قازاق بالاسى جەر مەن ءدىن ماسەلەلەسىندە ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا الماي جاتقاندا بازبىرەۋلەر ماعاۋين مەن شاحانوۆ اراسىنداعى "سۋ جاڭا" داۋ-دامايدىڭ شوعىن ۇرلەۋگە كىرىسكەن سىڭايلى. سوڭعى كەزدەرى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ەلەكتروندى پوچتاسىنا وسى تاقىرىپتا كوپتەگەن ماقالالار كەلىپ جاتىر. ولاردىڭ ءبارىن جاريالاي بەرسەك، قوعامنىڭ نەگىزگى وزەكتى ماسەلەلەرى ەكىنشى كەزەككە ىسىرىلىپ قالا ما دەپ ويلايمىز. دەسەك تە، سول ماقالالاردىڭ ارتىندا ازاماتتاردىڭ وزىندىك پىكىرى بار ەكەنىن ەسكەرىپ، "ماعاۋيننىڭ قوجاحمەتتەن نەسى ارتىق؟" دەگەن ءبىر عانا ماقالانى نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز. قارسى تاراپتىڭ ايتار ءۋاجى بولسا، ونى دا جاريالايمىز. سويتەمىز دە، بۇل تاقىرىپتى جابامىز.

شاحانوۆ پەن ماعاۋين جاعىنداعىلار بىرىگىپ، جەر مەن ءدىننىڭ ماسەلەسىن كوتەرسە، حالىق ريزا بولار ەدى. سەبەبى، قازىر تۇلعانىڭ ابىرويىنان گورى جەردى قورعاپ قالۋ ماڭىزدىراق بولىپ تۇر.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى 

جاقىندا مۇحتار ماعاۋيننىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «جوق وگىزبەن شايقاس» اتتى ماقالاسىن وقىپ، ماعاۋين مەن حاسەن قوجا-احمەتتىڭ جىل قۇرعاتپاي جوسپارلى تۇردە شاحانوۆتى جامانداپ، قارالاۋىندا نە سىر جاتىر دەگەن تەرەڭ ويعا قالدىم

ح. قوجاحمەتتىڭ اقيىق اقىن، ۇلت قايراتكەرى م.شاحانوۆتى قارالاپ، كۇيەلەپ نەشە مارتە سوتقا بەرگەنىن، پاراقشالار تاراتقانىندا بىلەمىز. مەنىڭ ويىمشا:

بىرىنشىدەن، حاسەن ەلىن، حالقىن قورعاپ ەمەس، مۇحاڭدى قارالاۋ ارقىلى تاريحتا قالاتىنىن جاقسى بىلەدى. «ازاتتىق» راديوسى وتكىزگەن دوڭگەلەك ۇستەلدە م.شاحانوۆ: «ماسەلەن، ءبىر توپ جەلتوقساندىق حاسەن قوجاحمەتتىڭ ۇستىنەن «بۇل قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە جۇمىس ىستەيدى»، - دەپ ارىز جازعان. سودان كەيىن مەن قاۋىپسىزدىك كوميتەتى توراعاسىنان سۇرادىم. ول: «ەگەر دەپۋتاتتىق سۇرانىس بەرسەڭىز ايتايىن»، - دەدى. ء«بىز ونى ەكىنشى رەتىندە وزىمىزگە قاراتىپ العانبىز»، - دەگەندى ايتتى. مىنە، تىپتەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن بار سول ادام. ارتىنان حاسەن قوجا-احمەت: - ونى ايتىپ جۇرگەن توقتارحان نۇراحمەتوۆ دەگەن بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقپەن كۇرەس دەگەن ءبولىمدى باسقارعان. ماعان قوقان-لوقى جاساعان. مەن ونىڭ ءبارىن 1995 جىلى گازەتكە جازىپ، ايتىپ بەرگەم. «سول مەنى قورقىتقان، قايتادان تۇرمەگە تىعام سەنى، بىزگە جۇمىس ىستەمەسەڭ»، - دەپ قورقىتقانىن بارىنە ايتىپ-جازىپ بەرىپ وتىرسام... دەي كەلە، «شاحانوۆتى بيلىكتىڭ، نازارباەۆتىڭ ادامى» دەپ نەگىزسىز بوس سوزدەر ايتىپ كەتكەن.

ەكىنشىدەن،  1990 جىلى 30 مامىردا الماتى قالاسىندا «جەلتوقسان» پارتياسى اشىلاتىن بولىپ، (استانا) تسەلينوگرادتان 5 جىگىت دەلەگات بولىپ كەلدىك. ءبىز سىرتتان كەلگەن جاندارمىز. پارتيا باسشىلىعىنا تالاسقان ۇشەۋ: جاسارال قۋانىشالين، حاسەن قوجاحمەت، امانجول نالىباەۆ ءۇش توپقا ءبولىنىپ قىرقىستى. اقمولادان كەلگەن بەسەۋمىز: ء«بىز وسى قانداي ورتاعا تۇستىك؟»، - دەپ ءبىر – بىرىمىزگە قارايمىز. سەبەبى ءبىز، ساياسي قايراتكەرلەردىڭ ەمەس، وزدەرىنەن باسقالاردىڭ ءبارىن جامانداپ، جاقسى جانداردى بىلاپىتتاپ، ەلدىڭ ىشىنە وسەك تاراتىپ بىلعاپ وتىراتىنداردىڭ ورتاسىنا تۇسكەندەي بولدىق. ماعىنالى، ءماندى ءسوز ەستىپ، قازاق قايتسە تاۋەلسىز ەل بولادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ەستيمىز  دەپ كەلگەن بىزدەر «قاتىن وسەكتىڭ» مايدانىنا تاپ بولدىق. ەكى كۇن بولعان بۇل جينالىس ىردۋ-دىردۋ بولىپ، تۇك شەشپەي تارقاستىق. ءبىزدىڭ بار ويىمىز:  «تسەلينوگرادقا كەلگەن سوڭ وسىنداي پارتيا قۇرامىز»، - دەگەن ارمان ەدى. ەكى كۇن بويى ءپاتۋاسىز بالدىر-باتپاق اڭگىمە بولعان سوڭ، تسەلينوگراد قالالىق جۇمىسشى، ستۋدەنت جاستار «پاراسات» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى (بۇرىنعى ءماجىلىس دەپۋتاتى، قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى) ۇلاسبەك سادىبەكوۆ  ساليقالى ويىن ورتاعا سالدى. «پاراسات» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ساياسي  جەتەكشىسى، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت جانگەلدى شىمشىقوۆ: «قادىرلى باۋىرلار! تاۋەلسىزدىككە قانداي جولمەن قول جەتكىزەمىز؟ ەلدىكتى، ۇلتتىق ماسەلەنى اقىلداسايىق»،- دەپ، مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاق ساياسي قۇرىلىمى، ەكونوميكالىق حال-احۋالىنىڭ قانداي باعىتپەن دامۋ كەرەگى جونىندە  سالماقتى، كورەگەن ويلارىن ايتىپ، سابىرعا شاقىردى. بىراق «جەلتوقسان» باسشىلىعىنىڭ تاراپىنان تالاس-تارتىس باسىلمادى. ءسوز اراسىندا حاسەن سوڭىنان ەشكىمدى ەرتە المايتىنىن، جەلتوقسانعا «كوسەم» بولا المايتىنىن سەزدى مە، جانگەلدىگە پارتيانى باسقارىپ، تسەلينوگرادتان اشساق دەگەن وي تاستادى. جانگەلدى قارسىلىق تانىتتى. مىنە، وسىدان كەيىن «جەلتوقسان» پارتياسىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايىنان رەنجىپ قايتقان ەدىك. سوندا ج.شىمشىقوۆتىڭ «بۇلارعا بىلىمدىلىك پەن ۇلتتىق مۇددەنى ويلاۋ جەتپەيدى»،- دەگەنى ءتۇسىپ وتىر. 2011 جىلى م.شاحانوۆتى قارالاپ تاراتىلعان پاراقشالارعا قاراپ، حاسەن مەن جاسارالدىڭ قولدارىنان تەك «قاتىن وسەك» تاراتۋ كەلەتىنىن 21 جىل وتكەننەن سوڭ دا دالەلدەپ بەردى. ءتىل، ءدىن، ۇلتتىق مۇددەلەردى ۇنەمى جانىن سالىپ قورعاپ جۇرگەندەرگە قوسىلىپ، ءۇن قوسىپ، شىر-پىر بولعان حاسەن قوجا-احمەتتى ەستىمەپپىن.

ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك مۇراعاتتاردا تىركەلگەن «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە» بايلانىستى تەرگەۋ،تەكسەرۋ، سوت-ساراپتامالىق قۇجاتتار، كۋالەردىڭ جاۋاپتارى بويىنشا 1986 جىلى 17-18 جەلتوقسان كۇندەرى شىنىن ايتقاندا ، حاسەن قوجا - احمەتتىڭ ىستەگەن ءىس-قيمىلدارى مىڭداعان جەلتوقساندىقتارمەن بىردەي ەدى. بىراق، ءبىر وكىنىشتىسى، تەرگەۋ كەزىندە «جەلتوقسانعا قاتىسپاعاندىعىن»، ايتىپ مويىندامايدى.حاسەننىڭ قاتىسقانىنا كۋا بولىپ دالەلدەپ بەرگەن ءابىلحايىروۆا باستاعان بەس كۋاگەردىڭ كورسەتپەسىن «جالا جاپتى» دەپ باس تارتادى. ءبارىبىر، الماتى قالالىق سوتى حاسەننىڭ جەلتوقسانعا قاتىسقانىن دالەلدەيدى. 1987 جىلى 6 اقپاندا قامالىپ، 1987 جىلى 22 ساۋىردە ءتورت جىلعا باس بوستاندىعىنان  ايىرىلادى. بىراق، اناسى ەكاتەرينا يۆانقىزى ليسوۆسكايا سول كەزدەگى ماسكەۋدەگى كەڭەس وداعىنىڭ، رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، اۋداندىق پارتيا، كومسومول، كاسىپوداق ۇيىمدارى مەن سوت، پروكۋراتۋرا، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ بۇكىل باسشىلارىنا، كەڭەس وداعىنا بەلگىلى ادامداردىڭ اتتارىنا حات جازىپ، «جازىقسىز جالا جابىلعان» بالاسى حاسەندى قورعاپ بەرۋىن وتىنەدى. گ 

ەكى جىل تۇرمەدە وتىرعان حاسەن دە ءوزىنىڭ جەلتوقسانعا قاتىسپاعانىن دالەلدەپ جازا بەرەدى. حاسەكەڭ مەن اناسىنىڭ ءبىر كۇن قۇرعاتپاي اراشا سۇراپ جازۋى، حاسەكەڭنىڭ «ەشقانداي باتىر ەمەس»، «جالا جابىلعان، جازىقسىز» ەكەنىن دالەلدەپ بەرەدى. 1989 جىلى 16 اقپاندا ەكى جىلعا جازاسىن قىسقارتىپ تۇرمەدەن بوساتىلادى. بوساي سالىسىمەن تاعى شاعىمدانا بەرەدى. اقىرىندا 1990 جىلى 27 قاڭتاردا سول كەزدەگى جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى، اتىشۋلى ت. ك. ايتمۋحامبەتوۆ تە حاسەننىڭ جەلتوقسانعا قاتىسقان «ەرلىگىن» جوققا شىعارىپ، ابىلقايىروۆا باستاعان كۋالەر «جالا جاپقان» دەپ، دالەلدەپ ونى قۇجاتتاپ، اقتاپ شىعارادى. شاحانوۆتىڭ جانكەشتىلىگىنىڭ ارقاسىندا «جەلتوقساندىقتار» اقتالىپ ۇلتتىڭ باتىرلارىنا اينالعاندا، حاسەكەڭ دە «مەن جەلتوقساندا انانى ۇيىمداستىردىم، مىنانى ۇيىمداستىردىم، سول ءۇشىن جازالاندىم»، «مەن دە باتىرمىن»،- دەپ، «شاحانوۆ ول كەزدە ماسكەۋگە قاشىپ كەتكەن»،- دەپ، ۇيالماي-قىزارماي وسى كۇنگە دەيىن ايتىپ كەلەدى.

تورتىنشىدەن، 1575-1616 جىلى ءومىر سۇرگەن پولياكتىڭ (مۇمكىن اتى شۋلى ۇلتتان شىعار) اقسۇيەك گرافى الەكساندر يۋزەپ ليسوۆسكيدىڭ «تۇقىمىمىن» دەپ ماقتاناتىن حاسەن قوجا-احمەتكە سەنىڭ قازاعىڭ، ءتىلىڭ، ءدىنىڭ، شاحانوۆىڭ نەگە تۇرادى؟

بەسىنشىدەن، «ازاتتىق» راديوسى وتكىزگەن دوڭگەلەك ۇستەلدە: «قازاق حالقىنا قارسى حاسەن، تەك «بولماس ەلدىڭ بالالارى ءبىرىن-ءبىرى قاتىن دەيدى»،- دەگەندى ساناسىنا قۇيىپ السا كەرەك. قاشان كورسەڭ جوقتان وزگەنى قۇراپ، ءتىل تيگىزبەگەن، اتىنا كىر جاقپاعان ادام قالدىرمادى. سوندىقتان، مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، «بولار ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى باتىر»،-دەيدى دەگەندەي، بەلگىلى ءبىر باعىتتا ءبارىمىز باسىمىزدى قوسىپ، بىرىگىپ ءىس جاساعانىمىز دۇرىس سياقتى. «مەن قازاقتىڭ ۇلتشىلدىعىنا سەنەمىن، نامىسىنا سەنەمىن. ءبىز كوپ ۇيىقتاپ كەتەتىن، ءبىر دەمدە تۇرا قويمايتىن حالىق بولعانىمەن، ءبىر تۇرساق، ءبىزدى توقتاتۋ قيىن ەكەنىنە سەنەمىن»،- دەگەن قوعام قايراتكەرى د.كوشىم حاسەننىڭ قانداي ادام ەكەنىن دالەلدەپ بەرگەن. دوس كوشىمنىڭ بۇلاي اشىنا سويلەۋىنە حاسەننىڭ قاي جەردە جۇرسە دە، م.شاحانوۆتى جامانداپ جۇرەتىنى، جوقتان بار جاساپ، وتىرىكتى شىنداي، شىندىقتى قۇداي ۇرعانداي قۇراستىرىپ وتىراتىنى ەدى. ەندى وعان ماعاۋين قوسىلدى.

م. ماعاۋيندى ەلدەن ەشكىم قۋعان جوق. كسرو كەزىندە، شەتەلگە كەتكەنشە اتتان تۇسكەن جوق – باسشى قىزمەتتەردە بولدى، «تۇكىرىگى دە جەرگە تۇسپەدى» - جازعانىنىڭ ءبارى كىتاپ بوپ شىعىپ تۇردى. بيلىكتەن اتاق پەن سىيلىق، ءۇي ۇستىنە ءۇي الدى. شەتەلگە كەتەرىندە «شاڭىراق  وقيعاسىنا» قاتىستى بيلىكتىڭ ءىسىن جاقتاپ جازعان ءبىراۋىز ءسوزى ءۇشىن الماتىنىڭ قاق ورتاسىنان 200 شارشى مەترلىك پاتەر الىپتى. ونىڭ العان مەملەكەتتىك سىيلىعى ءاربىر پەندەنىڭ پەشەنەسىنە جازباعان...

ماعاۋين ق. مىرزاليەۆتى شاحانوۆ جاماندادى – دەپ كىنا تاعادى.                                                                                                               

...سوڭعى كەزدە قارايدى دالام نالىپ،

دالا شىركىن، نالىسا –الاڭدادىق.

كەشىر ءبىزدى،

شاحانوۆ ىنىمىزدەي

ەڭ بولماسا ءۇش ايەل الا المادىق!

ەلۋ استە اقىننىڭ بالا-شاعى!

قولدان بەرمەس شاحانوۆ تاماشانى!

ء«تورتىنشىسى نەگە جوق» دەي المايمىز

ءىنىمىزدىڭ الدا عوي بولاشاعى!... دەپ مىسقىلدايدى ءوزى «پايعامبار» جونىندە ولەڭ جازىپ، بەس قاتىن العان ابايدى نەمەسە قۇنانبايدى ەمەس، شاحانوۆتىڭ ءۇش قاتىنى تۋرالى ايتادى. شاحانوۆتىڭ قاتىسى قانشا پايعامبارعا. وعان شاحانوۆ رەنجىپ ماعاۋينشە جازاتىن بولسا، ءاربىر سوزدەن ىلىك ىزدەپ مالتاسىن ەزىپ وتىرار ەدى. شاحانوۆ وندايعا بارمايدى، سونىسىمەن ءىرى ول. سوندىقتان دا ونى كورە الماعان جاندار مەن  ۇساق-تۇيەك اقىن-جازۋشىسىماقتاردى تۇندە ۇيقىدان، كۇندىز كۇلكىدەن ايىرىپ، ىشتەرىندە ۇنەمى قانشىق قىڭسىلاتىپ جۇرەدى. 1968 جىلعى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ التىنشى پلەنۋمىندا  "…ەرتە كەزدە ءبىزدىڭ قازاق حالقىندا شوۆينيزمدىك كوپ بولعان. ەشبىر حالىقتى مەنسىنبەۋ ولاردىڭ قانىنا سىڭگەن...  رەۆوليۋتسيادان بۇرىن قازاق حالقىندا جازۋ بولماعان..." دەپ ايتقان   مۇحتار ماعاۋيننىڭ قازاق حالقى ءۇشىن وسى ۋاقىتقا دەيىن سىڭىرگەن ەڭبەگى انشەيىن اتاق ءۇشىن بە دەپ قالدىم. ويتكەنى، ءدال سول كەزدە كەڭەس وداعى قازاقتىڭ جەتى ءجۇز مەكتەبىن جاۋىپ تاستاعان-دى. ۇلتتىڭ رۋحاني وزەگىنە قۇرت ءتۇسىپ، جاپپاي اراق ءىشىپ، ءىرۋ جولىنا باعىت العاندا ماعۋيننىڭ الگى ءسوزى جىعىلعانعا جۇدىرىق ەمەي نە؟..

مىناداي وركەندەپ كەلە جاتقان بەيبىت ەلىن، ەندى ەسىن جيا باستاعان قازاق حالقىن ۇلت زيالىسى بولسا، قالاي قيىپ كەتەدى. ول جاقتا وزگە ۇلتتىڭ بەتىنە قاراپ بۇگەجەكتەپ، ايتقانىن ىستەتە الماسا، ونىڭ نەسى جاقسى. كەرىسىنشە حالقىنا پانا بولىپ، جاۋعا قاسقايىپ قارسى تۇرىپ، اق ماڭدايى جارقىراپ، ۇلتىنا كوسەم بولماي ما. كەيدە: قازاق ۇلتىنىڭ باسىنا، تىلىنە، دىنىنە، جەرىنە قاۋىپ ءتونىپ، شىرىلداپ شاحانوۆ شىققاندا، قوجا- احمەت پەن ماعاۋين نەگە ونىڭ جاعاسىنان الىپ شىعا كەلەدى دەپ ويلايمىن. نەگە يىق تىرەسىپ ۇلتى ءۇشىن جاۋىنا قارسى بىرلەسىپ شىعىپ قۇربان بولمايدى. قازىر ۇلتىن قورعاماسا ەرتەڭ اتاسىنىڭ باسىن قورعاي ما؟ بۇل ەكى تۇلعانىڭ ۇلت زيالىسى دەگەنى قايدا قالدى؟

حاسەن مەن ماعاۋين ايتقانداي "نازارباەۆتىڭ ادامى" م. شاحانوۆ:

…ناۋرىز مەيرامىن قايتا ءتىرىلىتتى;

– ارال تەڭىزىن جويىلۋ اپاتىنان ساقتاپ قالدى;

– 1986 جىلعى كسرو-نىڭ قىلمىسىن اشىپ، قازاق جاستارىن قورعاپ، اقتاپ شىقتى; 

–  قازاق، ورىس تىلدەرىنە قاتار مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىپ جىبەرگەندە، باسىن قۇرباندىققا شالىپ، ورىس ءتىلىن الدىرىپ تاستادى; 

– قازاق ۇلتىن «قازاقستاندىق ۇلت» دەيتىن، اجداھادان اراشالاپ قالدى:

- جەردەن ايىرىلساق ەلدەن، ۇلتتان ايىرىلاتىن زامان تۋىپ تۇرعاندا قازاق زيالىلارىنىڭ باسىن بىرىكتىردى:

- ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ە.ساعاديەۆ باستاعان بيلىكتىڭ ۇشتىلدىلىك دەگەن ۇلتتى توپاستاندىرۋ ساياساتىنا تاعى جانتالاسىپ مايدان اشتى.

وسى ەرلىكتەرى ءۇشىن شاحانوۆ - حاسەنگە ۇقساپ «قۇرمەت» وردەنىن، ماعاۋينگە ۇقساپ مەملەكەتتىك سىيلىق الماي تەك جاماندىق كورىپ كەلەدى. وسىنى كورگەن حالقى، ارينە، ۇساق-تۇيەك كەمشىلىگىن كورمەي شاحانوۆقا اراشا ءتۇسىپ شاڭ جۋىتقىسى كەلمەيدى.

ء"بىر كەرەمەتى، بۇگىندە بەيرەسمي قازاق ءباسپاسوزى مەن ەلەكتروندىق اقپاراتتا، كەيدە تىكەلەي، كەيدە مەيلىنشە ميپازداپ، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ ءوزىنىڭ اتىنا ارقيلى تىلەك، پىكىرلەر ايتىلىپ جاتادى، ال «ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعاسى» اتانعان الىپ اقىن م. شاحانوۆقا شاڭ جۋىماۋعا ءتيىس. تاسقا باسىلمايدى، كومپيۋتەر سايتتارىنا وتكىزىلمەيدى، كوممەنت تۇرىندە الدەقالاي جازىلىپ قالعان تەرىس، ءتىپتى، بەيكۇنا ەسكەرتپەلەردىڭ ءوزى سۇزگىگە تۇسەدى، كەزدەيسوقتا كەتىپ قالسا، قولما-قول وشىرىلمەك. م.شاحانوۆقا قاتىستى الدەنەندەي جەڭىل-جەلپى ءۋاج كەلتىرگەن كىسى – حالىق جاۋى ەسەپتى..." دەپ ماعاۋين  مويىنداپ وتىرسا دا، ءىشىن قىزعانىش تىرناپ بارادى. «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەپ قازاق ءوزىنىڭ اقىلدى ۇلدارىنا ايتسا كەرەك...  

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz