«كوكجيەك-گوريزونت» باسپا­سىنان قازاقستان جازۋشىلار جانە جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، كوپتەگەن پروزالىق جانە دەرەكتى كىتاپتاردىڭ اۆتورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ءادىل دۇيسەنبەكتىڭ «شەراعامنىڭ شەرۋى» اتتى رومان-ەسسەسى جارىق كوردى. جازۋشى ءادىل دۇيسەنبەك شيرەك عاسىردان بەرى ءوزىنىڭ ارىپتەس اعاسى – قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازا تۋرالى شاعىن اڭگىمە-ەستەلىكتەر مەن ەسسە-نوۆەللالار جازىپ كەلەدى. ءتۇرلى تاقىرىپتار مەن شاعىن سيۋجەتتەرگە قۇرىلعان وقيعالارى قىزىقتى دا تارتىمدى. ءتىلى دە شۇرايلى، ويى قۇنارلى. ءتالىم-تاربيە الارلىق تالاي ماسەلەلەر كوتەرىلىپ، شەراعانىڭ شەبەر­لىكپەن شەشۋىنىڭ ناتي­جەسىندە ويداعىداي ورىندالادى. جازۋشى سولاردىڭ ءبارىن سارى مايدان قىل سۋىرعانداي ەتىپ ءدال دە ناقتى بەرە بىلگەن. بۇگىن وقىرماندارعا وسى كىتاپتان ۇزىك ۇزىندىلەر ۇسىنىپ وتىرمىز.

كىرىسپە: كەيىپكەرىم تۋرالى

«مەنىڭ ابايىم»، «مەنىڭ جامبىلىم»، «مەنىڭ اۋەزوۆىم»، «مەنىڭ ءابىشىم»…

وسىلايشا وزىنە ۇستاز، اعا تۇتقان ۇلى تۇلعالاردى قولىنا قالام ۇستاعان ادامداردىڭ ءبارى بىردەي «مەنىڭ» دەپ مەنشىكتەپ الۋىنا قۇقى بولماسا دا، سولاي ەتۋگە حاقىڭ جوق دەگەن قاعيدا جانە دە جوق. زاڭ بويىنشا تىيىم سالىنباعانداردىڭ ءبارى زاڭدى دەگەندەي، مەن دە شەراعانى – شەرحان مۇرتازا اعامىزدى وزىمە مەنشىكتەپ، «مەنىڭ شەراعام» دەگەندە وسى قاعيدانى باسشىلىققا الدىم...

سەنىم جۇگى

شەرحان مۇرتازا اعامىز ەلىمىزدىڭ باس گازەتى «سوتسياليستىك قازاقستانعا» رەداكتور بولىپ تاعايىن­دالعاندا، ونى رەداكتسياعا تانىستىرۋعا سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ءوزى باستاپ الىپ كەلدى.

– ءبارىڭىز دە شىعارماشىلىق ادامدارىسىزدار، – دەدى وزەكەڭ شەراعامنىڭ ءومىر جولىن بايانداپ شىققاننان كەيىن، – ويتىڭدەر، بۇيتىڭدەر دەپ ءدىلمارسىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ بىلەمىن. گازەتتى كوتەرۋ كەرەك. حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى مەن مۇددەسىن كوزدەيتىن، وتكەن تاريحى مەن جارقىن بولاشاعىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتەتىن ماتەريالداردى كوپتەپ بەرگەن ءلازىم. ءسويتىپ، باسىلىمدى جالپى ۇلتتىق گازەتكە اينال­دىرعان ءجون. وعان مىنا جاڭا باسشىلارىڭىزدىڭ كۇش-قۋاتى دا، تاجىريبەسى دە جەتەدى دەپ ويلايمىن.

شەراعام كوپ سويلەگەن جوق.

– مەن نە دەيىن؟ – دەپ وزەكەڭە قارادى. – ءبارىن ءوزىڭىز كومباين ءجۇرىپ وتكەندەي جيىپ-تەرىپ ايتىپ كەتتىڭىز عوي، كاشەك قالعان جوق. سەنىمدى اقتاۋعا تىرىسامىز. – سونان سوڭ كوپشىلىككە بۇرىلىپ: – جالعىز اعاش – ورمان ەمەس، – دەدى. – حاتشى مەنى قانشا ماقتا­عانىمەن، جالعىز ءوزىمنىڭ قولىمنان تۇك تە كەلمەيدى. سىزدەرگە ارقا سۇيەيمىن. بىرىگىپ جۇمىس ىستەيىك. بەس ساۋساق بىرىكسە، المايتىن اسۋ دا، جەتپەيتىن جەتىستىك تە بولمايدى. گازەتتى ەل ءسۇيىپ وقيتىن باسىلىمعا اينالدىرا بىلەيىك!..

اعامنىڭ ايتقانى ايداي كەلدى. «سوتسياليستىك قازاقستان» ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ بۇرىنعى قاتىپ قالعان قاساڭدىعىنان ايرىلىپ، قالىڭ كوپشىلىك اسىعا دا قىزىعا قاۋىشاتىن باسىلىمعا اينالا باستادى; تيراجى ءوستى، وقىرماندار سانى ارتا ءتۇستى.

قولىنان ءىس كەلەتىن مامانداردى تاڭداپ-تاۋىپ، سەنىم ارتۋ – بىلگىر باسشىعا ءتان كورەگەندىك دەسەك، سول سەنىمدى بۇكىل اقىل-ويى مەن كۇش-قۋاتىن جۇمساي وتىرىپ، ابىرويىمەن اقتاپ شىعۋ دا – ناعىز ونەگە-ەرلىك دەر ەدىك. وسىنداي اعالارىمىزدىڭ ارقاسى عوي، قازاقتىڭ قاتارىنان كەم قالماي، العا ادىمداپ باسىپ كەلە جاتقانى.

ايتقىشتاردىڭ ايدارىنان جەل ەستى

قازاقتاي ءسوز قادىرىن بىلەتىن جان بار ما ەكەن جالعاندا. ايتۋى كەلىسسە، استىنداعى اتىن دا تاستاپ كەتەتىندەر بولعان عوي ومىردە. سوناۋ كونە داۋىردەن كەلە جاتقان شەشەندىك سوزدەردىڭ ءوزى ەن بايلىق ەمەس پە؟ سول كەزدە ايتىلعان تاپقىر سوزدەردى قازىر نەگە جاڭعىرتپاسقا؟ الدە تاۋىسىپ بىتتىك پە؟ الدە ىڭعايسىز با؟

شەراعام «ەگەمەن قازاقستاندى» باسقارىپ جۇرگەن جىلدارى كەزەكتى ءبىر لەزدەمەدە وسى ويدى قاۋزاي كەلىپ، گازەتكە «اۋىل ايتقىشتارى» اتتى ايدار الىپ شىقساق قالاي بولار ەكەن دەگەندەي پىكىر ءبىلدىردى.

مۇندايدا العاشقى بوپ ءسوز باستايتىن اعالارىمىز از-مۇز كىدىرىپ قالدى دا، ارتتا وتىرعان ورتا بۋىن وكىلدەرىنىڭ ءبىرى:

– رەسمي باسىلىمبىز عوي، جوعارى جاق نە دەر ەكەن؟ – دەپ كۇڭك  ەتە قالدى.

– نە؟ – شەراعام جاۋاپ كۇتپەستەن داۋسىن ودان ءارى كۇشەيتە ءتۇستى، – سوندا ءبىز رەسميمىز دەپ ءشىري بەرۋىمىز كەرەك پە؟ ونسىز دا سىقيىپ تۇرعان «سق»-دان ەندى-ەندى ارىلىپ، ەلدىڭ بەتىن بەرى قاراي بۇرا باستاعان تۇستا وقىرمانداردان اجىراپ قالماعان ءلازىم. ول ءۇشىن كەز-كەلگەن تاجىريبەگە بارۋعا ءتيىسپىز. ماسەلەن، كەزىندە جامباەۆ ايتىپتى دەگەن كۇلدىرگى سوزدەر ءالى دە ءوز ءمانىن جويعان جوق. سولاردى نەگە بەرمەسكە؟ – دەدى.

باسشى باستاسا، قوستاۋشىلار قوس-قوستان شىعا­تىنى بەلگىلى ەمەس پە؟ سول جەردە وتىرىپ-اق «ساعالباي سولاي دەپتى» دەپ ءبىر-ەكى مىسال ايتقان جاسى ۇلكەن اعايىمىزعا شەراعام:

– وسى ايتقاندارىڭىزدى ەرتەڭ جازىپ اكەلىڭىز! – دەپ قولما-قول تاپسىرما بەردى.

اناۋ ء«ا،ءا» دەپ بارىپ «ارينە» دەدى.

وسىلايشا، رەسمي گازەتتە تۇڭعىش رەت بەيرەسمي ايدار پايدا بولىپ، ول ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. ايتقىشتاردىڭ ايدارىنان جەل ەستى دەگەن وسى بولسا كەرەك.

شەكپەنىنەن شىققاندار

ادەبيەتتە وزىندىك ورنى مەن ءۇنى بار وتەگەن ورالبايمەن العاش «ەگەمەن قازاقستاندا»، سونان كەيىن قۇداي ءساتىن سالىپ، اقوردادا قىزمەتتەس بولۋ باقىتىنا يە بولدىم. سول ايتاتىن ەدى: «وسى سەن عوي، شەراعاڭ تۋرالى جازىپ ءجۇرسىڭ، بىلەسىڭ بە، سول كىسىنىڭ قانشا شاكىرت تاربيەلەگەنىن؟» دەپ.

شىنىندا، ويلانىپ قالدىم. بىلايشا قاراساق، مۇرتازا مىرزا مۇرتازاەۆ بولىپ گازەت-جۋرنالدار مەن تەلە-راديوعا باسشىلىق جاساعالى بەرى جۇزدەگەن جاستى تاربيەلەپ شىعارعانى ءمالىم. ال، ناقتى سانىنا كەلەتىن بولساق شە؟ «شەراعانىڭ شەكپەنىنەن شىققان ەدىم» دەگەندى ەلگە بەلگىلى اقىن-جازۋشىلاردىڭ وزدەرى ايتپاسا، باسقالارى سول «بەلگىسىز» قالپىندا قالا بەرەتىنى ءسوزسىز.

وسى ويىمدى كەلەسى ءبىر كەزدەسكەندە وتەكەڭە ايتىپ ەدىم:

– وندا مەن دە شەراعانىڭ شەكپەنىنەن شەت قالمايمىن عوي، «لەنجاس» پەن «ەگەمەندە» ەڭبەك ەتكەم، – دەپ ەڭسەلەنە ءتۇستى. – الدىمەن اعامىزدىڭ ءوزى شاقىرىپ الىپ قىزمەتكە ورنالاستىرعان ادامداردى تۇگەندەپ الايىقشى! ماسەلەن، اتىراۋدان ءابىش پەن  فاريزانى، التايدان ورالحان مەن ديداحمەتتى دەگەن سياقتى.

– جامبىلدان قالداربەك پەن كارىباي، – دەدىم مەن.

– جۇمەكەن مەن راقىمجان! – دەدى ول.

– مۇقتار مەن تۇتقاباي!

– اقسەلەۋ مەن قادىربەك!

– ماعيرا مەن جۇماگۇل!

– سەرىك پەن قۋانىشباي!

– مۇسا مەن ەلەن!..

وسىلايشا، ەكەۋمىز كەزەكتەسىپ ساناعاننىڭ وزىندە سانى وتىزدان اسىپ كەتتى.

– قازىر وسى كىسىلەردىڭ وزدەرى دە شاكىرتتەر تار­بيەلەپ ءجۇر ەمەس پە؟ – دەدى وتەكەڭ ءوزىنىڭ فيلوسو­فياسىنا باسىپ. – دەمەك، ولار دا ۇستازدارىنىڭ ۇستازىن  ۇستاز تۇتادى عوي.

– ولاردىڭ ءبارىن قوساتىن بولساق، كۇللى قالام ۇستاعانداردىڭ تەڭ جارتىسىن شەراعاڭنىڭ شەكپەنىنەن شىققاندار دەپ قالاي ايتپاسقا!

دەرەككوزى: almaty-akshamy.kz

Abai.kz