موڭعوليانىڭ ەردەنەت قالاسىندا بايىت قابانۇلى دەگەن قازاق اقىنى تۇرادى. تاريحي وتانىنان جىراقتا جۇرسە دە جۇرەگى قازاق دەپ سوققان اقىننىڭ ولەڭدەرىنەن اتامەكەنگە دەگەن ساعىنىشتىڭ لەبى سەزىلەدى.  قالامگەردىڭ ولەڭدەر مەن پوەمالاردان جانە اڭگىمەلەردەن قۇرالعان قازاق جانە موڭعول تىلدەرىندە 20-عا جۋىق كىتابى جارىق كورىپتى. «مەن قازاقپىن»، «نايزاعايلى كۇمىس جاڭبىر»، «وي كەستە»، ء«اتىر ءيىستى دۇنيە»، «كەم ءومىر كەتىك تاعدىر» قاتارلى ت.ب. تۋىندىلارى سول ەلدىڭ ادەبيەتسۇيەر قاۋىمىنا كەڭىنەن تارالىپ ۇلگەرگەن. جاقىندا اقىنمەن الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تىلدەسىپ، شەتتەگى باۋىرلارىمىزدىڭ ءومىر-تىرشىلىگى جانە شىعارماشىلىعى تۋرالى سىر بولىسكەن ەدىك.

- ءسىز قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنەن مۇلدەم الشاقتاسىز. بىلۋىمىزشە، ول جەردە قازاقتار دا وتە از ەكەن. جالعىزسىراپ، قازاقي ورتانى اڭساپ جۇرگەن جوقسىز با؟

- قازاقي ورتا دەيسىڭ بە؟ نەگە اڭساماسقا؟! بىراق سول قازاقي ورتا قايدا بار؟ ءبىر كەزدەگى ناعىز قازاقي ءومىردى ءبىز قازىر جوعالتىپ الدىق. سەبەبى ەجەلگى قازاقتىڭ كوشپەندى تىرشىلىگى جوققا ءتان. بار جەرلەردە دە ەجەلگى ءداستۇرلى قالپىن وزگەرتكەن. ات پەن تۇيەنىڭ ورنىن ماشينا باسقان زامان قازىر. جالپى، ءتورت تۇلىكپەن كۇنەلتكەن كوشپەندى تىرلىكتە نە بار ەدى؟ وندا قازاقتىڭ انا ءتىلى بار ەدى. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز سول كوشپەندى ومىرمەن تىكەلەي بايلانىسادى. ماسەلەن، تەك جىلقىعا بايلانىستى بىرنەشە كىتاپقا جۇك بولارلىق ءسوزىمىز بار. سوندىقتان، ءداستۇرلى تىرشىلىگىمىزدىڭ قانشاسىن جوعالتساق، انا ءتىلىمىزدىڭ سونشاسىن جوعالتىپ جاتىرمىز. ال انا تىلدە نە بار ەدى؟ وندا قازاق دەگەن ۇلت بار ەدى. ەگەر ءبىز ۇلتىمىزدى ساقتاپ قالعىمىز كەلسە، سول كوشپەندى تىرلىگىمىزدى دە ۇمىتىپ قالماۋىمىز كەرەك.

- ءسىزدىڭ قازىرگى اينالىساتىن جۇمىسىڭىزدىڭ شىعارماشىلىقپەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. اۋىر وندىرىستە قارا جۇمىس ىستەپ، بالا شاعاڭىزدىڭ ناپاقاسىن تاۋىپ ءجۇرسىز. سوندا ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىز بەن تۇيسىگىڭىزدى نازىك تە سىرشىل پوەزيا الەمىنە بايلاپ قويعان قانداي قۇدىرەت؟

- ءيا، مەن اقساۋساق ەمەسپىن. اكە-شەشەسىن 1937-ءنىڭ قۇربانى ەتىپ، جەتى جاسىندا جەتىم قالعان قىر قازاعىنىڭ بالاسىمىن. قارا جۇمىس ىستەپ ەسەيدىم، قارا جۇمىس ىستەپ قارتايدىم. سوڭعى جيىرما بەس جىل بويى اۋىر وندىرىستە جۇمىس ىستەپ بىلەگىمنىڭ كۇشىمەن، كۇرەگىمنىڭ ۇشىمەن تاماعىمدى تاۋىپ كەلەمىن. ارينە، تابان ەتىڭدى تاۋىسىپ، ماڭداي تەرىڭدى توگىپ ءجۇرىپ تاپقان تاماعىڭ بارىنەن دە ءدامدى. ال پوەزياعا كەلسەك، ول ءتىپتى مۇلدە باسقا دۇنيە. مەن سونو-و-ۋ بالالىق شاعىمنان باستاپ جالىن اتقان جيىرما بەس جاسىما دەيىن جيىن-تويدىڭ ورتاسىندا بولىپ، ات جالىندا سەرىلىك قۇرعان پەندەمىن. سەن سەرىلىك تۋرالى بىلەتىن شىعارسىڭ، ول دەگەن ءبىرتۇرلى «جەلىك» عوي. تىرشىلىكتى ۇمىتىپ كەتەسىڭ. سوندىقتان اكەم مەنى جالعىز-اق كۇندە «كاسىپ قىلىپ، ءومىر ءسۇر» دەپ اتتان ءتۇسىردى. الدىڭا باس پەن جامباس تارتىپ، ءان سالعىزباق تۇگىل ەسىگىن دە اشپايتىن قالا تىرشىلىگىنە ارالاستىردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «يتجەككەنگە» الىپ كەلگەندەي بولدى. سوسىن دومبىرانى قابىنا سالدىم دا، قولىما قالام الدىم. پوەزيا الەمىنە ساپار شەكتىم. بىلايشا ايتقاندا اكەم مەنى سەرىلىكتىڭ «سەرگەلدەڭىنەن» بوساتىپ الدى دا جازبا ادەبيەتتىڭ ايدىنىنا قاراي يتەرىپ جىبەردى. مىنە سودان بەرى مەن قولىمنان قالام تاستاعام جوق، تاستامايتىن دا شىعارمىن. ال پوەزيا الەمىنە بايلاپ قويعان قاي قۇدىرەت دەيسىڭ عوي؟! ول سارقىلمايتىن ساعىنىش. مەن ساعىنىشقا ورانىپ تۋعان پەندەمىن. ءومىرى كورمەسەم دە جىراقتا جۇرگەن سەنى ساعىنامىن، ونى ساعىنامىن، كەشەگى ءوزىمدى ساعىنامىن. ەلدى، جەردى ساعىنامىن. دوسىمدى دا، دۇشپانىمدى دا ساعىنامىن. مەن ءبارىن ساعىنامىن. ويتكەنى ءبۇتىن ەمەسپىن. ال سارتاپ بولعان ساعىنىشىڭنان جەڭىلدەۋ ءۇشىن نە كەرەك؟ ءبىر ارەكەت بولۋ كەرەك عوي. سول ارەكەت مەن ءۇشىن – پوەزيا. مەن ساعىنىشتىڭ اقىنىمىن.

كەيبىرەۋلەر مەنى: «باسىڭ امان، مالىڭ تۇگەل سەندەگى نە ساعىنىش؟..» - دەپ كىنالايتىنى بار. ۇندەمەيمىن. ەگەر ويى، ساناسى بار پەندە بولسا قازاق بولىپ جارالىپ ساعىنىشسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بە؟ اسىرەسە، شەتتە جۇرگەن قازاقتاردىڭ قايسىسىنىڭ بولسا دا ساناسى تولعان ساعىنىش. سول ساعىنىشتى سىرتقا شىعارۋ مەنىڭ مىندەتىمدە تۇر. قالاي شىعارىپ جۇرگەنىمدى قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر تالپىنىپ كەلەمىن. مەن ءۇشىن ماقتاۋدىڭ دا، داتتاۋدىڭ دا قاجەتى جوق. تەك وزىمە بەرىلگەن قىزمەتىمدى ادال اتقارسام بولدى. سوندىقتان، كورىنگەن جەرگە سۇحبات تا بەرە بەرمەيمىن. قولىمنان نە كەلەدى، سونى جازۋدامىن. سول جازعانىم بىرەۋلەرگە قاجەت بولىپ جاتسا، ول مەنىڭ بەكەر ءومىر سۇرمەگەنىمنىڭ بەلگىسى. ال ولاي بولماسا ء«وز ءسوزىم وزىمدىكى».

- ءسىز ولەڭدى قازاق جانە موڭعول تىلدەرىندە ەركىن جازا بەرەدى ەكەنسىز. جالپى ەكى ەلدىڭ ادەبي ومىرىندە قانداي دا ءبىر ۇقساستىق بار ما؟ نەمەسە قانداي الشاقتىق، قانداي ايىرماشىلىق بار؟

- سەن بىلەتىن شىعارسىڭ. قازاق پەن مونعول شىن مانىندە ءبىر حالىق. ەكەۋى دە كوشپەندى تىرلىك كەشتى، ءومىر-تىرشىلىگىندە كوپ ايىرماشىلىق جوق. ات مىنەدى، قوي باعادى. قىمىز ىشەدى، ەت جەيدى. سوندىقتان دا بىرىندە بار ءسوز ەكىنشىسىندە دە بار (ماعىناسى جاعىنان). بىراق تاعدىردىڭ قاي جەتەگى ەكەنىن قايدان بىلەيىن، تىلدەرى مۇلدەم بولەك. ودان ەش ۇقساستىق تاپپايسىڭ. ايتسە دە تالپىنساڭ بولمايتىن نارسە جوق. مەن مونعول تىلىندەگى ولەڭدى مونعول اقىندارىنان كەم جازبايمىن. سەبەبى ول تىلدە كوپ دۇنيە وقىدىم، كوپ ۇيرەندىم. ونىڭ ۇستىنە ءوز انا ءتىلىمنىڭ ءسوز قورى وزىمە جەتەرلىك. سول دا ۇلكەن سەبەپ. سوندىقتان ۇقساستىق تا، ايىرماشىلىق تا بار دەي الامىن.

 - موڭعول تىلىندە قانداي تاقىرىپتا جازاسىز؟ ول ەلدىڭ ورتاسى ءسىزدىڭ اقىندىعىڭىزدى قانشالىقتى باعالايدى؟

- قاي تىلدە جازساڭ دا ادامزات عۇمىرىنان تىس تاقىرىپ دەگەن بولمايدى عوي. ويىما قانداي ماسەلە ورالسا، سونى جازامىن. بىراق نە جازسام دا جەرىنە جەتكىزە جازۋ – مەنىڭ ماقساتىم. ەگەر جازعان دۇنيەم دىتتەگەن جەرىنە ءبىر ەلى جەتپەي قالسا ول مەن ءۇشىن تۋىندى ەمەس. جىرتىپ تاستاپ باسىنان قايتا باستايمىن. سوندىقتان بولسا كەرەك، جازعان دۇنيەلەرىم وقىرمانعا ۇناپ جاتادى. مونعول بيلىگى مەنىڭ ەڭبەگىمدى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە باعالادى. ونىڭ سىرتىندا مەن وزگە تىلدە تۋىندى جاساپ، سول ءتىلدىڭ يەسىنەن جەتكىلىكتى وقىرمان تاپقان قالامگەرمىن. بۇدان ارتىق باعا بوماس...

- اقىندىق - اللانىڭ دارىتقان ەڭ ۇلكەن سىيى. بۇگىندە وسىنى ۇلتتىڭ ابىروي-بەدەلى، ار-نامىسى جانە ادەبيەتىمىزدىڭ تازالىعى جولىندا ەمەس، قارا باسىنىڭ قامىنا پايدالانىپ جۇرگەندەر بار. مۇنداي جاعىمسىز كورىنىس موڭعول ادەبيەتىندە بار ما؟

- ءوزى اقىن ەمەس بولا تۇرا «اقىنمىن» دەپ، ءومىر بويى كىتاپ جازىپ اتاق-ابىروي ىزدەپ، پايدا كوكسەيتىندەر قازاقتاردىڭ اراسىندا عانا ەمەس، مونعولداردا دا بار. ءتىپتى بارشا ەلدە بولادى-اۋ دەيمىن. شىنىندا، بولادى! بىراق ولار ەشقاشان ادەبيەتتىڭ ۇلى كوشىن باستاعان ەمەس. ەگەر ادەبيەتتى ءبىر ۇزىن كوش دەپ كورسەك، ول كوشتىڭ جۇگىن كوتەرىپ كەلە جاتقان نار اتاندارى جانە بوس ەرىپ كەلە جاتقان باس بىلمەيتىن اساۋ تايلاقتارى بولادى. جۇك كوتەرۋگە ەش قاتىسى جوق يتتەر دە جۇرەدى كوش ماڭايىندا. كوش يەلەرى دە وعان ەش كوڭىل بولمەيدى. سول سياقتى ادەبيەتتىڭ ۇلى كوشىنە لەسىپ كەلە جاتقان بوس «تايلاقتار» مەن «يتتەر» بىزدە دە بار. بىراق كەلەشەكتە سول كوشتى جەتەر جەرىنە جەتكىزگەن نار اتاندار عانا ادامزاتقا قىزمەت اتقارماق.

- بايقاۋىمشا، موڭعولياداعى ات توبەلىندەي از قازاقتىڭ ورتاسىنان شىققان اقىن-جازۋشىلاردىڭ كوبىسى بۇگىندە جاس ورتاسىنا كەلىپ قالىپتى. ۋاقىت ءبىر ورنىندا تۇرمايدى عوي. ەرتەڭ-اق، بارلىقتارىڭىزدى ادەبي ورتادان ىسىرىپ اكەتەدى. سوندا سىزدەردىڭ ورىندارىڭىزدى باسىپ، از قازاقتىڭ بارىن تۇگەندەپ جوعىن جوقتايتىن جاستار بار ما؟

- ءيا، ادەبيەت سۋدىڭ تولقىنى سەكىلدى عوي. ءبىر ادام «حاندىق» قۇرمايدى. كەلەر ءبىر كۇندەرى مەن دە شىعام جاعاعا. تەك ءبىر-اق ماقسات. سول ۇلى تاسقىندا جۇرگەن كەزىڭدە قايىقتى سۋعا باتىرماي دۇرىس ەسىپ كەلگەن بولۋىڭ كەرەك. ال جاستارعا كەلسەك، مەن جاقىندا بايان-ولگەيگە بارىپ قايتتىم. ءبىر توپ جاس مەنى كەزدەسۋگە شاقىردى، باردىم. قۋانارلىعى، سوندا وتىرعان قىرىق-ەلۋ عانا بالانىڭ جيىرما-وتىزى ءوز ولەڭدەرىن وقىدى. ال ماعان كەزىكپەگەنى قانشالىق. كەلەشەكتە سولاردىڭ كەم دەگەندە بەسەۋى ء«تىرى» قالادى. سولار از قازاقتىڭ بارىن تۇگەندەپ، جوعىن جوقتايدى. «ەل بولعان سوڭ ەر تۋعىزباي تۇرمايدى» عوي.

- رەسپۋبليكالىق «جاس الاش» گازەتىنەن جانە وسى Abai.kz سايتىنان ءسىزدىڭ قازاقستاندىق اقىن قاسىمحان بەگمانوۆقا جازعان حاتىڭىزدى وقىدىق. ونداعى ماقسات ەلدەگى قالامداستارىڭىزبەن بايلانىس ورناتۋ ما الدە اقىننىڭ «بەسىكتەن بەيىتكە دەيىنىن» قۇشاقتاپ جاتىپ كوز جۇمعان قازاق قىزىنىڭ مۇڭ-زارىن، ارمان-تىلەگىن ەلگە جەتكىزۋ مە؟

- مەن قاسىمحان بەگمانوۆتى تانىمايمىن، ءالى كورگەم جوق. تەك اقىن ەكەنىن بىلەمىن. سول اقىنعا جازىلعان حات. حات دەگەن نارسەنىڭ ءوزى سول باياعى ساعىنىشتىڭ ەلشىسى ەكەنىن بىلەسىڭ عوي. ەكى ادامنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ىستىق ىقىلاسى جاتادى وندا. سول حات جاريالانعاننان كەيىن كوپ ادامنان پىكىر، تالاپ، حاتتار كەلدى. شاماسى ءبىراز ادامنىڭ كوڭىل قىلىن شەرتكەن. مەنىڭ ماقساتىم – بىرەۋ عانا. ول – سول حاتتا ايتىلاتىن ونبەس جاستاعى قازاق قىزىنىڭ تاعدىرىن ەلگە ەستىرتۋ. جاقىندا سول ارۋدىڭ مۇڭ-زارىنان تۋىنداعان «كەم ءومىر، كەتىك تاعدىر» اتتى كىشكەنتاي كىتاپ شىعاردىم. از دانامەن باسىلىپ، وسى جاقتىڭ ەلىنە تاراپ كەتتى. كەلەشەكتە قازاقستاندا دا باسىلار، سوندا وقيسىزدار. وندا ءبىر قىزدىڭ عانا ەمەس، قازاق دەگەن قىز قىلىقتى حالىقتىڭ تاعدىرى تۋرالى سىر شەرتىلەدى. بۇل حاتتى قاسىمحان مەن بايىتتىڭ عانا ەمەس، بارشا قازاق اقىندارىنىڭ قۇن باعاسى تۋرالى جازىلعان دۇنيە دەپ تۇسىنگەن ءجون.

- قازاقستانعا كەلىپ، تۋىندىلارىڭىزدى جارىققا شىعارۋ ويىڭىزدا جوق پا؟

- ءبىر كەزدە: «قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە وتسەم، قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ ورتاسىنا بارىپ تۋىندىمدى تاراتسام...» دەپ ويلاۋشى ەدىم. نەگە مۇشەلىكتى كوكسەگەنىمدى قازىر ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن. ولەڭ جازۋ ءۇشىن ءبىر ۇيىمعا مۇشە بولۋدىڭ قاجەتى شامالى ەكەنىن كەيىن ءتۇسىندىم. ويتكەنى وقىرمان وزىنە ۇناعان تۋىندىنى وقىعاندا سەنەن كۋالىك سۇرامايدى ەكەن. قازىر عالامتور دەگەن الەمنەن كىم نە ىزدەسە سونى تاباتىن كەز بولدى. تۋىندىڭدى وقىرمانعا جەتكىزۋ ءۇشىن استانادا وتىرىپ ولەڭ جازۋ مىندەتتى ەمەس. عالامتور الەمىندە مەنىڭ تۋىندىلارىم جەتكىلىكتى دارەجەدە جاريالانىپ تۇرادى. ويى بار، تالعامى بار وقىرمان تاۋىپ وقي الادى.

- ۇرپاعىڭىز موڭعولدارعا تۇبەگەيلى ءسىڭىپ، قازاق اتىنان ايىرىلىپ قالادى-اۋ دەپ ۋايىمدامايسىز با؟ ەلگە نەگە كوشىپ كەلمەيسىز؟

- ارينە، ۋايىمدايمىن. ءوزىمنىڭ ۇرپاعىمدى عانا ەمەس، شەتتە جۇرگەن بارشا قازاقتىڭ ۇرپاعى ءبىر كۇندەرى باسقا بولىپ كەتە مە دەپ قورقامىن. مۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋىم كەرەك؟! مەن كوشىپ قازاقستانعا بارا سالاسام وسى ماسەلە شەشىلە مە؟ ارينە، جوق. ەندەشە، ءوزىم كوشىپ اتاجۇرتقا كەتكەننەن كورى وسىنداعى ءوزىم تاعدىرلاس از قازاقتىڭ ۇرپاعىنىڭ قازاق بولىپ قالۋىنا شامامنىڭ كەلگەنىنشە ۇلەس قوسسام سول ارتىق ەمەس پە؟!

- ۋاقىت ءبولىپ اڭگىمەلەسكەنىڭىز ءۇشىن العىس بىلدىرەمىز، شىعارماشىلىعىڭىز ورىستەي بەرسىن! Abai.kz پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا ءبىر ولەڭىزدى جولداڭىز.

- جاقسى، مىنەكەي. 

ساعىنىش

 سار دالانىڭ توسىندەي ساعىم ۇشقان،

تاعدىرىم-اي اداسقان، جاڭىلىسقان.

 قازاق ەتىپ جانىمدى ازاپ ەتىپ،

جاراتقانى-اي، جاراتقان ساعىنىشتان.

باعىم قاشتى الاۋىز اندىزدىقتان،

جاندايمىن جارالانىپ جالبىز جۇتقان.

 وگەي شەشە توسىنەن وكسىك ەمىپ،

جالعىزدىقتان جىلايمىن، جالعىزدىقتان.

ءومىر، ءومىر جالىقتىم وسەگىڭنەن،

ءسوز ەستىدىم ەسۋاس ەسەگىڭنەن.

ىنتزار بوپ سوندىقتان جاتامىن دا،

ىنتزار بوپ تۇرامىن توسەگىمنەن.

توركىنىمنىڭ تورىنەن جىراق قالىپ،

تۇرلاۋى جوق تۇماندا تۇراقتانىپ.

ساعىنىشتىڭ سارى اتىن كىسىنەتىپ،

 جىلاپ كەلە جاتىرمىن جىر اقتارىپ.

جاتىپ شىعىپ جالماۋىز جاۋ قاسىنا،

سالداقىنىڭ تۇسەمىن ساۋداسىنا.

بابالاردىڭ تابىنىپ ءتاۋباسىنا،

تاۋ باسىنا قارايمىن، تاۋ باسىنا...

اڭگىمەلەسكەن – تىلەۋبەردى ساحابا.

Abai.kz