، اتالارىن وسىلاي سىيلاعان. ءسوز جاساساڭ، وسىلاي جاسا. تاريح جازساڭ، وسىلاي جاز. دانالىق دەپ وسىنى ايت!
ەجەلگى شەجىرەلەردىڭ بارىندە نۇق پايعامباردىڭ حام (قام), سام (شام) جانە يافەس ەسىمدى ءۇش ۇلىنىڭ بولعاندىعى ايتىلادى. «نۇح پايعامبار ءۇش ۇلىن ءۇش تاراپقا: حام اتتى ۇلىن ءۇندىستان جاققا، سام اتتى ۇلىن يران جاققا، يافەس اتتى ۇلىن سولتۇستىك جاققا جىبەردى. ۇشەۋىنە ايتتى: «ادام پەرزەنتتەرىنەن ۇشەۋىڭىزدەن وزگە ەشكىم قالعان جوق، ۇشەۋىڭىز ءۇش جۇرتقا وتىرىڭىز، ۇرپاقتارىڭىز كوپ بولسا، سول بارعان جەرلەرىڭىزدى جۇرت ەتىپ وتىرىڭىز».
يافەس اتاسىنىڭ امىرىمەن جۋدى (قازىرگى اتاۋى قازىعۇرت م.ق.) تاۋىنان كەتىپ، ەدىل مەن جايىق سۋىنىڭ اراسىنا قونىس تەپتى. يافەستىڭ سەگىز ۇلى بار ەدى، ۇرپاقتارى كوپ بولدى. ولار مىنالار: تۇرىك، حازار، ساقلاپ، ورىس، مەڭ، شىن، كەيمار، تاريح. يافەس ولەرىندە ءوز ورنىنا ۇلكەن ۇلى تۇرىكتى وتىرعىزىپ، وزگە ۇلدارىنا: «بارشاڭىز تۇرىكتى پاتشا ءبىلىپ، ونىڭ سوزىنەن شىقپاڭىزدار»، -دەپ وسيەت قىلدى، وعان يافەس ۇعلانى (وعلانى) دەگەن لاقاپ قويدى.
تۇرىكتىڭ ءتورت ۇلى بار ەدى; تۇتىك، حاكال، بارساجار، املاق. تۇرىك ءوزى ولەر شاعىندا ۇلكەن ۇلى تۇتىكتى ءوز ورنىنا وتىرعىزىپ، قايتپاس ساپارعا كەتتى» (ابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسى»).
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي نۇق پايعامباردىڭ ءوز قاۋىمى، ياعني ونىڭ رۋلاستارى بۇگىنگى قازاق دالاسىندا، ياعني قازىق جۇرتتا (قازىعۇرتتا) قالىپ وتىر. ەگەر بىلە بىلسەڭ، ياعني ءسوز تۇسىنەر اقىلىڭ مەن ءبىلىمىڭ بولسا ولاردىڭ سول جەردە ءالى وتىرعانىن دا باعامدايعا ءتيىسسىڭ.
اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا قازىرەتى نۇق پايعامباردىڭ تەگى قازاقتىڭ قوساي رۋىنان ەكەندىگىن ايتقانبىز.
مۇسا پايعامباردىڭ تەگى نۇق پايعامباردان تارايتىندىعى قۇران كارىمدە دە ايقىن كورسەتىلگەن. …«بۇرىن نۇحتى دا تۋرا جولعا سالىپ جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنان ءداۋىت، سۇلەيمەن، ءايۋب، يۋسۋف، مۇسا جانە ھارۋنعا دا تۋرا جول كورسەتتىك. يگىلىك ىستەۋشىلەرگە وسىنداي سىيلىق بەرەمىز» ء(ال-انعام سۇرەسى، 84 ايات).
قازاق اتامنىڭ بىزگە قالدىرعان وسيەتى بويىنشا اللاتاعالا دۇنيەنى جاراتقاندا ءبارى-ءبارىن ءۇش-ۇشتەن جاراتقان. اللاتاعالا دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى دە اللا، اتا جانە اعا دەگەن ءۇش كيەلى ۇعىمنان تۇرادى. بۇكىل جاراتىلىستىڭ دا ءۇش اناسى بار: اۋا انا، وت انا جانە جەر انا. اللاتاعالا بۇكىل عارىش-عالامدى دا، سونىڭ ىشىندە ادامدى دا وسى ۇشەۋىنىڭ قوسپاسىنان جاساعان. ءۇش سانى مەن، سەن جانە ول. ءۇش سانى ادامزات بالاسىن (قۇدايكەنىڭ كوشىن) بۇكىل الەمدىك توپان سۋدان الىپ شىققان قوساي اتامىزدىڭ لاقاپ اتى. قوسايدىڭ ءسوز ءتۇبىرى «وس» (جەر ءوز وسىندە اينالادى), ياعني وزەك دەپ اتالاتىنى وسى. ولار قۇدايكە ەلىنىڭ كوشىن انا «دۇنيەدەن» مىنا «دۇنيەگە» جالعاعان كوپىر. مىنا باتىس ەلدەرىنىڭ عارىشتى كوسموس (قوساي موست-قوساي كوپىر) دەپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى.
تاريح تاعلىمى: قازاقتا ەڭ العاشقى «اعا» دەگەن قۇرمەتتى اتاۋدى يەمدەگەن قوساي اتامىز. سوندىقتان ولار اعا بالاسى رەتىندە ۇلكەن قۇرمەتكە يە. الىس ساپارعا شىعاردا، حالىق مۇددەسى ءۇشىن كەلەلى ءىس باستاردا، جاۋعا اتتاناردا قوساي اتا ۇرپاعىنان باتا الۋ، قاسىڭداعى ساپارلاس سەرىگىڭ قوساي اتا ۇرپاعى بولسا جولىڭ بولادى دەگەن ۇعىم سودان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. قاسىندا اعاسى جۇرسە، ءىنىسى قور بولۋشى ما ەدى. قازاقتىڭ «اعاسى باردىڭ جاعاسى بار، ءىنىسى باردىڭ تىنىسى بار» دەگەن ماقالىنىڭ اۆتورى دا وسى قوسايلار.
قاسىڭدا دوسىڭ جۇرسە دە قور بولمايسىڭ. دوس قوساي اتامىزدىڭ لاقاپ اتى. ەكەۋىنىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى وسى.
2007 جىلى 360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋداعى قاراتاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭدارىنىڭ ءبىرى وتپان تاۋعا «اداي اتا-وتپان تاۋ» تاريحي كەشەنى سالىنىپ، اداي اتا كەسەنەسى بوي كوتەرگەلى بەرى جىل سايىن اتادان قالعان ونەگەلى جول، قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا، اداي اتا ۇرپاقتارى كەزەك كەزەگىمەن وتپان تاۋدىڭ باسىندا بىرلىك وتىن جاعىپ، 14 ناۋرىز كۇنى امالدى قارسى الىپ، ىنتىماق پەن بىرلىكتىڭ تويىن تويلاپ كەلەدى. بيىلعى كەزەك – اداي اتانىڭ ەكىنشى نەمەرەسى – ءۇشىنشى بۋىن ۇرپاعى — اعا بالاسى — قوساي اتا ۇرپاقتارىنىڭ ەنشىسىنە ءتيدى.
وتپان تاۋدا جاعىلعان وتتىڭ عۇمىرىنىڭ ۇزاق بولۋىن اللادان تىلەپ، وسىعان قولىمىزدان كەلگەن ۇلەسىمىزدى قوسايىق، اعايىن! وسىڭدەر! ونىڭدەر! ۇلى اتالارىڭىزعا لايىق ۇرپاق تاربيەلەڭىزدەر! وشاقتارىڭىزدىڭ وتى سونبەگەي!
بىرلىك وتىن ماڭگى بىرگە جاعايىق!
مۇحامەتكارىم قوجىربايۇلى
سوڭى
Abai.kz
