سەيiتقالي دۇيسەنوۆ.جاڭىلتپاش وقۋلىق، جالىققان وقۋشى
مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ iشiندە «قازاقستان تاريحىنىڭ» الار ورنى ءوز الدىنا بiر توبە. وعان جۇكتەلەتىن مiندەت تە، جاۋاپكەرشiلiك تە كوپ. سەبەبى، «قازاقستان تاريحى» ۇلت بولاشاعىن، قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋعا ەرەكشە ۇلەس قوساتىن ءپان.
قازiرگi قولدانىستا جۇرگەن «قازاقستان تاريحى» وقۋلىقتارى وقۋشىلاردىڭ رۋحاني قاجەتتiلiگiن تولىق قاناعاتتاندىرا الا ما، دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ەندەشە وسى ءبىر سۇراق توڭiرەگiندە وي ءوربiتiپ كورەيiك.
اۋەلى كەڭەس وداعى زامانىندا قازاقستان تاريحى كسرو تاريحى قۇرامىندا وقىتىلدى. سوعان ارنايى بولiنگەن از عانا ۋاقىت ەسەبiنەن قوسىمشا كۋرس ەسەبiندە عانا وقىتىلىپ كەلدى.
دەربەس ءپان رەتىندە العاش رەت 1989-90 وقۋ جىلىنان باستاپ ەنگىزىلدى. وسى شامادان باستاپ 5-11 سىنىپتار اراسىندا «قازاقستان تاريحى» ءپانi وقىتىلىپ، جاڭا باعدارلامالارعا سايكەس جاڭادان وقۋلىقتار جازىلا باستادى. سودان بەرگى 20 جىلدىڭ iشiندە مەكتەپتە وقىتىلاتىن تاريح ءپانiنiڭ قۇرىلىمى مەن مازمۇنى دا ۇلكەن وزگەرiستەرگە ءتۇستى.
2000 جىلدان باستاپ جاڭا باعدارلاما بويىنشا وقۋشىلار نەگiزگi مەكتەپتi ياعني 9-شى سىنىپتى بiتiرگەندە بارلىق پاننەن اياقتالعان بiلiم الىپ شىعاتىن ءۇردىس ىسكە قوسىلدى. ارادا تاعى دا التى جىل وتكەندە نەمەسە 2006 جىلدان باستاپ 10-11 سىنىپتارعا «قازاقستان تاريحىنىڭ اسا ماڭىزدى كەزەڭدەرi مەن عىلىمي ماسەلەلەرi» اتتى باعدارلى كۋرس ەنگiزiلدi.
***
مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ iشiندە «قازاقستان تاريحىنىڭ» الار ورنى ءوز الدىنا بiر توبە. وعان جۇكتەلەتىن مiندەت تە، جاۋاپكەرشiلiك تە كوپ. سەبەبى، «قازاقستان تاريحى» ۇلت بولاشاعىن، قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋعا ەرەكشە ۇلەس قوساتىن ءپان.
قازiرگi قولدانىستا جۇرگەن «قازاقستان تاريحى» وقۋلىقتارى وقۋشىلاردىڭ رۋحاني قاجەتتiلiگiن تولىق قاناعاتتاندىرا الا ما، دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ەندەشە وسى ءبىر سۇراق توڭiرەگiندە وي ءوربiتiپ كورەيiك.
اۋەلى كەڭەس وداعى زامانىندا قازاقستان تاريحى كسرو تاريحى قۇرامىندا وقىتىلدى. سوعان ارنايى بولiنگەن از عانا ۋاقىت ەسەبiنەن قوسىمشا كۋرس ەسەبiندە عانا وقىتىلىپ كەلدى.
دەربەس ءپان رەتىندە العاش رەت 1989-90 وقۋ جىلىنان باستاپ ەنگىزىلدى. وسى شامادان باستاپ 5-11 سىنىپتار اراسىندا «قازاقستان تاريحى» ءپانi وقىتىلىپ، جاڭا باعدارلامالارعا سايكەس جاڭادان وقۋلىقتار جازىلا باستادى. سودان بەرگى 20 جىلدىڭ iشiندە مەكتەپتە وقىتىلاتىن تاريح ءپانiنiڭ قۇرىلىمى مەن مازمۇنى دا ۇلكەن وزگەرiستەرگە ءتۇستى.
2000 جىلدان باستاپ جاڭا باعدارلاما بويىنشا وقۋشىلار نەگiزگi مەكتەپتi ياعني 9-شى سىنىپتى بiتiرگەندە بارلىق پاننەن اياقتالعان بiلiم الىپ شىعاتىن ءۇردىس ىسكە قوسىلدى. ارادا تاعى دا التى جىل وتكەندە نەمەسە 2006 جىلدان باستاپ 10-11 سىنىپتارعا «قازاقستان تاريحىنىڭ اسا ماڭىزدى كەزەڭدەرi مەن عىلىمي ماسەلەلەرi» اتتى باعدارلى كۋرس ەنگiزiلدi.
***
«اتامۇرا» باسپاسىنان شىققان 6-سىنىپقا ارنالعان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعى بۇرىنعى وقۋلىقپەن سالىستىرعاندا ەداۋiر جاقسى دەڭگەيدە جازىلعان. دەگەنمەن ولقىلىقتار بۇدان دا بايقالادى. وقۋلىقتىڭ «شىعىس قازاقستان» (§27) اتتى پاراگرافىندا «شiلiكتi پاتشا قورعاندارى»، «بەرەل قورعاندارى» دەگەن تاقىرىپشالار ارحەولوگيا ماماندىعىن ارنايى وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەرگە ارناپ جازىلعانداي. مۇندا قورعانداردىڭ، وبالاردىڭ، قابiرلەردiڭ كولەمi, بيiكتiگi, تەرەڭدiگi تسيفرلارمەن تاپەشتەلiپ سيپاتتالادى. بiر عانا وسى تاقىرىپتا 20-دان استام ساندىق مالiمەتتەر بار. بۇلار 6-شى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ەسiندە ساقتالمايدى جانە سونشاما تسيفردىڭ قاجەتi دە شامالى.
پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ قاعيداسىنا سۇيەنسەك، وقۋشى كۇنiنە 2-دەن 20-عا دەيiن عانا جاڭا سوزدەردi, ۇعىمداردى جادىندا ساقتاي الادى ەكەن. تاريحشى ۇستازداردىڭ پiكiرiنشە، وسى وقۋلىقتاعى «تاريح انتروپولوگيا»، «قولا ءداۋiرiنiڭ انتروپولوگيالىق سيپاتتاماسى» دەگەن ۇعىمدار وسى سىنىپ وقۋشىلارى ءۇشiن قابىلداۋى، ءتۇسiنۋi قيىن، تىم ەرتە بەرiلگەن ماتەريالدار ەكەنى ءسوزسىز.
وقۋلىق دەگەنىمىز وقۋشىنىڭ تۇسiنiگiنە ساي، وڭاي ءارi قاراپايىم تiلمەن، ولاردىڭ جاس ەرەكشەلiكتەرiنە لايىق جازىلۋى كەرەكتiگiن وقۋلىق اۆتورلارى ارقاشان ەسكەرە بەرمەيتiنi بايقالادى.
«اتامۇرا» باسپاسىنان 2003 جانە 2007 جىلدارى جارىق كورگەن 7-سىنىپقا ارنالعان «ورتا عاسىرلارداعى قازاقستان تاريحى» اتتى وقۋلىققا سىن ايتپاعان ادام قالمادى. ءتىپتى ايتا-ايتا «جاۋىر بولعان» تاقىرىپتاردىڭ بiرiنە اينالعانىن ۇستازدار قاۋىمى جاقسى بiلەدi. اتاپ ايتقاندا، «قازاق تاريحى» جۋرنالىنىڭ 2006 جىلعى 4-شi سانىندا اتىراۋلىق ۇستاز جانۇزاق عيزاتوۆ، 2008 جىلعى 2-شi سانىندا قاراعاندىلىق تاريحشى مۇعالiم ماقسات ارۋنوۆ وسى وقۋلىقتىڭ قۇرىلىمىن، بiلiم مازمۇنىن، كەمشiلiكتەرiن تالداپ كولەمدi ماقالالار جازعان بولاتىن. سوندىقتان بۇل جەردە ولاردى قايتالاپ جاتۋدى ءجون كورمەدiك.
ودان كەيىن 2007 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان جوعارداعى وقۋلىقتىڭ اۆتورلار قۇرامى دا، وقۋلىق مازمۇنى مەن قۇرىلىمى دا وزگەرتiلiپ، جەتiلدiرiلiپ شىققان نۇسقاسى جاڭادان تاعى ءبىر داۋ-دامايدىڭ ورشۋىنە الىپ كەلدى. بۇل جايىندا «قازاق تاريحى» جۋرنالىنىڭ 2007 جىلعى 6-شى سانىنان وقۋعا بولادى.
***
وقۋلىقتاردا بiلiم مازمۇنى تىم كوپ. ءتىپتى 12,5 بەتتەن تۇراتىن ماتەريالدار كەزدەسەدi. اتاپ ايتقاندا، سىرىم داتۇلىنىڭ كوتەرiلiسi (§6) جايلى جازىلعان پاراگرافتى باسىنان اياعىنا دەيiن وقىپ بولعانشا الدىڭعى وقىعانداردى ۇمىتىپ قالاتىنداي تىم كولەمدى. وقۋشىنىڭ قابىلداۋ مۇمكىندىگىنە سايكەس ەمەس.
سول سياقتى كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان كوتەرiلiسكە دە (77-88 بەت) 11 بەت، «1836-1838 جىلدارداعى بوكەي ورداسىنداعى شارۋالار كوتەرiلiسiنە» دە 15 بەت (89-105 بەت) بولiنگەن. سونىمەن قاتار وقۋ ماتەريالى بار-جوعى 2 بەت بولاتىن پاراگرافتار دا (§17-18) كەزدەسەدi. بۇل وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ ءار تاقىرىپقا وقۋ ماتەريالىن تەڭ بولمەگەنiن كورسەتەدi. عىلىمي پەدوگوگيكالىق سايكەستىك بويىنشا 8-سىنىپ وقۋلىعى ءۇشiن ءار پاراگرافتا شامامەن 4-5 بەتتiك وقۋ ماتەريالى بولۋى كەرەك.
وقۋلىقتاعى «اڭىراقاي شايقاسىنا» قاتىستى ماعلۇماتتىڭ تا باسى داۋلى. وقۋلىقتىڭ 13-بەتiندە بۇل شايقاس «1730 جىلى بالقاش كولiنiڭ وڭتۇستiگiندە بولدى» دەپ جازادى دا، سول بەتتەگi شاعىن ەسكەرتۋدە شايقاس «بالقاشتىڭ وڭتۇستiك-شىعىسىندا بولعان» دەپ جازادى. ال، 2008 جىلى قىركۇيەكتە قولىمىزعا تيگەن وقۋلىقتا: «اڭىراقاي شايقاسى 1730 جىلى بالقاش كولiنiڭ وڭتۇستiك-باتىس جاعىندا بولدى» دەپ مۇلدە باسقاشا جازادى («اتامۇرا» باسپاسى، 29-بەت).
وسى تاقىرىپتى جازعان كەلەسى ءبىر وقۋلىقتا («مەكتەپ» باسپاسى، 2004 جىل، 14-بەت) تاعى بiر داۋلى دۇنيە بار. وندا: «اڭىراقاي شايقاسىندا تالقانى شىعىپ جەڭiلiپ، كۇڭiرەنگەن قالماقتاردىڭ حابارىن العان قونتايشى سابان-رابدان قايران قالدى» دەگەن سويلەم بار. بۇل مۇمكiن ەمەس. سابان-رابدان 1727 جىلى مارقۇم بولعان (بسە، 18 توم، 325-بەت. سيە، 15 توم، 790-بەت، قسە، 4 توم، 476-بەت). اڭىراقاي شايقاسى كەزiندە جوڭعاردىڭ قونتايشىسى سابان-رابداننىڭ ۇلكەن ۇلى گالدان تسەرەن (1727-1745 جج) ەدى عوي.
ورتا مەكتەپتىڭ 9-سىنىبىنا 2005 جىلى «اتامۇرا» جانە «مەكتەپ» باسپالارىنان شىققان ەكi وقۋلىق قاتار قولدانىلادى. اۆتورلارى ەلiمiزگە تانىمال تاريحشى عالىمدار. ەكi وقۋلىقتىڭ دا وقۋشىلارعا تاريحي بiلiم بەرۋدە وزiندiك پايدالى جاقتارى بار. بىراق كەمشiن تۇستارى دا كوزگە ۇرىپ تۇر. وقۋلىقتاردا گرامماتيكالىق، ستيلدiك قاتەلەر، قاراما-قايشى فاكتiلەر، داتالار كوپ كەزدەسەدi. ويىمىزدى ناقتىلى دەرەكتەرمەن دايەكتەيiك.
«مەكتەپ» باسپاسىنان شىققان وقۋلىقتىڭ 25-شi جانە 238-بەتتەرiندە: 1917 جىلى ورىنبوردا ەكى دۇركىن وتكەن قازاق سەزiنiڭ بiرiن «جالپىقازاق», ەكiنشiسiن «بۇكiلقازاق» سەزi دەپ ءارتۇرلi اتپەن جازىپتى. وقۋشىلار بىزدەن مۇنىڭ قانداي ايىرماشىلىعى بار دەپ سۇرايدى. ەكىنشى سەزدى 25-بەتتە: جەلتوقسان ايىندا ءوتتi دەسە, 238-بەتتە: قاراشا دەپ كورسەتەدi. اۆتورلار سەزدiڭ وتكەن ايىن ءدال انىقتاپ، سيپاتىن «بۇكiلقازاق» نەمەسە «جالپىقازاق» دەپ بiر iزگە تۇسiرۋگە بولادى عوي.
سول سياقتى 46-بەتتە: «استانا قىزىلورداعا 1924 جىلى كوشتi» دەيدى دە، 239-بەتتە: «1925 جىلى كوشكەن» دەپ ەكىنشى ءبىر بوتەن دەرەكتى كورسەتەدi. 95-بەتتەگى: ۇلى وتان سوعىسى كەزiندە الماتىدا «قازاق مەملەكەتتiك پەداگوگيكا ينستيتۋتى اشىلدى» دەگەن سويلەمنiڭ دۇرىسى «قىزدار مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى اشىلدى» بولاتىن شىعار. 240-بەتتە: «1954 جىل، اقپان ايى - تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردi يگەرۋدiڭ باستالۋى» دەگەن سويلەم تۇر. تىڭ يگەرۋ ەلiمiزدiڭ سولتۇستiك، ورتالىق وبلىستارىندا جۇرگەنi بەلگiلi. سولتۇستiك وڭىردە قاقاعان اقپاننىڭ ايازىندا جەر جىرتىپ، ەگiن ەككەندi كiم كورگەن؟ سويلەم دۇرىس قۇرىلماعان. «كوكپ-ىنى»، «كوپك» دەپ قاتە جازىپ جiبەرگەن. 241-بەتتەگi: «1989 جىل - «نەۆادا-سەمەي» ەكولوگيالىق قوزعالىسىنىڭ قۇرىلۋى» دەگەندi «انتيادرولىق قوزعالىسى» دەپ جازعان دۇرىس سياقتى. ەلiمiزدەگى سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋعا تiكەلەي اتسالىساتىن وسى ۇيىم عوي. 242-بەتتە: «1998 - جىل حالىقتار تۇتاستىعى مەن ۇلتتىق تاريح جىلى» دەپتى. دۇرىسى «حالىقتار بiرلiگi...» ەمەس پە ەدى.
وسىلاي ايتا بەرسەڭىز قاتەدەن اياق الىپ جۇرە المايتىن قالگە جەتەسىز. ونى كورىپ وتىرىپ ايتپايىن دەسەڭ ۇرپاققا قيانات. ارى قاراي كەتتىك: 104-بەتتە تاريحشى ە.بەكماحانوۆتىڭ كiتابىنىڭ اتىن «ححI عاسىردىڭ 1920-1940 جىلدارىنداعى قازاقستان» دەپ مۇلدە قاتە جازعان. 158-بەتتە: «شىعارمالارىن ورىس جانە قازاق تiلىندە بiردەي جازاتىن قازاق جازۋشىلارىنىڭ شوعىرى دۇنيەگە كەلدi. ولاردىڭ كورنەكتiلەرi ءا.ءالiمجانوۆ، و.سۇلەيمەنوۆ، ب.مومىشۇلى بولدى» دەگەن سويلەمدەر بار. اۆتورلار بۇلاردىڭ اراجiگiن اشىپ كورسەتۋلەرi كەرەك ەدى عوي. مىسالى، و.سۇلەيمەنوۆ شىعارمالارىن تەك ورىس تiلiندە عانا جازادى. وقۋشىلار كiم بiر تiلدە، كiم ەكi تiلدە جازاتىنىن قايدان بiلەدi? سوندىقتان ناقتىلاعان ءجون.
79-بەتتە: «كاپيتان ا.ماسلوۆ جانعان جاۋ توبىنا ۇشاعىن باعىتتادى» دەگەن ماعىناسىز سويلەم ءجۇر. دۇرىسى «ا.ماسلوۆ جانعان ۇشاعىن جاۋ توبىنا باعىتتادى» ەمەس پە. 74-بەتتە: شىمكەنت قورعاسىن زاۋىتىن «قورعانىس» دەپ تاعى دا قاتەلەسكەن.
***
كەلەسى «اتامۇرا» باسپاسىنان شىققان وقۋلىقتا دا ارتىق-كەم دۇنيەلەر جەتەرلiك. «د.قوناەۆ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى قىزمەتiن 1986 جىلعى جەلتوقسانعا دەيiن اتقاردى» دەگەن سويلەم تۇر. تاعى دا ناقتىلىق جەتiسپەيدi. اراسىندا «ءۇزiلiس» بولعانىن، بۇل قىزمەتتi 1962-1964 جىلدارى ي.يۋسۋپوۆ اتقارعانىن كورسەتۋ كەرەك ەدi.
205-بەتتە: «تەمiرتاۋدا 1958 جىلى جازدا ۇلكەن نارازىلىق بولدى» دەيدى دە، 244-بەتتە: «1959 جىلى تەمiرتاۋدا تولقۋلار بولدى» دەپ باسقاشا جازادى. جالپى وسى «تەمiرتاۋ نارازىلىعىنىڭ» قاي ۋاقىتتا بولعانىن تاريحشى عالىمدارىمىز بiر iزگە تۇسiرە الماي-اق قويدى. قوعامدىق-گۋمانيتارلىق باعىتقا ارنالعان 11-سىنىپتىڭ وقۋلىعىندا «1959 جىلى بولعان» (286-بەت) دەپ كورسەتەدi. بۇل وقۋلىقتى جازعان بەس اۆتوردىڭ ۇشەۋi ەلiمiزگە تانىمال تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورلارى. ال، 9-سىنىپتىڭ ەكi وقۋلىعىن جازعان بەس اۆتوردىڭ ەكەۋi اكادەميك. سونىمەن دۇرىسى مەن بۇرىسى قايسىسى؟ «تەمiرتاۋ نارازىلىعىنىڭ» قاشان بولعانىن انىقتاۋ سونشالىق قيان با؟ بۇدان مىڭداعان جىل بۇرىن بولعان وقيعالاردى دا انىقتاپ جۇرگەن جوقپىز با؟ ءارى وسى وقيعانى اۆتورلار «نارازىلىق»، «تولقۋ»، «كوتەرiلiس» دەپ ءارتۇرلi جازادى. تاعى دا بىرىزدىلىك جوق.
***
وقۋلىق ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت؟
جالپى ءبىر دۇنيە تۋرالى سىني پىكىر ايتقاندا ونى تۇزەتۋ جولدارىندا قوسا ايتىپ وتكەن ءجون ءتارىزدى. سوندىقتان ءبىز «جاقسى تاريح وقۋلىقتار جازۋ ءۇشiن نە iستەۋiمiز كەرەك؟» دەگەن ساۋال توڭiرەگiندە تاريحشى - پەداگوگ عالىمدارمەن، ۇستازدارمەن، بiلiم بەرۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ادامدارمەن پiكiرلەسە وتىرىپ تومەندەگiدەي ۇسىنىستاردى ايتۋدى ءجون كوردiك.
بىرىنشىدەن, وقۋلىق جازاتىن اۆتورلارعا الاڭسىز ەڭبەك ەتۋلەرi ءۇشiن اقىلى ەڭبەك دەمالىسىن بەرۋ كەرەك. «جۇمىس اراسىندا» جازىلعان وقۋلىقتاردا كەمشiلiك كوپ بولادى.
ەكiنشiدەن، وقۋلىق جازعان اۆتورلارعا ەڭبەك ۇلەستەرiنە قاراي جاقسى ەڭبەكاقى تولەۋ كەرەك. مەكتەپ وقۋلىقتارىن شىعارۋ ماڭىزدى مەملەكەتتiك iس بولعاندىقتان، بۇل iستەن اقشا ۇنەمدەۋدiڭ رەتi جوق.
ۇشiنشiدەن، وقۋلىق جازعان اۆتورلاردىڭ جاۋاپكەرشiلiگiن ارتتىرۋ ءۇشiن وقۋلىقتىڭ ارنايى بەتiندە قانداي ءبولiمدi, تاراۋدى، پاراگرافتى كiمنiڭ جازعانىن كورسەتۋ كەرەك. بiرلەسiپ جازعان وقۋلىقتاعى بiر اۆتوردىڭ كەمشiلiگi ءۇشiن باسقالارى «كۇيiپ كەتەدi».
تورتiنشiدەن, وقۋلىق اۆتورلارى قۇرامىندا مiندەتتi تۇردە بiر تاجiريبەلi مەكتەپ مۇعالiمi بولۋى كەرەك.
بەسiنشiدەن، تاريح عىلىمى ءپانi بويىنشا ارنايى تەرميندەر كەرەك. ازiرگە اركiم شەت تiلدەرiنەن ءوز بiلگەندەرiنشە ۇعىمداردى، تۇسiنiكتەردi اۋدارۋدا.
التىنشىدان، قر بiلiم جانە عىلىم مينيسترلiگi وقۋلىق جازۋدىڭ عىلىمي-پراكتيكالىق ماسەلەلەرiمەن ارنايى شۇعىلداناتىن پەداگوگ-عالىمداردى قالىپتاستىرۋدى قاجەت.
سەيiتقالي دۇيسەنوۆ،
تاريح ءپانiنiڭ مۇعالiمi
«نامىس.kz» سايتىنان
