گۇلداريا اشىرباەۆا قايتارىم (اڭگىمە)
سول جىلى قۇربىم ءلازيزا اياق استىنان كۇيەۋگە شىعىپ، ارتىنشا تويعا شاقىرىلدىم. البىرت ابيتۋريەنت شاقتان باستاپ، ءبىر-بىرىمىزبەن جاقىن ارالاسقان دوستار ەدىك. بارايىن دەسەم، جەر شالعاي. مانكەنت پەن جاركەنتتىڭ اراسى جەردىڭ ءتۇبى دەۋگە كەلىڭكىرەيدى. بارمايىن دەسەم، دوس كوڭىلىن قيمايمىن. قۇربىمنىڭ مەن دەگەندەگى كىرشىكسىز سەزىمىنە تيتىمدەي دە قىلاۋ تۇسىرگىم جوق. ءارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ، ءۇي-ىشىنەن ازەر دەگەندە رۇقسات سۇراپ، جول جۇرۋگە قامداندىم. بارار جولدى، قايتار جولدى ەسەپكە الىپ، اقىسىز ەڭبەك دەمالىسىنا شىقتىم. تەمىرجول بەكەتىنەن بيلەتتەر جانە توي سالتاناتىنا لايىقتى كويلەك ساتىلىپ الىندى.
سارىوزەك دەمەكشى، ناعاشىمنىڭ ۇلى باۋىرجان سول جەردە اسكەردە ەدى. جولاي وعان دا سوعىپ، حال-جاعدايىن بىلگىم كەلدى. ساپارىم جايلى ەستىگەن ناعاشىمنىڭ: «بالاما سالەمدەمە» دەپ، ءبىر سومكەنى سىقيتىپ، مىڭ تەڭگەمەن قوسا بەرىپ جىبەرگەنى. ءوزىمنىڭ جەڭىل-جەلپى كيىم-كەشەگىممەن بىرگە، جاس جۇبايلارعا ارنالعان سىيلىق سالىنىپ، ەكىنشى سومكە تولدى. يىعىمدا − شاعىن قولسومكەم جانە بار.
بەلگىلەنگەن مەرزىمدە مانكەنتتەن پوەزعا وتىردىم. پلاتسكارت ۆاگوندا كىسى كوپ. ورنىما جايعاسقاننان كەيىن، كورشى وتىرعان جاسى ەگدە قاريالارمەن قاتارلاسىپ، مەن دە سىرتقا كوز سالدىم.
«العاش مەنى كورگەندە، ءلازيزا قانداي سەزىمدە بولار ەكەن؟ نە دە بولسا، ايتەۋىر قۋانار. بارلىق دوستاردىڭ، قالا بەردى بۇكىل كۋرستىڭ اتىنان، ءبىر ءوزىم بارا جاتىرمىن. ورالداعى ارمانعا، چاردجوۋداعى مۇراتقا وكپە جوق قوي، ءسىرا! الماتىداعى ايناگۇلگە، قاپالداعى داۋرەنگە، باقاناستاعى باسقاربەككە نە جورىق؟! ولارعا جاركەنت ءتيىپ تۇرعان جوق پا؟! تويدىڭ سىبىسى شىققاننان شەتىنەن حابارلاسىپ، ءبارىنىڭ دە بارا المايتىنىن ەستىدىم. جولىم جىڭىشكە بولسا دا، دوستىق ءۇشىن، وزەن-كولدەر مەن ورمان-توعايلى دالالاردى ارتقا تاستاپ، جول ۇستىندە كەلە جاتقانىم مىناۋ. قۇداي ءوزى جول بەرسىن!».
ءتۇس الەتىندە پويىزدىڭ قايناعان-قايناماعانى بەلگىسىز، سىر بەرمەي سازارىپ تۇراتىن ساماۋرىنىنان، كوپشىلىك الىپ جاتقان سوڭ، مەن دە ءبىر شاينەك شاي الىپ، قاريالارعا دەمدەپ بەردىم. جايدارى جاندار بولىپ شىقتى. داستارحان باسىندا اتامىز بەن اپامىز اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتتى. مەنىڭ ساپارىمنىڭ ماقساتىن سۇراستىردى. ءتىپتى الىستاعى اكە-شەشەم، باۋىرلارىم، وقۋ-جۇمىس جاعدايىمنان دا قۇلاعدار بولىپ الدى. وزدەرىندە دە مەندەي نەمەرەلەردىڭ بىرنەشەۋى بار ەكەن.
پوەزد الماتىعا ايالداعاندا، جانىمىزعا اسكەري كيىم كيىنگەن ورتا جاستاعى ەر ادام جايعاستى.
─ جول بولسىن، بالام؟ ─ دەدى قاريا.
─ سارىوزەككە، اقساقال. بىزدىكى جۇمىس بابى عوي، ءارلى-بەرلى تىنبايمىز.
─ ءجون-ءجون، سارىوزەكتەن تۇسەتىن بولساڭ، مىنا قىزىمدى وزىڭە تاپسىرام. قاراڭعىدا تۇسەدى ەكەن. ءارى قاراي جاركەنتكە بارۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە سارىوزەكتەگى اسكەري بولىمشەدە بورىشىن وتەپ جۇرگەن ءىنىسىن كورە كەتپەكشى. وزىڭمەن بىرگە ەرتە ءجۇر، قاراعىم، قىز بالاسى.
─ ماقۇل، اقساقال. بىراق ءبىزدىڭ سارىوزەكتە اسكەري بولىمشەلەر كوپ. سولاردىڭ قايسىسىنا بارادى؟
─ ايتا عوي، قىزىم. قاي بولىمشە؟
─ قازىر نومىرىنە قارايىن اتا، بىراق «قىرىق شاقىرىم» دەپ اتالاتىنى ەسىمدە.
─ ءاا-ءاا-ءا. ول ─ ۇزاق. سارىوزەكتەن قىرىق شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقاندىقتان، سولاي اتالىپ كەتكەن. قورىقپا، قارىنداسىم، جول-جونەكەي ءۇش بولىمشەگە سوعىپ، شارۋامدى رەتتەپ بولعاسىن، سەنى جەتكىزىپ سالايىن.
─ ءاپ-بارەكەلدى، بالام! ءبىز كەمپىرىمىز ەكەۋمىز قىزىلوردادان مىندىك. سەمەيدە تۇراتىن بالامىزعا بارا جاتىر ەدىك. مىنا قىزىمىز كەشە مانكەنتتەن وتىرعان. ساپارلاس بولعان سوڭ، جول جونەكەي شۇيىركەلەسىپ، قىزىمىزداي بوپ كەتتى. ايدالا. تانىمايتىن جەر. تاس قاراڭعىدا، قالاي، قايتىپ، كىممەن بارادى دەگەن ۋايىممەن وتىرعانىمىزدا، سەنى بىزگە قۇداي جەتكىزدى عوي، اينالايىن!
ىشىمنەن مەن دە قۋانىپ وتىرمىن.
«جاقسى بولدى عوي».
ساعات تۇنگى ون ءبىر جارىمدا پويىز سارىوزەككە كەلىپ جەتتى. اتام مەن اپام پراپورششيك اعاعا مەنى قايتا-قايتا تابىستاپ، جىلۋارلى قوشتاستى.
پەرروندا قارا سۋىق جەل.
ۋ-ۋ-ۋ! ۇلي ما؟! گۋىلدەي مە؟! باستاپقىدا ۆاگونداردىڭ ەكپىنى شىعار دەسەم، دالادا الاي-دۇلەي داۋىل. پويىز بەكەتتەن الىستاعاننان كەيىن، ۇستىمدەگى جۇقالاۋ قارا پالتونىڭ ەتەگى جەلمەن جەلبىرەپ، تۇلا-بويىمدى سۋىق كەرنەي باستادى. وڭتۇستىكتىڭ جايماشۋاق تابيعاتىنا بەيىمدەلگەن اقىماق باسىم، كارتاداعى جەتىسۋدى: «وڭتۇستىكتە عوي» دەپ، جەڭىلدەۋ كيىنە سالىپپىن. بوراندى بەكەت − سارىوزەكتەن ءوتىپ، تاۋ باۋرايىمەن جولاۋشىلايتىنىم ەستە بولساشى... يىعىمداعى سومكەمنىڭ كولەمى شاعىن بولعان سوڭ، ول دا ادامدى جەلمەن بىرگە ءابىرجىتىپ، ولاي-بىلاي ىرعاتىلۋدا.
«ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» ─ «بوراندى بەكەت» حيكاياتىندا وسى سارىوزەك تۋرالى جازعان عوي. «ادامدارى، اسىرەسە تابيعاتى قانداي قاتال ەدى،» − دەپ، وقىپ شىققاننان كەيىن تاڭىرقاپ ەدىم. سول سارىوزەككە ءدام-تۇز ايداپ كەلىپ تۇرمىن، مىنە.
ءبىر توپ اسكەريلەر پراپورششيك اعانى مانا كۇتىپ الىپ، قوراپقا سالىنعان جۇكتەردى ۆاگوننان اسىعىس تۇسىرگەن. پويىز ءجۇرىپ بارا جاتقاندا، جۇمىستارىن ارەڭ اياقتاپ، ارەدىكتە تۇرعان جۇك كولىگىنە قالاي بولسا سولاي لاقتىرا سالعان قوراپتاردى ۇقىپتاپ تيەي باستادى. قوراپتار تۇگەل تيەلىپ بولعان سوڭ عانا، پراپورششيك ماعان مويىن بۇرىپ:
─ جۇرە عوي، قارىنداسىم! ─ دەدى.
بۇل كەزدە ونە بويىم تۇگەل مۇزداپ، قاراشانىڭ قارا سۋىق ىزعارى تابانىمنان ءوتىپ، ۇسكىرىك سۋىقتان تىستەرىم ساقىلداي باستاعان.
جۇك كولىگى ىڭىرانىپ قوزعالدى دا ءجۇرىپ كەتتى. ال پراپورششيك اپپاق «جيگۋلي» اۆتوماشيناسىنىڭ جانىنا كەلىپ كىدىردى. قاسىنداعى اسكەري كيىمدى جۇرگىزۋشىسى بولار، ءسىرا، ماشينانىڭ جۇك سالعىشىنا مەنىڭ جول سومكەلەرىمدى جايعاستىرىپ، ارتقى سالوننىڭ ەسىگىن اشتى.
كولىك ىشىندە بىرتە-بىرتە دەنەمە جان كىرىپ، جىلىنايىن دەدىم. پراپورششيك بولسا، الدىڭعى ورىندىقتا قاققان قازىقتاي قاقيىپ وتىر.
تاس قاراڭعىدا اۆتوماشينا جەڭىل ءجۇرىپ كەلەدى. جولدىڭ ەكى قاپتالىندا داليعان جوتالار مەن تاۋ سىلەمدەرى قاراۋىتىپ قالىپ جاتىر. تاۋسىلمايتىن تاۋلار تەگى. بىرىنەن كەيىن ءبىرى اسپان تىرەپ، تەرەزەدەن كوز الماي كەلە جاتقان ماعان ايبات شەككەندەي. مەڭىرەۋ تىنىشتىق. جاڭا عانا سارىوزەكتىڭ توبەسىندەگى سامالاداي جانعان شامدار، جەلمەن ىرعالعان باعانالارداعى ەلەكتر سىمدارى، سونداي قورقىنىشتى كورىنىپ ەدى. ول تۇك ەمەس ەكەن. كوز ۇيرەنبەگەندىكى مە، تاس قاراڭعى تۇندە تاۋلاردىڭ اراسىمەن ساپار شەگۋ دەگەنىڭىز، ماعان سۇمدىق قورقىنىشتى اسەر ەتتى. ايتەۋىر كولىك بۇزىلىپ قالماي، مەجەلى جەرگە امان-ەسەن جەتسە يگى ەدى...
ءبىر كەزدە كولىك توقتادى. جۇرگىزۋشى جۇگىرىپ بارىپ، ماشينانىڭ الدىن كولەگەيلەگەن ادامعا قۇجاتتارىن كورسەتتى. سول-اق ەكەن، قاقپا اشىلا باستادى. اۋلانىڭ ىشكى قاپتالىنا كەلىپ توقتاي بەرگەندە، بەكەتتە كورگەن جۇك كولىگى دە سوڭىمىزدان كەلىپ جەتتى.
─ قارىنداسىم، جۇرە عوي. مۇندا كوپ بوگەلمەيمىن، بىراق وتىرا بەرسەڭ، توڭىپ قالاسىڭ. بىزبەن بىرگە ءجۇر، − دەدى پراپورششيك.
كولىك ىشىندە جالعىزدان-جالعىز وتىرعان دا ىڭعايسىز. پراپورششيكتىڭ سوڭىنان ءىلبىپ كەلە جاتىرمىن. ول كەڭسەگە كىرىپ، قۇجاتتارىنا قول قويدىردى. قول قويعان اسكەري ادام جاۋىنگەرلەر تۇسىرگەن قوراپتاردى ساناپ الدى. سونىمەن پراپورششيكتىڭ جۇمىسى ءبىتىپ، ودان ءارى ءجۇرىپ كەتتىك.
كەڭ دالامەن جۇيتكىپ، تاعى ءبىر اسكەري بولىمشەگە ايالدادىق. تاۋدىڭ قۋىس-قۋىسى مەن دالانىڭ قونىش-قويناۋى اسكەري بولىمشەگە لىق تولى ما دەرسىڭ؟!
بۇل جولى قول سومكەمدى بۇلعاڭداتپاي-اق قويايىن دەپ، سالون ىشىنە تاستاپ كەتتىم. كولىك جانىندا قاراۋىل جاۋىنگەر قالدى.
پراپورششيك قۇجاتتارىن قۇشاقتاپ، الدەبىر كابينەتكە كىردى دە، ءبىز جۇرگىزۋشى ەكەۋمىز دالىزدە كۇتتىك. ءبىر كەزدە ەسىك اشىلىپ، پراپورششيك كابينەتتەن قولىنا سيگارەت قىستىرعان كۇيى دالاعا بەتتەدى. ارتىنشا ورالىپ، قۇجاتتارىن الا شىقتى دا، ءدال باعاناعىداي، اسكەري قىزمەتشىمەن بىرگە جۇك كولىگىنەن تۇسىرىلگەن قوراپتاردى بىرمە-ءبىر ساناپ ءتۇسىردى.
بولعاسىن كەرى قايتتىق. ورنىما وتىرا بەرگەندە، جۇرەگىم تاس توبەمە شىقتى. سەبەبى سومكەمنىڭ اۋزى اشىق، ءارى ىشىندەگى زاتتارىم اقتارۋلى جاتىر. جالما-جان اقشام سالىنعان ءاميانىمدى ىزدەدىم. ىشىندە ءجۇز تەڭگەلىكتەن ون بەس دانا تەڭگە مەن ۇساق تيىن-تەبەن بولۋى كەرەك ەدى، اشىپ قاراسام، − بوس تۇر. ءبارىن بىرگە قاقشىپتى. ەندى قايتتىم؟ ايتپاقشى، قايتار جولىما دەپ، سومكەمنىڭ جان قالتاسىنا سالعان مىڭ جارىم تەڭگە قاراجاتىم امان با؟! قولىممەن سىرماسىن سىرىپ جىبەرىپ، ساۋساعىمدى سۇڭگىتكەنىمدە، قانشا ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر قاعاز اقشانىڭ تۇرعانى بايقالدى.
اپىراي-ءا، جاڭا قاراۋىلداپ تۇرعان جاس جاۋىنگەر جىلمىڭداپ قاراعانداي ەدى. نەدە بولسا، بۇل سونىڭ تىرلىگى بولدى-اۋ.
«جوق، ولاي ەمەس، دانا! ورىمدەي سارباز وزىنەن جوعارى شەندىگە قالاي باتىنادى؟! سوندا، سوندا... الگى پراپورششيك... ءيا، ول تەمەكى شەگىپ قايتقان كەزدە، مەنىڭ الدىمنان ءبىرتۇرلى بۇگەجەكتەپ وتكەندەي بولدى عوي. ءۇپ-ۇلكەن كىسى... مۇمكىن ەمەس...»
ەندى قايتسەم ەكەن؟ جەتى تۇندە كىمنەن پانا سۇراماقپىن؟ بۇل جايىندا پراپورششيككە ايتسام با ەكەن، ايتپاسام با ەكەن، ءا؟! ايتپاي-اق قويايىن... ىڭعايسىز عوي. «سەنىڭ ۇرىڭ كىم؟» − دەپ، كولىكتەن ءتۇسىرىپ كەتسە شە؟ جارايدى، كىم دە بولسا، ءبىر قۇدايعا ايان. ءسال سابىر ەتسە، دىتتەگەن جەرگە دە جەتەر...
«پىسىقتىعىم ۇستاپ، قايتار جولدىڭ بيلەتى مەن ارتىق اقشامدى بولەك سالعانىم قانداي جاقسى بولعان!»
جۇرگىزۋشى مەن پراپورششيكتە ءۇن جوق. ارتىمىزدان اۋىر جۇك كولىگى قالىسپاي كەلە جاتىر. ءبىر كەزدە تاعى ءبىر جەرگە ايالدادىق. تۇسكەن كەزدە سومكەمدى تاستاماي، الا ءجۇردىم. بۇل جەردە دە كوپ بوگەلمەدىك.
─ مىنە، كەلدىك، ─ دەدى پراپورششيك ءبىر كەزدە. كولىكتەن ءتۇسىپ، بولىمشەنىڭ پوستىندا وتىرعان كەزەكشى جاۋىنگەرگە ءىنىمنىڭ اتى-ءجونىن ايتىپ ەدىم، تىزىمدە بار بولىپ شىقتى. جۇرگىزۋشى − جول سومكەلەرىمدى تابىستاپ، پراپورششيك − ۇسىنعان بەس ءجۇز تەڭگەمدى اڭ-تاڭ قاراسپەن الدى دا، جىلى قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
دالادا ۇسكىرىك داۋىل. كۇشتىلىگى سونشا، بەت قاراتپايدى. ءسال تۇرساڭ، بەتىڭ ءۇسىپ كەتەردەي. كەزەكشى جاۋىنگەردىڭ جانىندا ءىنىمدى كۇتىپ وتىرمىن. ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتان سوڭ، ەسىك ايقارا اشىلىپ، ناعاشىمنىڭ بالاسى كىرىپ كەلە جاتتى...
بولىمشە كومانديرى ەكەۋمىزدى وڭاشا بولمەگە جايعاستىردى. مەنىڭ ىزدەپ بارعانىما ءىنىم قاتتى قۋاندى. «وسى − ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟» دەگەندەي، ءالسىن-ءالسىن قۇشاقتاپ، ەركەلەپ قويادى. باۋىرجانعا اكە-شەشەسىنىڭ سالەم-ساۋقاتىنان اۋىز تيگىزىپ، اۋىل-ايماقتىڭ حابارىن ايتىپ، ەرتەڭگى كۇنگە كوڭلىم الاڭ قالىپتا، تاڭ اتقانعا دەۋىر ۇيىقتامادىم.
تاڭەرتەڭ ساربازدارمەن بىرگە تاماقتانىپ، باۋىرجاننىڭ ءۇيىنىڭ سالەمدەمەسىن قىلداي ءبولىپ بەردىم. تاعى ءبىر-ەكى سومكە جىلى-جۇمساق الا كەلمەگەنىمدى قاراشى! ساقىرلاعان ساربازدارعا ءبىر سومكە جۇعىم دا بولمايتىنىن، اسكەر كورمەگەن باسىم، قايدان بىلەيىن.
بولىمشەدەن سارىوزەككە قاتىنايتىن اسكەري جۇك كولىگىنە مەنى شىعارىپ سالىپ تۇرىپ، ءىنىم اقشا سۇرادى. «قاپ، قۇدايىم-اي! ادامدارعا سەنگىشتىگىم مەن اڭقاۋلىعىم-اي وسى. ناعاشىمنىڭ باۋىرجانعا اتاعان اماناتىن جەتكىزە الماعانىم قانداي وكىنىشتى!»
«قوي، اقشامدى ۇرلاتتىم» − دەسەم، وتىرىك ايتقانداي بولام. «از دا بولسا، كوپتەي كور،» ─ دەپ قولىنا ءبىر بەس ءجۇز تەڭگەلىك قىستىردىم. قالعان سوڭعى بەس ءجۇز تەڭگەمەن يلالاپ جاركەنتكە جەتسەم، ءلازيزانىڭ ءوزى كومەكتەسە جاتار...
ءتۇس الەتىندە سارىوزەكتەن جاركەنتكە قاراي، جولاۋشىلار اۆتوبۋسى شىقتى. سالون ءىشى ۇياداي جىپ-جىلى ەكەن. جول ۇرىپ تاستادى ما، الدە تۇنگى ۇيقى قىستى ما، دەنەم بالبىراپ، كىرپىكتەرىم ايقاسا بەردى. اۆتوبۋس تەرەزەسىنەن قۋ مەديەن تاقىر دالاعا، جاقپار-جاقپار تاۋلارعا، جاپىرەيگەن شاعىن ۇيلەرگە قاراپ وتىرىپ، قالعىپ كەتىپپىن. قانشا جۇرگەنىن قايدام، اۆتوبۋس توقتاعاندا كوزىمدى اشسام، جولاۋشىلار اپىل-عۇپىل ءتۇسىپ جاتىر. جاركەنتكە جەتىپ قالىپپىز. جولاۋشىلاردىڭ سوڭىن الا مەن دە ءتۇستىم.
ىعى-جىعى ساپىرىلىسقان ادامدار. ءبىزدىڭ جاقتىڭ كوشەلەرىندە كاۋاپ پەن پالاۋدىڭ ءيىسى اڭقيتىن ەدى، مۇندا لاعماننىڭ ءيىسى بۇرقىراپ تۇردى.
سويلەسۋ پۋنكتىنە بارىپ، ءلازيزانىڭ اكە-شەشەسىنىڭ ۇيىنە قوڭىراۋ شالىپ ەم، تۇتقانى تاتەسى الدى:
─ ءاا، اينالايىن! دانا بۇل سەن بە؟
− ءيا، تاتە مەن.
─ قايدا تۇرسىڭ قازىر؟
─ جاركەنتتىڭ اۆتوستانتسياسىندا.
─ وندا قازىر جۇرەتىن كەز كەلگەن اۆتوبۋسقا ءمىنىپ، ءتورتارالدىڭ تۇسىنداعى جول قيىلىسىنان ءتۇسىپ قالا عوي. سول جەردەن سەنى ايدار قارسى الادى.
─ جارايدى، تاتە!
مەن تالدىقورعانعا جۇرگەلى تۇرعان اۆتوبۋسقا قايتا وتىرىپ، ء«تورتارال» دەپ باتتيتىپ جازىپ، سترەلكا قويعان جەردەن ءتۇسىپ قالدىم.
ءلازيزانىڭ ءىنىسى ايدار تۋرالى سىرتتاي ەستىگەنىم بولماسا، كورمەپ ەدىم. تۋرا قۇربىمنىڭ وزىنە تارتقان سۇڭعاق بويلى، ادەمىشە بوزبالانى كورىپ:
─ ايدار! بۇل سەن بە؟! ─ دەدىم.
─ ءيا! ─ دەدى ول قۇشاعىن جايىپ.
جول سوعىپ، جاۋراپ قالعان مەن، وزىمنەن بويشاڭ ايداردىڭ كەۋدەسىنە باسىمدى قويعان كۇيى، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردىم.
ول:
─ قويىڭىز! قويىڭىز، تاتە! جىلاعانىڭىز نە؟ ─ دەدى ساسقالاقتاپ.
ادام بالاسى قۋانىشتان دا جىلايدى عوي. مەن دە ءسويتتىم.
ءلازيزانىڭ ۇلكەن باۋىرلارى گۇلبارشىن تاتە مەن مۇرات اعانى جاقسى تانيتىنمىن. سەبەبى ولار الماتىدا تۇرادى. اندا-ساندا قۇربىممەن بىرگە ۇيلەرىنە بارىپ، جاتاقحانانىڭ تار بولمەسىندە قىسىلىپ قالعان كەڭسىرىگىمىز اشىلعانداي، سولاردىكىندە اۋناپ-قۋناپ قايتۋشى ەدىك. كوپشىلىكتىڭ اراسىنان ولار ءبىرىنشى كەلىپ امانداستى. ءلازيزانىڭ اتا-اناسىمەن قاۋىشتىم...
قۇربىم جاركەنتتىڭ ارعى شەتىندەگى تۇرلان اۋلىنا كۇيەۋگە شىعىپتى. كۇيەۋى باعلان ─ مال دارىگەرى بولىپ، اۋىلىندا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. ءۇيىنىڭ كەنجەسى كورىنەدى. جىگىت قىزعا ءبىر كورگەننەن عاشىق بولىپتى دا، الىپ قاشىپتى. بۇل اڭگىمەنى مۇرات اعانىڭ كەلىنشەگى نۇرگۇل ايتتى.
«تۋ-ۋ-ۋ، ءلازيزا-اي! سوڭىڭنان قانشا جۇگىرگەن كەنجەحانعا قاراماي، ەندى قاراشى!؟ قايداعى ءبىر مال دارىگەرى... باعلاندى بىلمەدىم، كورمەدىم، ال كەنجەحان جىگىتتىڭ سۇلتانى ەدى عوي. «جۇگىرگەن جەتپەيدى، بۇيىرعان كەتپەيدى» دەگەن وسى. مەيلى، باقىتتى بول، جانىم!»
بۇگىن كەشكە توي. مەن لازيزاعا قىز جولداس بولاتىن بولدىم. توي الدىندا سەيىلگە شىققان كۇيەۋ بالا مەن قالىڭدىقتىڭ كەرۋەنى ۇيگە سوعىپ، مەنى ادەيىلەپ الىپ كەتتى.
العاش كەزدەسكەندە، قۇربىمنىڭ بەت-الپەتىنەن قۋانىش پەن باقىتتىڭ نىشانىن بايقادىم. «الىپ قاشىپ كەتتى» دەگەندە، قاتتى اياعان ەم. قازىر جاعدايى قالىپتى سياقتى. كۇيەۋىمەن تانىستىردى. ۇزىن بويلى، شاشى سەلدىر، بادىراق كوز، شيكىل سارى.
جاس جۇبايلار باستاعان سالتاناتتى شەرۋ جاركەنت قالاسىنا ايالداپ، كۇيەۋجىگىت گۇل ىزدەدى. مۇنداعى گۇلپازداردىڭ قاتال تابيعاتقا قاراماي، گۇل ەگىپ-ساتۋى ۇلكەن ەرلىك سياقتى كورىندى. جەردە اپپاق قار. ساقىلداعان سارى اياز. ال گۇل ساتۋشىلاردىڭ الدىنداعى سۋ قۇيىلعان شەلەكتە اق، قوڭىر قىزىل، سارى، القىزىل ءتۇستى حريزانتەمالار كوزدىڭ جاۋىن الىپ تۇردى. ول كەزدە ەل-جۇرت ساپ-سارى، كۇن سارى حريزانتەمالاردى «ۋايىم، قايعى، قاسىرەت شەگۋ» دەپ جاقتىرمايتىن. قازىر عوي، ءدال وسى تۇستەر ساندە. تاعى كەرىسىنشە، «باقىت، بايلىق شاقىرادى» − دەپ، گۇلدەستەنىڭ ىشىندە، مەيلىنشە، سارى ءتۇستىڭ باسىم بولعانىن قالايدى. كۇيەۋجىگىت، سول داۋىردەگى ءوز زامانىمىزدىڭ تۇسىنىگىنە وراي، سارى جانە سارعىش تۇستەردەن قاشىپ، قالىڭدىق پەن قىزجولداسقا، حوش ءيىستى، ءتۇرلى-ءتۇستى حريزانتەمالاردى كۇلىمسىرەپ ۇسىنا بەردى.
ء«تۇۋ-ءۇۋ-ۋ، ءيسى نەتكەن كەرەمەت!»
اسەم گۇلدەستەنى مۇرنىما تاقاۋ اپارىپ، قۇشىرلانا يىسكەدىم. ايتپاقشى، «حريزانتەما» گۇلىنىڭ قازاقشاسى − جاپون تىلىنەن اۋدارعاندا «باقىت گۇلى» دەپ اتالادى.
«باقىت گۇلدەرىن قۇشاقتاعان جاس جۇبايلار! سەندەر دە باقىتتى بولىڭدار!»
اپپاق كويلەكتەگى، ايداي تولىقسىعان قالىڭدىق قانداي ادەمى! قىزىلدى-جاسىلدى كيىنىپ، جاس جۇبايلاردى قولپاشتاپ جۇرگەن جاستاردىڭ ءازىلى قانداي جاراسىمدى! قاراشانىڭ قارا سۋىعىنان، قوينىمىزداعى قۋانىشىمىز باسىم ءتۇسىپ، ەستەلىككە سۋرەتكە تۇستىك.
مىنە، ءلازيزا مەن باعلاننىڭ سالتاناتتى ۇيلەنۋ تويى. ىعى-جىعى حالىق. كۇيەۋ جىگىت، قالىڭدىقپەن بىرگە مەن دە باقىتتىڭ قۇشاعىندا تەربەتىلدىم. جولداس جىگىت ─ جولداس قىز بولىپ، شىرق اينالىپ بيلەدىك. ءلازيزانىڭ بال-بۇل جانعان ءجۇزىن كورىپ، كوڭلىم كوكتە قالىقتادى، كۇلكىم جەردە شارىقتادى. الەمدەگى ەڭ باقىتتى ادامدار ءبىز سياقتى. باقىتقا ماسپىن. كوز الدىما الماتىدا قازمۇۋ-دە بىرگە وقىعان كۋرستاستارىم ەلەستەدى. كەنجەحان تاڭىربەرگەنوۆ، مۇرات جەتەكباي، داۋرەن قۋات، ايناگۇل ەسىمبەكوۆا، راۋشان يسابەكوۆا، گۇلسايا سەيدەعاليەۆا، ناۋرىزباي جاربوسىنۇلى، جارىلقاسىن جاپپاسوۆ، شاديار مولدابەك، الىبەك شەگەبايلار ءدال وسى ارادان تابىلعاندا، تويدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەر ەدى. وزدەرى − اقىن، وزدەرى − ءانشى، ءبيشى، دومبىراشى، گيتاريست قىز-جىگىتتەر مىنا تويدى جاندىرىپ جىبەرەتىن ەدى. ايتامىن-اق، باسقا-باسقا كەنجەحاننىڭ بۇگىنگى ساۋىققا زاۋقى بولمايتىنى بەلگىلى. ەھ، دوستار! جان قۇربىمنىڭ ۇيلەنۋ تويىندا، قۋانىشتان كوڭلىم تاسىپ تۇرعانىمەن، سەندەر ماعان سونشالىق جەتپەي تۇرسىڭدار. سەندەردى، ارۋ الماتىنى ساعىنىپ كەتتىم...
تويدان كەيىن، ءلازيزانىڭ جانىندا بىرنەشە كۇن بولدىم. ەكەۋارا ايتىلماعان اڭگىمە، شەرتىلمەگەن سىر قالمادى. جولدا باسىمنان وتكەرگەن وقيعالار دا ايتىلدى. قالتامدا كوك تيىن قالماعانىن ەستىگەندە:
─ جارايدى، باستان قۇلاق ساداعا. باعلانعا ايتىپ، جولىڭا قاراجات الىپ بەرەمىن، ─ دەدى.
مەن ىڭعايسىزدانىپ:
─ سارىوزەككە دەيىن جەتسەم بولدى. ءارى قاراي پويىزعا بيلەتىم بار عوي، ─ دەدىم.
بۇل تاقىرىپقا كەيىن قايتا ورالعىم كەلمەدى.
كۇندە كەشكە باعلاننىڭ جولداس جىگىتى جانات كەلەدى. باعلانمەن بىرگە سوۆحوز اكىمشىلىگىندە باس زووتەحنيك بولىپ بىرگە ىستەيدى ەكەن. تورتپاق دەنەلى، قارا تورى، قوي كوزدى جىگىت، ماعان ءبىر كورگەننەن-اق ۇناماعان. ءتۇر الپەتى، كيىم كيىنىسى، ءوزىن ورتادا ۇستاۋى ءبارى-ءبارى. جاسىقتاۋ سياقتى ما، قالاي؟ ءبىرتۇرلى سۋقانىم سۇيمەدى. ماعان «ماڭعاز قىزمەتكەر» بولىپ كورىنگىسى كەلگەن بولار، بايعۇس، كەتكەنىمشە كاستوم-شالبار، اق كويلەكتى گالستۋگىمەن تاعىپ، قىلعىنىپ كەپ تۇردى. كەشەگى توي سالتاناتىندا جانىندا جارقىلداپ جۇرگەنىمدى باسقاشا ويلاپ قالعان-اۋ، ءاستى...
باعلان شەبەر دومبىراشى بولىپ شىقتى. ءتاپ-ءتاۋىر ءان ايتىپ، كۇمبىر-كۇمبىر كۇي شەرتەدى. مەن دە قاراجاياۋ ەمەسپىن. ءار كۇنى ۇيدە وتىرىپ-اق، ءوزارا ساۋىق قۇرامىز. ساحنادا باعلان مەن دانا كەزەك-كەزەك ونەر كورسەتەدى، ال جانات پەن ءلازيزا − كورەرمەن. باسىندا جاناتتىڭ ۇندەمەي، تەلمىرىپ قاراسىنان ىڭعايسىزدانۋشى ەدىم. كەلە-كەلە، ونىڭ بار-جوعىن ەلەمەيتىن بولدىم.
ءبىر كۇنى ءلازيزا:
− دانا، ءبىزدىڭ جانات ساعان ولەردەي عاشىق، − دەدى وڭاشادا.
− راس پا؟
− ءيا، شىن ايتام. وزىڭە ايتۋعا باتىلى جەتپەي، باعلانعا ايتىپتى.
− ا-حا-حا-حا-اا! − شەك-سىلەم قاتا كۇلدىم.
ءلازيزا ماعان اڭتارىلا قاراپ:
− قوي، ەندى. جىگىتتى اياساڭشى، − دەدى.
− مەنى شە، مەنى كىم ايايدى؟ يت ولگەن جەرگە ماحاببات ەمەس، دوس ىزدەپ كەلگەم جوق پا؟
− جانات جاقسى جىگىت. ازداپ ۇيالشاقتىعى بار. سەن ونىڭ سەزىمىنە كۇلمە. وعان تۇرمىسقا شىقساڭ، دوستىعىمىز جالعاسار ەدى. جاقىن جۇرەر ەدىك.
− مەنى، تاعدىرىمدى ويلاعانىڭا راحمەت! بىراق قاشىقتا جۇرسەك تە، دوستىعىمىزدى ۇزبەي، ودان ارمەن ساباقتاۋ وزىمىزگە بايلانىستى. ماعان عاشىق جىگىتتەردى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي. سولارمەن سالىستىرعاندا جانات كىم؟ جاي عانا كولدەنەڭ كوك اتتى بىرەۋ.
− ۇلىقبەكتى ايتامىسىڭ؟! ول دا ۇزاقتا تۇرادى ەمەس پە؟ مانكەنتتەن وزبەكستاننىڭ ۇشقۇدىعىنا قاتىناعانىڭشا، قازاقستاننىڭ جاركەنتى جاقىنداۋ تۇر. بولاشاعىڭدى ويلاشى. ونىڭ ماماندىعى − جۋرناليست، ءارى كەتسە، ءبىر رەداكتسيانى باسقارار. ال جاناتتىڭ بولاشاعى زور دەپ ويلايمىن. بىلدەي ءبىر سوۆحوزدىڭ باس زووتەحنيگى. ءبىر سەكىرسە، ديرەكتور بولىپ شىعا كەلمەكشى. وتباسىلىق جاعدايى دا جاقسى، باي-باقۋات تۇرادى. نە كيەم، نە ىشەم دەمەيسىڭ.
«قۇدايىم-اۋ، مىنا ءسوزدى شىنىمەن مەنىڭ قۇربىم ايتىپ تۇر ما؟ قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا قالاي وزگەرىپ كەتكەن؟ پەرىشتەدەي، تاپ-تازا ەدى. تۇرمىس قۇرعان سوڭ، دەمدە ايەلدىككە سالىنىپ، توعىشارلىق پايدا بولا باستاعان-اۋ...»
بۇرىندارى ءبىزدىڭ كوزقاراس، دۇنيەتانىم، تالعام، تۇسىنىك، ءبارى-ءبارى اجىراعىسىز بولاتىن. كۇندىز-ءتۇنى ەكەۋارا اڭگىمەمىز تاۋسىلماي، تاڭنان-تاڭعا جالعاۋشى ەك. قۇربىمنىڭ سوزىنە جانىم جاداپ كەتتى.
بۇدان كەيىن ولار مەنىڭ جادىراعان كەيپىمدى كورگەن جوق. سۇلەسوق ءجۇردىم. كۇنىلگەرى قايتار جولعا بيلەت الىپ قويعانىما وكىندىم. تويدان كەيىن-اق، سىپايى-سىرداڭ ءجۇرىپ كەتۋىم كەرەك ەدى. قاپ، اتتەگەن-اي! قۇربىما كوڭلىم سۋىپ قالدى.
سول كۇندەرى ءلازيزانىڭ ۇيىنەن شىعۋى دا مۇڭ بولدى. كۇيەۋىن تاڭەرتەڭ شىعارىپ سالادى، كەشكە كۇتىپ الادى. اراسىندا: «تۇستىك اسى مەن شايىن ازىرلەيمىن،» − دەيدى. قاسىندا مەن جۇرەمىن كىرىپ-شىعىپ. سونداي زەرىكتىم. وقيىن دەسەم، اڭگەرەدەي ۇيدەن ءبىر كىتاپ، نە ءبىر جاپىراق گازەت-جۋرنال تاپسام-شى. جاس، زيالى وتباسى! امال-جوق، ۇيدەگى كەمپىر-شالدى جاعالادىم. مەن بىلەتىن قاريالار اڭگىمەشىل بولۋشى ەدى، بۇلار ۇندەمەيدى ەكەن. تومىرايعان اتاي ەرتەمەن شايىن ءىشىپ الىپ، مال باعۋعا ورىسكە اتتانادى. سودان ىڭىردە ءبىر-اق كەلەدى. ال ەنەسى اباجاداي پەشتىڭ تۇبىندە وتىرىپ الىپ، تاڭ اتقاننان كۇن باتقانعا دەۋىر توقىما توقيدى. ءتىس جارىپ، جان بالاسىنا ءلام-ميم دەمەيدى. ءتىپتى كەلىنى لازيزاعا دا شارۋا جايىن جايباعىستاپ، ءبىر اۋىز سويلەگەنىن ەستىمەدىم. ءۇي ىشىندە ماعان بەلگىسىز ءبىر سالقىندىق بار. ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن، مەن دە ءلازيزانىڭ ەنەسىمەن بىرگە جارىسىپ، توقىما توقۋعا كىرىستىم.
ءبىر كۇنى ازەر دەگەندە باعلان-باستىق جاركەنتكە الىپ شىقتى-اۋ. بىراق بازار ارالاتىپ، كافەگە وتىرعىزۋمەن شەكتەلدى. «قوناق − قويدان جۋاس» قوي، نە دەيىن!.. جاركەنتتىڭ ولكەتانۋ مۇراجايىنا بارىپ، اتى ايگىلى تۇلعالاردىڭ ءىزى قالعان تاريحي جادىگەرلەردى تاماشالاپ قايتۋعا قانشا اڭسارىم اۋدى، اتتەڭ قالتام تەسىك. ايتپەسە، ءابىلحان قاستەەۆتەي ۇلى سۋرەتشىنىڭ شىعارمالارى مەن ءۇشىن ءتالىم الارلىق دۇنيەلەر ەدى. وسى ولكەدە شاكەن ايمانوۆتىڭ «اتاماننىڭ اقىرى» كوركەم ءفيلمى ءتۇسىرىلىپ، باستى رولدەردە ءاسانالى ءاشىمۇلى مەن نۇرمۇحان جانتوريندەر ويناعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. قازاق-قىتاي شەكاراسىنا كەلىپ تۇرىپ، «قىتاي قورعانىن» كورمەدىم دەسەم، كىم سەنەر؟! تالاي مارعاسقا اقىن-جازۋشىنىڭ شىعارماسىنا ارقاۋ بولىپ، نەبىر اتاقتى ادامداردىڭ تابانى تيگەن جاركەنتتەي كيەلى ولكەگە ەندى قايتىپ كەلەمىن بە، جوق پا؟!
كەتەرىمدە ولار مەنى اۆتوستانتسياعا ەرتىپ كەلدى. ۇشەۋارا پەرروندا تۇرمىز. قاراجاتسىز ساپارعا شىققالى تۇرعانىم ەسكە تۇسكەندە، جانارىم ەرىكسىز جەر شۇقىعان...
ء«لازيزا نەگە كەشىكتىرىپ جاتىر، انەۋگۇنى باعلاننان اپەرەمىن دەگەندەي ەدى... مۇمكىن مەنى ۇيالتپاس ءۇشىن، وڭاشادا بەرگىسى كەلگەن شىعار...»
سول ويمەن:
─ ءلازيزا ءجۇرشى، ليموناد الايىن، ─ دەگەن ءسوز قاپەلىمدە اۋىزدان شىعىپ كەتتى.
اناداي جەردە تۇرعان ۇساق-تۇيەك ساتاتىن دۇڭگىرشەككە
بارىپ مەن:
─ ليمونادىڭىز بار ما، «بۋراتينو»؟ ─ دەپ ەدىم، ساتۋشى:
─ ليموناد جوق، سۋسىندار بار: فانتا، كولا، سپرايت، ─ دەدى جالما-جان.
─ ا-ا، ولارىڭىزعا راحمەت!
«جوق بۋراتينونى تاۋىپ سۇراعانىم-اي... بار بولعاندا شە؟! قاي اقشاما ساتىپ الار ەدىم؟ جانىمدا ءلازيزا بار ەمەس پە، سول تولەر ەدى. ونىڭ ۇستىنە اقشامنىڭ جوعىن بىلەدى عوي. ايتپاقشى، ول نەگە بەرەتىن اقشاسىن بەرمەي، كەشەۋىلدەتىپ جاتىر. باعلاننىڭ كوزىنشە بەرىپ ۇيالتپاي، وڭاشادا ۇستاتا سالسا قايتەدى؟!»
وسى ويمەن قۇربىمنىڭ بەتىنە قاراسام، ەش ۋايىم-قايعىسىز، كوڭلى توق، كويلەگى كوك كەلە جاتىر. كوزىندە نۇر وينايدى. ءىلتيپاتتى، ىزەتتى كەسكىنىندە پاڭدىقتىڭ تابى پايدا بولا باستاعان سياقتى.
كەلسەك، باعلان ءبىزدى كۇتىپ تۇر:
─ كەل، دانا! مۇندا وتىر. ادام تولىپ قالدى.
جول سومكەمدى باگاجعا سالىپ قويىپتى. ەكەۋى دە بەتىمنەن ءسۇيىپ، قۇشاقتاپ قوشتاستى.
جەڭىل كولىككە وتىرىپ، ەسىگىن جاپتىم. ولار ماعان قاراپ، كۇلىمسىرەپ تۇر. قول ۇستاسىپ العان. ماشينا وتالا باستادى.
«باعلان قازىر بەرەتىن شىعار. كوپ ادام ەلدىڭ كوزىنشە كىسىمسىپ بەرگەندى ۇناتادى عوي...»
جوق، ولار ءمىز باقپاي تۇر. ءلازيزا قولىن ءالسىن-ءالسىن بۇلعايدى.
«اينەكتى اشىپ جىبەرىپ، ءلازيزانىڭ ەسىنە سالسام با ەكەن، ─ ۇمىتىپ كەتكەن شىعار؟!»
«قوي، سابىر قىل! كوپشىلىكتەن ۇيات-تى. بەرمەگەنىن تارتىپ الاسىڭ با؟!»
ماشينا ورنىنان باياۋ جىلجي باستادى.
«مەن دەگەندە ءلازيزانىڭ شىعارعا جانى جوق ەدى عوي. بەرەيىن دەپ تۇرعان اقشاسىن باعلان ۇمىتىپ كەتىپ، بالكي قازىر كولىكتىڭ سوڭىنان تۇرا جۇگىرەر...»
سول ۇمىتپەن ارتىما سوڭعى رەت بۇرىلىپ قاراعانىمدا، قول ۇستاسىپ، جايباراقات اياڭداپ كەلە جاتقان جاس جۇبايلاردى كوردىم. ەكەۋى دە ماعان قاراپ ءماز.
مەن دە سوڭعى رەت قولىمدى بۇلعادىم.
ماشينا وقتاي ءتۇزۋ كوشەگە بۇرىلىپ، جىلدامدىعىن ۇدەتتى.
«شىنىمەن-اق، ءبىر تەڭگەسىز جول ءجۇرىپ كەتكەنىم بە؟ ەندى قايتتىم؟! قانشا ۋاقىت سەنىپ كەلگەن، جەر تۇبىنەن ىزدەپ كەلگەن دوسىمنىڭ دوستىعى وسى بولدى ما؟!»
جاعدايىمدى ءوز قۇلاعىمەن ەستىدى. بەت-الپەتىمدەگى ءابىرجۋدى قالاي عانا بايقاماعان ءتۇر تانىتتى؟! تابالاعانداي، ماعان جىميىپ قاراي بەرگەنى نەسى؟! جۇرەك ەزىلدى، قابىرعا سوگىلدى، جان-دۇنيە استان-كەستەڭ...
ىشىمنەن قينالىپ تۇرسام دا، سالون ءىشىن كوزبەن شولىپ ۇلگەردىم. تاكسيست − ورتا جاستاعى كىسى. ونىڭ قاسىندا دەنەلى، جاسى ەلۋلەردەن اسقان ايەل ادام وتىر. مەنىڭ جانىما 35-40 جاستارداعى ەكى ەر-ازامات جايعاسىپتى. ولار ەكەۋارا شۇيىركەلەسىپ كەلەدى. اركىم وزىمەن-ءوزى.
كەلەردە جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ، قۋانىپ كەلىپ ەدىم. قايتاردا اعىل-تەگىل جىلاپ بارام. قيماستىقتان ەمەس...
«قۇداي-اۋ، قازىر تاكسيستكە نە دەيمىن؟ قازاق بولسا ءبىر ءسارى، ۇلتى باسقا سياقتى... ۇيعىر ما، دۇنگەن بە؟ ايدالاداعى بوگدەنىڭ تاباسىنا قالعانشا، جاڭا نەگە اينەكتى اشىپ جىبەرىپ، ءلازيزادان اقشا سۇرامادىم ەكەن، ءا؟!»
تارام-تارام اققان جاس بەتىمدى جۋىپ كەتىپتى. پالتومنىڭ جەڭىمەن مۇرنىمدى تارتقانسىپ، كوز جاسىمدى ءسۇرتىپ الام. وتىرىك دالاعا قاراعانسىپ، ەگىلىپ كەلەم.
«مۇمكىن، ەكەۋىندە دە اقشا بولماعان شىعار، سوندا دا باعلاننىڭ اكە-شەشەسى، ءوزىنىڭ اكە-شەشەسى، باۋىرلارى، دوس-جاراندارى بار دەگەندەي، اۋىسا تۇرۋعا بولماس پا؟! وزەگىم ورتەنىپ، ىستىق-ىستىق جاس ىتقىپ-ىتقىپ تومەنگە سىرعىپ جاتىر.
جەمە-جەمگە كەلگەندە، جۇرگەن-تۇرعانىڭ قالتاداعى قاراجاتقا كەپ تىرەلەتىنى راس. توبىمىزدا گۇلبانۋ اتتى اتىراۋلىق قىز وقىدى. كەكىرەيگەن بولمىسىنا قاراپ، ونى ءبارىمىز «رايسا ماكسيموۆنا» − دەپ اتاۋشى ەك. جاراسسىن، جاراسپاسىن سوڭعى ءسان ۇلگىسىمەن كيىنىپ، بەس باتپان بويانىپ الاتىن رايسا ماكسيموۆنامىز، ءبىر كۇنى اقشادان قاتتى تارىقتى.
سانقوي سىلقىمىمىز دۇكەنگە بارسا، ىزدەپ تابا الماي جۇرگەن ءيىس سۋىنىڭ ساتىلىپ جاتقان ۇستىنەن ءتۇسىپ، قالتاسىنداعى سوڭعى اقشاسىن جۇمسايدى. ارتىنشا جۇپار اڭقىعان ءيىس سۋدى سەبىنىپ الىپ، جاتاقحاناداعى بولمە-بولمەنى اداقتادى:
− قىزدار، قاراجاتتان كومەكتەسە تۇرىڭدارشى! ۇيدەن اقشا كەلىسىمەن، قايتارىپ بەرەمىن عوي.
− ءبىزدىڭ دە تەڭگەمىز تاۋسىلىپ، كىممەن اۋىسارىمىزدى بىلمەي وتىر ەدىك، − دەدى ءلازيزا.
مەن بۇل جاۋاپقا تاڭ قالدىم. سەبەبى كەشە عانا ءلازيزانىڭ ۇيىنەن تاتەسى كەلىپ، قوماقتى قاراجات تاستاپ كەتكەنىن كوز كورىپ، قۇلاعىم ەستىگەن. «جاقسىلى-جاماندى كۇندە ءجۇز كورىسىپ جۇرگەن جولداسپىز عوي، قارايلاسا تۇرسا قايتەر ەدى؟!» − دەپ ويلاعام ىشتەي. كۇندىز-ءتۇنى جانىندا جۇرگەسىن، سول تەڭگەسى قۇرعىردى ونىڭ جۇمساماعانىن دا بىلەم. رايسا ماكسيموۆنادان ۇيالعانىم سونشالىق، ارتىق-اۋىس تيىن-تەبەنىمدى ساۋدىراتىپ الاقانىنا سالىپ ەدىم سوندا.
بالداي ءتاتتى ستۋدەنت-قۇربىلاردىڭ اراسىنان ءلازيزانىڭ ساراڭدىعىن بىرنەشە رەت بايقامادىم ەمەس، − بايقادىم. «ونەر دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن» دوستار ءجيى باس قوسىپ، تەاتردا جۇرەتىن جاڭا قويىلىمداردى جىبەرمەيتىنبىز. سوندا ءلازيزانىڭ ءبىر ءوزى: «تەاترعا بارمايمىن،» − دەپ الەك سالعاندا، جالىنىپ-جالبارىنىپ، بيلەتىن اپەرىپ، ەرتىپ بارۋشى ەدىك. بۇل جاعداي كەيىن قالىپتى كورىنىسكە اينالىپ كەتكەن-ءدى.
«قۇرىپ كەتسىن!»
تەرەزەدەن تىسقا كوز سالدىم. توبەمنەن تاۋلار ءتونىپ تۇر. مەنى مازاقتاعانداي، بىرىنەن كەيىن ءبىرى، تەگى تاۋسىلسا-شى؟!
«ەي، تاۋلار! قانداي تاكاپپار ەدىڭدەر جانە سالقىنسىڭدار دا! ءدال وسى قالىپتارىڭمەن قانشاما عاسىردىڭ كۋاسى بولدىڭدار ەكەن؟! قويناۋىڭدى قانشاما ات-كولىككە مەكەن ەتىپ، قانشاما جولاۋشىنىڭ ساپارىنا تىلەكشى بولعان، كوك تىرەگەن قارلى شىڭدارىڭمەنەن، اسقاقتاعان قۇزدارىڭ، مەندەي پاقىردان دا راقىمىن اياماسىن-شى... لاۋمەن جۇرەتىن باياعى زامان بولماسا-داعى، جۇيتكىگەن جيگۋليدىڭ جۇرگىزۋشىسىن مەيىرىمدى ەتە گور...»
«تاكسيدىڭ قۇنى سارىوزەككە دەيىن بەس ءجۇز تەڭگە ەكەنىن بىلە تۇرا، مۇندا نەگە وتىردىم، ا؟»
جول بيلەتى ارزانداۋ اۆتوبۋستى ءبىراز كۇتۋگە تۋرا كەلدى. تاكسي اعىلىپ جاتقاننان كەيىن، باعلان عوي، «وتىر-وتىر» دەپ كەۋ-كەۋلەگەن.
«تاكسيستەن دە، جولاۋشىلاردان دا ۇيات بولاتىن ءتۇرى بار ەندى... تاكسيستكە ايتىپ، ءتۇسىپ قالسام با ەكەن؟»
ويىمدى وقىپ قويعانداي، ماشينا كىلت توقتادى.
─ بەنزين قۇيىپ الايىن، ─ دەدى تاكسيست ءتۇسىپ بارا جاتىپ.
ايدالا. جاپان دالادا جانار-جاعار ماي قۇيۋ ستانساسى.
ال ەندى تۇسە عوي، دانا!
«ويباي-اۋ، اينالانىڭ بارىندە تاۋ مۇنارتادى. مىنا ارادان ءتۇسىپ قالسام، ايۋ جەپ قويسا دا، ەشكىم بىلمەيتىن ءتۇرى بار. مەڭىرەۋ دالادان گورى، ەل ىشىنەن ءتۇسىپ قالايىن دا».
سەرىك ءجانابىل «ول ەرتەڭ اتىلادى» حيكاياتىندا، اقىن سارانىڭ
بوزجورعاعا مىنە سالا، ءبىرجان سالدىڭ ارتىنان قۋىپ شىعىپ، ءتۇن ىشىندە مەڭىرەۋ تاۋدان اداسىپ، شوشىنىپ، تاڭ اتقاندا ونى ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى جاتقان جەرىنەن ەل-جۇرتى تاۋىپ العانىن ايتادى.
«ا، قۇدايىم! سونداي قاۋىپ-قاتەرىڭنەن ساقتاعايسىڭ».
ەركەلىكتەن شىعار، كوزىمنەن جاس اققاندا، مۇرنىم قوسا سىر بەرۋشى ەدى. سول ادەت ۇدەپ بارا جاتقان سوڭ، پالتومنىڭ قالتاسىنداعى بەت ورامالىما قول جۇگىرتتىم. جانى نازىك قىز بالاسى بولعاسىن با، جاسقا شىلانعان كوزدەرىمنىڭ، بەيتانىس جانارلارمەن ءتۇيىسىپ قالۋىنان ساقتانىپ وتىرمىن.
عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتى» رومانى: «... زىتىپ كەلەم، زىتىپ كەلەم... ارتىما قاراي-قاراي زىتىپ كەلەم،» ─ دەپ باستالۋشى ەدى عوي. سول جەردە قايروش زىتىپ كەلە جاتىپ، جىلاپ كەلە جاتادى. جىلاپ كەلە جاتىپ، بايدان كورگەن زورلىق-زومبىلىعىن كوز جاسىمەن بۇلايدى. شىركىن-اي، كەڭ دالانىڭ توسىندە ەمىن-ەركىن جىلاعان قايروش قانداي باقىتتى! وكىرىپ جىلاسا دا، باقىرىپ جىلاسا دا، ىشىندەگى زاپىرانىن تولىق سىرتقا شىعارا الدى. سول مۇمكىندىك ءدال قازىر مەندە بولماي، تار جەردە قىستىعىپ وتىرعانىمدى قاراشى!
─ قارىنداسىم، نەگە قامىعىپ كەلەسىڭ؟
تۇتقيىلدان قويىلعان سۇراققا اۋەلى نە دەپ جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەدىم. ماعان تاقاۋ وتىرعان اعا ەكەن.
─ ءجاي، اعا! كوڭلىم بوساپ كەتكەنى، ─ دەدىم ودان بەتەر ءبىر ۋىس بولىپ.
─ قوي، اينالايىن! مانادان بەرى مۇرنىڭ پىسىلداپ، مازامىزدى الىپ كەلەسىڭ ...
─ كەشىرىڭىز!
─ جولعا شىققاندا جىلاۋعا بولمايدى، قالقام. جاڭا سەنى شىعارىپ سالعاندار كىمدەر؟
─ دوس قىزىم مەن ونىڭ كۇيەۋى.
─ ءوزىڭ قايدا تۇراسىڭ؟
─ مانكەنتتە.
─ وو-وو! دوس قىزىڭ مۇندا قالاي كەلدى؟
─ تۇرمىسقا شىققان.
ار جاعىندا وتىرعان اعا:
─ قوي مەن قىزدىڭ جۇرمەيتىن جەرى جوق قوي، سەن دە قىزىق سۇراق قوياسىڭ، اسقار، ─ دەدى ماعان جاقتىرماي قاراپ.
تاكسيست كەلىپ، كولىكتى وتالدىردى.
بەتىمدى تەرەزەگە بۇرىپ الىپ، تەرىس قاراپ وتىرۋدى ادەپسىزدىك سانادىم دا:
─ دوسىم ─ پانفيلوۆ اۋدانىنا قاراستى، ءتورتارال اۋلىنىڭ قىزى. ەكەۋمىز بىرگە الماتىدا وقىپ ەدىك، اعا. سول قىز كورشى اۋىلدىڭ جىگىتىنە تۇرمىسقا شىعىپ، تويعا كەلگەم...
اسقار اعا سابىرلى قاراسپەن:
─ جاقسى اينالايىن! تويدان قايتساڭ، قۋانىپ قايتپايسىڭ با؟ نەگە جىلاپ كەلەسىڭ؟ ─ دەدى.
«نەم بار ەدى، تىنىش وتىرا بەرمەي... ۇستالعان جەرىم وسى... تانىمايتىن كىسىلەرمەن كورگەنسىز ادامداي شۇيىركەلەسىپ...»
«ويباي-اۋ، نەمەنەگە كەرىلەسىڭ؟ الدە جان قينالىسىڭ ەسىڭنەن شىعىپ كەتتى مە؟ ايت ەندى بولعان جايدى...»
─ تويعا قۋانىپ كەلە جاتىپ، جولدا سارىوزەكتىڭ گارنيزونىندا، ءوزىمنىڭ سالاقتىعىمنان، سومكەمدەگى قاراجاتىمدى ۇرلاتىپ الدىم. سودان كوڭىلسىز وتىرمىن.
─ اپىر-اي، ءا؟! دوسىڭ شە؟ دوس قىزىڭ بىلە مە؟
− ءيا، ايتقام.
كوڭىلدىڭ كىرى − ايتسا كەتەدى. جاڭا عانا دارياداي لىقسىعان كوز جاسىم ساپ تىيىلىپتى. مۇرنىم عانا پىس-پىس ەتەدى.
─ ويبۋ، اينالايىن-اي! ءايبات بالا ەكەنسىڭ. ەندى قاراجاتىڭ جوق پا؟ ─ دەپ اياۋشىلىق ءبىلدىردى الدىندا وتىرعان اپا.
─ ءيا! ─ دەرىن دەدىم دە، تاكسيستكە ۇرلانا كوز تاستادىم.
قازىر بۇلقان-تالقان اشۋلانىپ، كىلت توقتايدى دا، مەنى ءتۇسىرىپ كەتەدى. قاي جەرگە كەلدىك؟ دالاعا قاراسام، جەر مەن كوك تۇتاسىپ كەتكەن، سالبىراعان سۇستى تاۋلاردىڭ سۇلباسى... التىنەمەلدەن اسىپ قالىپپىز.
سول كەزدە شوقان بابام ءتىرىلىپ، ماعان قۇشاق جايعانداي، قۇزار شىڭنان كۇن جارقىراپ شىعا كەلدى. 1835 جىلى قوستاناي وبلىسى، قۇسمۇرىن اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن ول، 1865 جىلى جەر ءجانناتى جەتىسۋدا، تەزەك تورەنىڭ اۋلىندا، جارىق دۇنيەدەن وزعان ەدى. سول ءۇشىن دە جەتىسۋ جەرى ماعان ىستىق. ساپارعالي بەگاليننىڭ «بالا شوقان» حيكاياتى، ءماجيت بەگاليننىڭ «شوقان ءۋاليحانوۆ» اتتى كوركەم ءفيلمى مەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «اققان جۇلدىز» رومانى ۇمىتىلماس تۋىندىلار رەتىندە، ال اققان جۇلدىزداي ومىردەن وتكەن شوقان بابام دا، تەزەك تورە دە اتاقتى ابىلاي حاننىڭ شوبەرەلەرى دەپ قاستەر تۇتام...
جوق، تاكسيست ويتپەدى. ايناسىنان ءبىر قاراپ الدى دا، ءلام-ميم دەمەستەن، كولىگىن جۇرگىزە بەردى.
─ اپىراي-ءا! جەرلەستەرىمىز ءۇشىن ۇيالىپ قالدىم عوي، قارىنداسىم، ─ دەدى اسقار اعا.
─ ەندى قايدا باراسىڭ؟ ─ دەدى اسقار اعانىڭ سەرىگى.
─ مانكەنتكە. سارىوزەكتەن پويىزعا وتىرام، ─ دەدىم باسەڭ ۇنمەن.
─ سوندا مانكەنتكە جەتكەنگە دەيىنگى جولكىرەڭ قانشا بولادى؟
─ بيلەتىمدى الدىن-الا الىپ قويعام. بىراق جاڭا وزدەرىڭىز كورگەن دوسىم مەن ونىڭ كۇيەۋىنە سەنىپ، ءبىر تەڭگەسىز جولاۋشىلاپ كەتە بەرگەنىمە ءارى وكىنىپ، ءارى سىزدەردەن ۇيالىپ كەلە جاتىرمىن، ─ دەدىم مۇشكىل ءحالىمدى جاسىرماي.
─ اتىڭ كىم، قالقام؟
قاسىما تاياۋ وتىرعان اسقار اعانىڭ ءۇنى قانداي قامقور، ءتۇسى قانداي جىلى ەدى؟!
─ دانا.
─ دانا. بيلەتىڭ بولسا، كورسەتە قويشى...
─ قازىر، مىنەكەي.
سومكەمدى اشىپ، جانقالتاسىنان جول بيلەتىمدى ۇسىندىم.
─ ءىم- مم. «سارىوزەكتەن ءمىنىپ، مانكەنتتەن تۇسەمىن» دەدىڭ ءا؟
─ ءيا، اعا!
─ ارى قاراي قايدا باراسىڭ؟
─ سول جەردە قالام. اۋدان ورتالىعىندا جۇمىس ىستەيمىن، قۇداي قالاسا، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ جۇمىستا بولۋىم كەرەك.
─ وي، اينالايىن! سەن سياقتى مەنىڭ دە قارىنداستارىم، جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان كىشكەنتاي قىزدارىم بار ەدى. جاستىق − بىزدەن دە قالعان. دوستىققا ادالدىعىڭ ۇناپ تۇر ماعان. باياعىدا شىمكەنتتىڭ جىگىتتەرىمەن بىرگە اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتىپ، تۇركىستان، تەمىرلان، شۇبار دەگەن اۋىل-قالالارىنان ءدام اۋىز ءتيىپ قايتقام. كەيىن تۇرمىستىڭ يلەۋىنەن اسا الماي، قارىم-قاتىناسىمىز ءۇزىلىپ قالدى. ەندى سول جىگىتتەرمەن كورىسەمىز بە، جوق پا، قۇداي بىلەدى...
وتكەن ءومىرىن ساعىنىشپەن ەسكە الىپ، كۇرسىنىپ قويدى.
─ دانا! مىنە الا عوي، مىڭ تەڭگە جەتە مە ساعان؟
─ و نە دەگەنىڭىز! كوپ كەرەك ەمەس. ماعان بەس ءجۇز تەڭگەنى سارىوزەككە دەيىن تولەسەڭىز بولدى. مەكەن-جايىڭىزدى جازىپ بەرىڭىز، جەتكەسىن پوشتا ارقىلى سالىپ جىبەرەم.
─ قوي، اينالايىن! ارزىمايتىن اقشاعا بولا، قايتەسىڭ مەكەن-جايدى... مەندەي اعالارىڭ كوپ بولسىن! ازارلىعى كەيىن بايىعانىڭدا، كۇلە-كۇلە ەسىڭە الىپ جۇرەرسىڭ. ءما، الا عوي ەندى، ─ قۋسىرىپ وتىرعان الاقانىما ەكى بەس ءجۇز تەڭگەلىكتى قىستىردى.
ول كەزدە مىڭ تەڭگەنىڭ قۇنى وراسان.
قارسىلاسۋعا ۇيالدىم. اينالامداعى ادامداردىڭ جان جىلۋىنان با، الدە ىشكى تولعانىسىم اسەر ەتتى مە، بەتىمنىڭ ورتتەي قىزارا باستاعانىن سەزدىم.
ءبىز اڭگىمەمەن جول قىسقارتىپ، سارىوزەككە دە كەلىپ قالىپپىز. ولار مەنى تەمىرجول ۆوكزالىنا جەتكىزىپ سالىپ، ءارى قاراي تالدىقورعانعا ساپار شەكتى. جولاۋشىلارمەن قوشتاسىپ تۇرىپ، تاكسيستكە اسقار اعانىڭ بەس ءجۇز تەڭگەسىن ۇسىنىپ ەدىم:
─ قارىنداس، اقشاڭ كەرەك ەمەس، امان-ەسەن ۇيىڭە جەتىپ ال. مەنىڭ ساعان كومەگىم سول بولسىن، ─ دەدى جىميىپ.
ماسساعان، باقانداي مىڭ تەڭگەنى قايتەم؟ جۇرگەلى جاتقان كولىككە قايتا جارماسىپ، بەس ءجۇز تەڭگەلىكتىڭ ءبىرىن اسقار اعانىڭ الدىنا وڭگەرە قويدىم.
─ جولدان كەرەگىڭدى الاسىڭ. قويا عوي دەيمىن!
─ سىزدەرگە كوپ راحمەت!
اسىعىپ تۇرعان تاكسي قۇيىنداتىپ الا جونەلدى. اسقار اعا ۇستاتقان ەكى دانا بەس ءجۇز تەڭگەلىك ەكى الاقانىمدا جەلبىرەپ قالىپ كەتتى. قايىرىمدى ادامدار مىنگەن كولىك كوز ۇشىنان تاسا بولعانشا، سوڭدارىنان قيماي قاراپ قالدىم.
ۆوكزال ماڭى. كۇن قاق توبەدەن شاقىرايىپ، شۋاعىن توگىپ تۇر. باسىنا اق سالدە وراعان قارلى شىڭدار كۇن نۇرىمەن شاعىلىسىپ، ايناداي جارقىرايدى.
مەن كۇتكەن پويىز ءىڭىر قاراڭعىسىندا كەلىپ جەتتى. الاكەۋىم ۆاگون تەرەزەسىنەن، سوڭعى رەت دالاعا قاراپ تۇرىپ، اينالاسىنا ايبات شەگە اسقاقتاعان تاۋلاردى كوردىم. جول ازابىنان قۇتىلعانىما جانە دوستىق پارىزىمدى وتەگەنىمە قۋاندىم.
─ قوش بول، جاركەنت! قوش بول، سارىوزەك! قوش بولىڭدار، جانى جومارت ادامدار!
* * *
قىس مەزگىلى. دارىستەن شىققان ەدىم.
اپپاق قار جامىلعان اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش. اق تون بۇركەنگەن اعاشتار ايازعا ۇرىنىپ، بۇرسەڭ قاققان كەمپىر-شالدى ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەدى.
جول جيەگىندەگى جالعىزاياق سۇرلەۋ جولمەن، پالتومدى قاۋسىرىنىپ، جايباراقات كەلە جاتىرمىن.
─ اپكە، ماعان كومەكتەسىڭىزشى! ─ دەگەن ءجاسوسپىرىمنىڭ ايانىشتى ءۇنى ەستىلىپ، كوڭلىم نىلدەي بۇزىلدى.
─ ماعان ايتاسىڭ با؟ ─ دەدىم وزىممەن قاتارلاسا قالعان جاس جىگىتكە باجايلاي قاراپ.
─ ءيا، اپكە! ماعان كومەكتەسىڭىزشى... الىس اۋىلدان، وسى قالادا تۇراتىن اپكەمنىڭ ۇيىنە كەلىپ ەم. كەلگەن سوڭ حابارلاسسام، ول باسقا قالاعا قوناققا كەتىپ قالىپتى. بارا سالاتىن ەشكىمىم دە جوق. ماعان اۋىلعا جەتىپ الۋعا مىڭ تەڭگە جولكىرە بەرە تۇرىڭىزشى. جاڭا عانا سوڭعى تيىنىما نان الىپ جەدىم. بەرگەن قاراجاتىڭىزدى كەيىندەۋ قايتارامىن. سەنىڭىز...
تالدىرماش، وندىردەي عانا جەتكىنشەك ەكەن. ءۇستى-باسى جيناقى بولعانمەن، بەت-الپەتى شارشاڭقى سىڭايلى.
─ اقشا دەيمىسىڭ؟!
─ ءيا، اپكەتاي! جوق دەمەڭىزشى... بۇگىن ۇيىمە جەتىپ الايىن، ─ دەدى
ءسوزىن نىعارلاپ.
العاشىندا جول تورىعان ۇرى ما، تيىن سۇراپ دانىككەن ىشكىش پە دەپ، سەكەمدەنگەنمىن.
«مىناۋ − شىنىمەن-اق، ماجبۇرلىكتەن سۇراپ تۇر».
ءاميانىمدا مىڭ تەڭگەدەن كوبىرەك قاراجات بار ەكەن. بالاعا ۇستاتا قويدىم.
─ راحمەت سىزگە، راحمەت سىزگە! ─ دەي بەردى بوزبالا ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ.
ىلگەرى جۇرە بەرگەنىمدە:
− كەشىرىڭىز، اپكە! تەلەفون، ادرەسىڭىزدى جازىپ بەرىڭىزشى، كەلەرىمدە حابارلاسايىن، − دەدى قايتا بۇرىلىپ كەلىپ.
− وي، اينالايىن-اي! ونى قويا عوي، شىن نيەتىممەن بەرىپ تۇرمىن. قايتارىمسىز-اق، ال ەندى!
راحمەتىن ايتىپ، قولىن كەۋدەسىنە ۇستاعان جەتكىنشەك كوشەدە اڭىرىپ قالدى.
گۇلداريا اشىرباەۆا
Abai.kz
