سوڭعى ۋاقىتتا كۇللى الەم نازارى تۇركياعا اۋدى. بيلىكتى اۋدارىپ تاستاي الماعان مەملەكەتتىك توڭكەرىستەن كەيىنگى «تازالاۋ» مەن 90 كۇندىك توتەنشە جاعداي اياقتالعانشا الدا قانداي جاعدايلار ورىن الاتىنىن ەشكىم بولجاي الماس.  الىستاعى الاش جۇرتى ءتۇبى ءبىر تۋىسقان ەلدىڭ تىنىشتىعىن تىلەپ، جاعىمدى-جاعىمسىز اقپاراتتارعا قۇلاقتارىن ءتۇرىپ وتىرعان جايى بار. ارينە، مۇندايدا ەستىگەننىڭ بارلىعىنا ەمەكسي بەرمەي، سول ورتانىڭ سۋىن ءىشىپ، سامالىن جۇتقان، قوعامىن قىراعى كوزبەن شولىپ قايتقان كوزى قاراقتى ازاماتتاردىڭ جىكشىلدىككە اربالماعان، الاۋىزدىقتان ادا ويلارىن بەزبەنگە سالۋ ماسەلەنىڭ مانىسىنە بويلاۋدىڭ دۇرىس جولى دەپ بىلەمىز. وسى ورايدا، تۇركيادا ورىن الىپ جاتقان وقيعالار توڭىرەگىندە ساياساتكەر ايدوس سارىم جانە فيلوسوفيا، تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، عالىم دوساي كەنجەتاي مىرزالارمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

ەردوعاننان كوپ ءۇمىت كۇتتىك…

—  انادولى جۇرتىندا نە بولىپ جاتىر؟

—  اتاتۇرىك زامانىنان كەيىنگى، بالكىم ەڭ تاعدىرلى، ەڭ تەرەڭ ەلدىڭ بولاشاعىن يا جاقسى، يا جامان جاعىنا بۇرىپ كەتە الاتىنداي تاريحي وزگەرىستەر بولىپ جاتىر دەر ەدىم. ساياساتتانۋعا جۇگىنسەك، «مودەرنيزاتسيالىق شەگىنىس» نەمەسە «كونترمودەرنيزاتسيا» دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل — وتە كۇردەلى ۇدەرىس. سەبەبى مودەرنيزاتسياعا بارشا جۇرتتىڭ ارالاسپاۋى، ونى قولداماۋى، تۇسىنىپتۇيسىنبەۋى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە كەز كەلگەن تىڭ وزگەرىستەردى، رەفورمالاردى كەرى قايتارا الاتىنىن كورىپ وتىرمىز. بۇل تەك تۇركياعا عانا ەمەس، بارشا ازيا مەملەكەتتەرىنە، ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە دە ساباق بولۋى ءتيىس.  ءوزىمىز كورىپ وتىرعانداي، قازىرگى زاماندا تۇركيا سياقتى مەملەكەت ءالى دە بولسا ءوزىنىڭ شىن مانىندەگى ۆەكتورلىق باعىتىن تاڭداي الماي كەلە جاتىر. قاجەت دەسەڭىز، ول ساياسي، فيلوسوفيالىق ۆەكتور دەۋگە بولادى. شىن مانىندە تۇركيا ۇلتى، مەملەكەتى، وركەنيەتى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىندا بولامىن، ەكونوميكالىقالەۋمەتتىك مودەرنيزاتسيانى جاسايمىز دەسە، ەۋروپالىق ۆەكتورمەن جۇرۋگە ءماجبۇر بولار ەدى. بۇگىنگى نەووسمان، اسىرەوسمانشىلدىق دەيدى، باسقا دەيدى، مەن بىلسەم، جاڭا وسماندىق ساياساتىمەن ۇزاققا بارا قويمايدى. قوردالانعان ماسەلەنى ودان سايىن كۇردەلەندىرىپ جىبەرەدى. وسى كۇنگە دەيىن قابىلداعان تاريحي-ساياسي كونتسەپتسيالارى، سىرتقى ساياسي باسىمدىقتار، ىشكى ساياسي ۇستانىمدارى اينالىپ كەلگەندە ەلدىڭ بۇگىنىنە، ەرتەڭگى بولاشاعىنا، تۇتاستىعىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ جاتقان سەكىلدى. مىسالى، وسى كۇنگە دەيىن وندا اتاتۇرىك زامانىنان بەرى كەلە جاتقان ساياسات بولدى. ول — ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ساياساتى. كەشەگى يمپەريانى ۇلتتىق مەملەكەتكە اينالدىرۋ. ونداعى تۇرىك ءتىلىنىڭ باسىمدىعى، تۇركى ۇلتىنىڭ باسىمدىعى، باسقا ۇلتتاردى بىرتە-بىرتە تۇرىكتەرگە اينالدىرۋ، اسسيميلياتسيالاۋ ساياساتى. جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، ول ءوز ناتيجەسىن بەرىپ كەلدى. ازاماتتىق ساياسي ۇلتقا اينالۋ، ونىڭ ىشىندە بارلىق ۇلتتار ءوز ۇستىنىن ساقتاي وتىرادى دەپ كەلدى. وسى كەزگە دەيىن تۇركيا ۇكىمەتى ەۋروپا قابىلداعان ادام قۇقىقتارى تۋراسىنداعى قۇجاتتاردى مويىنداپ، ىسكە اسىرامىز دەپ كەلدى. ول دەگەنىمىز سانى جاعىنان از ۇلتتاردىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن مويىنداۋ، باسقا دا قاجەتتىلىكتەرىن وتەۋ. وسى ارقىلى بىرتە-بىرتە كۇرد ماسەلەسىن وڭتايلاندىرا باستاعان بولاتىن. تاريحتا جەكەلەنگەن تۇلعانىڭ ءرولى دەگەن تاقىرىپ بار. ءبىزدىڭ قازىر كورىپ وتىرعانىمىز وسى. ۇلكەن ءبىر مەملەكەتكە، گەوساياسي ايماققا تەك ءبىر عانا ەردوعاننىڭ فيلوسوفياسى نۇقسان كەلتىرىپ وتىرعانىنىڭ كۋاسىمىز. ەردوعان تۇركياعا كوپ اسەر ەتتى. ءتىپتى 4-5 جىل بۇرىن مەن ونى كادىمگىدەي قولداعانمىن.

ەردوعان كەشەگى اتاتۇرىك مۇراسى مەن يسلام قۇندىلىقتارىن بىرىكتىرىپ، ەلدى ەۋروپالىق ۆەكتورمەن الىپ كەتسە، اتاتۇرىكتەن اسىپ تۇسكەن ساياساتكەر بولا ما دەپ ۇمىتتەنىپ ەدىم. بۇگىنگى كۇنى تۇركياعا تالاي بارىپ ءجۇرمىز،  ادامدارىمەن دە سويلەسىپ، كىتاپتارىن، گازەتتەرىن دە وقىپ ءجۇرمىز، شىن مانىندەگى بۇگىنگى ۆەكتور جالپى تۇرىكشىلدىك يدەالعا، زايىرلى مەملەكەت يدەالىنا قارسى ءارى جات ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. بولىپ جاتقان جاعداي شىن مانىندە بولاشاقتا ونى وزىندىك كەلبەتى، بولمىسى، ۇستانىمى، تاياۋ شىعىستاعى جالعىز دەموكراتيالىق مەملەكەت بولىپ قالا ما، الدە سول ايماقتاعى اۆتوريتارلىق، ەكونوميكاسى قانسىراعان مەملەكەتكە اينالا ما دەگەن وي مازالايدى.  وعان كۇدىك تە جوق ەمەس. تۇركيانىڭ ىشكى ماسەلەسى جەتىپ جاتىر: كۇرد ماسەلەسى، ايماقتىق ديسپروپورتسيالار، تەڭسىزدىك، سەپاراتيزم ماسەلەلەرى بار.  كەلىپ جاتقان 2-3 ملن. سيريالىق ارابتار بار. مۇنىڭ ءوزى وسىعان دەيىنگى كۇردەلى كارتينانىڭ ءوزىن ودان سايىن كۇردەلەندىرىپ، تۇرلەندىرىپ  جىبەردى. ەكىنشىدەن، ەكونوميكا مەن ساياسات قاشان دا تىعىز بايلانىستى. بۇرىن دا سولاي بولعان، قازىر دە سولاي. كەشەگى «توڭكەرىسسىماقتان» كەيىن قانشاما مىڭ ادام جۇمىستان شىعارىلدى. ەكونوميكانى وركەندەتەتىن قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرعان ادامدار بيلىكتەن، قوعامنان شەتتەتىلدى. جازىقسىز نانىنان ايىرىلىپ جاتقاندار بارشىلىق. اسكەرلەردى ايتپاعان  كۇننىڭ وزىندە ولار — مۇعالىمدەر، ءبىلىم سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، عالىمدارى، دەكاندارى، سوت، پروكۋرور، پوليتسيا، دارىگەرلەر، تاۋەلسىز تۇركيانىڭ جان داۋىسىنا اينالعان جۋرناليستەر. قاراپ وتىرساڭىز، ونىڭ ىشىندە «گۇلەنشى» دەيتىن دە ادام جوق. جۇيەلى تۇردە اۆتوريتارلىق بيلىكتى، ەكونوميكاداعى ولقىلىقتاردى، جەمقورلىقتى سىناپ كەلگەن ادامدار. بۇل بەلگىلى ءبىر ءدىني باعىتتىڭ ۇستانىمى ەمەس، شىن مانىندەگى ەردوعاننىڭ جەكە پسيحيفيزيكاسىنان تۋىندايتىن سىندى كوتەرە الماۋ، سىناۋشىلاردىڭ بارلىعىن جاۋ كورۋ سياقتى كەك الۋ، وشتەسۋ. باسقاشا ايتىپ ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى ەردوعاننىڭ ارتىندا ەشقانداي جۇيەلى وي-تۇجىرىم، كەرەمەت وركەنيەتتىك يدەيا، قيسىندى ساياسي كونتسەپتسيا جوق. كوبىنە-كوپ بۇنىڭ استارىندا وتكەندى اڭساۋ، ءجون-جوسىقسىز ساياسي امبيتسيا عانا جاتىر.  

ەردوعاننىڭ ۇلكەن قاتەلىگى

— بۇل نەگە اپارادى؟

— بۇدان بۇرىن تۇركيادا ازدى-كوپتى جالپىۇلتتىق، مەملەكەتشىلدىك كومپروميسس ورىن العان بولاتىن. كومپروميسس،  ول — ەلدىڭ زايىرلىلىعى، ول — ەلدىڭ ەۋروپالىق ۆەكتورى، ول — تۇرىك حالقىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى بولۋى. سول ارقىلى تۇركى دۇنيەسىنىڭ كوشباسشىلىق ءرولىن اتقارۋ اتاتۇرىك زامانىنان بەرى ساقتالىپ كەلە جاتقان دۇنيە بولاتىن. بۇگىنگى كۇنى ەردوعاننىڭ ۇلكەن قاتەلىگى ءوزىنىڭ عانا بيلىگىن كۇشەيتەمىن دەپ، ءوزىنىڭ ايتقانىنا عانا جەتەمىن دەپ، 70-80 جىلدىق تاريحى بار مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسيالىق جانە قوعامدىق ينستيتۋتتارىن قۇرتۋمەن، قيراتۋمەن كەلدى. جاقسى-جامان بولسىن، پارلامەنتتىك جۇيەسى بولاتىن. ونىڭ ءوزى بۇگىنگى كۇنى «ويىنشىققا» اينالىپ كەتكەن سەكىلدى.  بۇل جەردە شىنايى ساياساتتان گورى جەمقورلىق پەن ءوزارا ىمىراعا كەلۋ باسىم سەكىلدى. سوڭعى 10 جىل ىشىندە ارمياعا ىستەمەگەنى جوق. گالليپولي سوعىسىن كورگەن، ودان كەيىنگى شايقاستارعا قاتىسقان كونەكوز ارداگەرلەرىنە دەيىن قۋدالادى.  شىنىن ايتالىق، بۇگىنگى داۋلەتتى دە دارمەندى تۇركيانى جاساعان اسكەريلەر، سولاردىڭ جىگەرى مەن رۋحى.

بايقاسام، بىزدەگى جۇرت كوپ نارسەنى شاتاستىراتىن سەكىلدى. بۇگىنگى ەكونوميكالىق ءوسىم ءدال وسى 80-جىلداعى اسكەري توڭكەرىستەن كەيىن عانا مۇمكىن بولدى. وعان دەيىنگى سوتسياليستىك باعىتتاعى ادامداردى اسكەريلەر ىسىرىپ،  دەموكراتيانى، ەكونوميكانى قامتاماسىز ەتتى.  ال ەردوعان تۇركيانىڭ ەڭ جاقسى كەزدەرىندە كەلىپ،  سونىڭ جەمىسىن كورىپ وتىر دەپ ايتۋعا بولادى.

مەملەكەتتى قۇرتاتىن نارسە — جالعان پوپۋليزم

— تۇرعىت ءوزالدىڭ كەزىندە دە ەل ەكونوميكاسى الەم بويىنشا 16-17- ورىنداردا بولعان دەسەدى. الايدا ەردوعان بارلىق جەتىستىكتى وزىنە مەنشىكتەپ العان با، قالاي؟

— بىرىنشىدەن، ەردوعان — وتە تالانتتى پيارشى. اسىرەسە ءبىزدىڭ قازاقى ورتادا، تۇركى مەملەكەتتەرىندە وسى ەردوعاننىڭ بىردەڭە دەپ قاتتى ايتىپ قالعانى، ەۆرەيلەردى سىناعانى، سامميتتەردە جەردە جاتقان تۇرىك جالاۋىن كوتەرىپ الۋى، ءبىر جەتىمنىڭ بارىپ ماڭدايىنان يىسكەپ،  باسىنان سيپاعانى، مەشىتكە بارىپ ازان شاقىرۋى سەكىلدى پيار-حودتاردى تالقىعا سالىپ، ەردوعاندى اسپانداتىپ اسپەتتەپ جاتادى. ونى وسى ءۇشىن جاقسى كورەتىن بولساق، بۇل دەگەنىڭ تۇرىك  ەلىندەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي ۇدەرىستەن مۇلدەم حابارىمىز جوق ەكەنىن كورسەتەمىز. ارينە، سىرت كوزگە ادەمى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. تاريحتا ەردوعان مۇنىسىمەن قالمايدى. الەمدە بۇدان دا وتكەن سۇمدىق پيارشىلار بولعان. كاددافيدى بىلەسىز. ءوزىنىڭ قانىمەن قۇران جازۋدان دا شەبەرلەر بولعان. مۇنداي ارزانقول دۇنيە حالىققا نە بەرەدى؟ مەنىڭ ويىمشا، جالعان ءپوپۋليزمدى جانە ۇلتتىڭ شىنايى مۇراتىن ءتۇسىنۋدى ءبىزدىڭ حالىق شاتاستىرىپ جاتىر. بۇل قازاقستان قوعامىنا قاتىستى، ارينە، ال تۇرىكتەر وزدەرى بىلەدى. تاعى بىرەۋلەر ەردوعان دەموكراتيالىق سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن دەپ ايتادى. راس، قازىر ول كەز كەلگەن سايلاۋدا جەڭىپ شىعا الادى. بىراق كەزىندە گيتلەر دە بيلىككە دەموكراتيالىق جولمەن سايلاۋدا جەڭىپ كەلگەن. ارتىنان، ەسىڭىزدە بولسا، ول دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ بارلىعىن تىپ-تيپىل ەتتى. وكىنىشتىسى، اسىرەسە بۇگىنگى قوعامدا، ەۋروپانىڭ وزىندە بۇرىنعى ساياسي پارتيالاردىڭ بەدەلى، كۇشى جوق. كوبىنە تۇلعالارعا بايلانىپ قالعان. مىقتى تۇلعا بولسا جەڭەدى، ءالسىز تۇلعا بولسا ۇتىلادى. قۇندىلىقتار زامانى كەتىپ بارا جاتىر. سونداي كەزدە ساحناعا ەردوعان سياقتى پوپۋليستەر شىعادى. سەبەبى كوپشىلىككە ۇنايتىن سوزدەردى، جالعان تەزيستەردى ايتادى. جۇرتقا نەمەن جاعۋدى جاقسى بىلەدى. 70-80 ملن. تۇرىك ازاماتىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، ولارعا كەرەگى نە، ەڭ نەگىزگى قاجەتتىسى نە دەگەن سۇراق تۋادى. ول ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ءوسىم، جەكە جانە قوعامدىق قاۋىپسىزدىك دەگەندەي. 80 جىلداردان بەرى قاراي سالىستىراتىن بولساق، سوڭعى بەس جىلداعى تەراكتىلەردىڭ سانى كۇرت ءوسىپ كەتتى. كەز كەلگەن ەلدە وسىنشاما تەراكتىنىڭ بولۋى سول ەلدىڭ پرەزيدەنتىنىڭ تاقتان تايۋىنا امالسىز الىپ كەلەتىن ەدى. بۇرىن بۇل ماسەلەنى تۇرىك ارمياسى رەتتەپ وتىراتىن. جامان دا بولسىن، قالىپتاسقان ءداستۇر. ارميانىڭ ءداستۇرى بار، ىشكى ەتيكالىق كودەكسى بار. ەل الدىندا جاۋاپكەرشىلىگى بار ارميا قاشاندا وسىنداي شەكتەن شىققان جالعان پوپۋليزم، سولاقاي لوزۋنگتەرمەن بيلىككە كەلەتىن توپتاردى ىسىرىپ، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن دەموكراتيا ءۇردىسىن باستاپ، قوعامدىق، كاپيتاليستىك، ليبەرالدىق باعىتقا يتەرمەلەپ وتىراتىن. ارينە، بۇگىنگى دەمكوراتيالىق ستاندارتتار تۇرعىسىنان «اسكەري توڭكەرىس» دەگەن شەكتەن شىعۋ. ەردوعان پايداسىن كورىپ وتىرعان تۇركيانىڭ  بۇگىنگى ەكونوميكالىق ءوسىمى  ءوزال، دەميرەل كەزىندە قولعا الىنعان رەفورمالار،  ورتا جانە شاعىن بيزنەستى قولداۋ، ەۋروپامەن جانە باسقا دا دامىعان مەملەكەتتەرمەن جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتۋ ساياساتىنىڭ  ناتيجەسى ەندى عانا بەرىپ كەلە جاتقان ەدى. كەز كەلگەن رەفورمانىڭ ناتيجەسى بۇگىن ەمەس، ەرتەڭ ەمەس، 10 جىل، 20 جىلدان كەيىن بەرەتىنى انىق قوي. مۇنى عىلىمدا ينستيتۋتسيونالدى، ينستيتۋتتىق رەفورما دەيدى. ياعني سول كەزدە جاسالعان ينيستيتۋتتاردىڭ ساپاسى ءوزىن دە وزگەنى دەپ قامتاماسىز ەتتى دەپ ايتۋعا بولادى. ال ەندى ەردوعان ءوزىنىڭ بيلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ارميانى قۇرتىپ جاتىر. سيريالىق بوسقىنداردىڭ تانكىدەن اسكەرلەردى شىعارىپ الىپ باسىن كەسىپ جاتقانى، جەرگە جاتقىزىپ الىپ اسكەرلەردى تەپكىلەۋى ارميا دەگەن ينستيتۋتتى ەزىپ، قورلاۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ەندىگىدە ارميا زور جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنە الا المايدى، سەبەبى وزىنە دەگەن مورالدىق سەنىمىنەن، ەلگە دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىنەن، باسقا دا ەتيكالىق  ماسەلەلەرىنەن ايىرىلىپ قالعان سەكىلدى.

ءبىلىمىن، ءىلىمىن سولدىرىپ، كىتاپحاناسى ورتەلگەن ەل ۇزاققا بارا ما؟

 ونىڭ ۇستىنە دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ دا شاماسى ءبىتتى. ءباسپاسوز، پارتيا، بىرنەشە مىڭنان استام ۇيىمدى جاۋىپ تاستادى. قانشاما ءبىلىم وشاقتارى جابىلدى. قازاقستاندا تۇركيانىڭ ىشكى ماسەلەسىن كوپ ادام دۇرىس بىلمەيدى. مىسالى، تۇركيانىڭ ماقتاناتىن تۇسى ءبىلىم سالاسى ەدى. بۇگىنگى ءوسىمدى قامتاماسىز ەتكەن بازاردا جۇرگەن ارباكەشتەر ەمەس. بۇلار بىرنەشە «نوبەل» سىيلىعىن حيميا، فيزيكادان الىپ ۇلگەردى. مەنتالدى ماتەماتيكانى ويلاپ تاپقان — تۇرىكتىڭ ازاماتى. تۇركيا ءۇشىن بارىن بەرگەن وسى ازاماتتار ەمەس پە؟ تۇرىكتەر ارزان تاۋار نەمەسە شەتەل تاۋارلارىنىڭ ەتيكەتكاسىن قايتا جاساپ شىعاراتىن ۇلت ەمەس. ينتەللەكتۋالدى دارەجەگە شىققان ۇلت. 1870 جىلدارى سادوۆىي دەگەن مەكەننىڭ قاسىنداعى سوعىستان قايتقان  بيسمارك: «بۇل سوعىستى جەڭگەن نەمىستىڭ اسكەرى ەمەس، قاراپايىم نەمىستىڭ مۇعالىمى» دەگەن. تۇركيادا بۇرىن جاسالعان قادامدار، اسىرەسە ءبىلىم سالاسىنداعى رەفورمالار، حالىقتىڭ ورەسى، ساناسىن كوتەردى. بۇگىنگى كۇنى «تۇرىك مەنەندجمەنتى» دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. قازىر الەمنىڭ كەز كەلگەن قوناقۇيىنە، مەيرامحاناسىنا، عىلىمي نە تەحنولوگيالىق ورتالىقتارىنا  بارساڭىز، كەم دەگەندە ءبىر-ەكى تۇرىك ازاماتىن كورەسىز.  «تۇرىك مەنەدجمەنتى مىقتى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. وسىعان جەتكىزگەن كەشە عانا جۇمىستان شىعارىلعان تۇرىكتىڭ عالىمدارى، دەكاندارى ەمەي كىم سوندا؟! ەكىنشىدەن، بۇل رەفورمالار «تۇرىك مەنەدجمەنتىن» ەكسپورتقا شىعاردى. مىسالى، مىقتى ينجەنەرلەردى شەتەلدەن شاقىرىپ الساق، تۇركيا كەرىسىنشە الەمگە شىعارادى. الەمدەگى كەز كەلگەن قيىن، وتە كۇردەلى قۇرىلىستىڭ باسىندا تۇرىك كومپانيالارى جۇرەدى. ولار رەسەي، اقش، ەۋروپا، افريكادا دا بار. كەزىندە قالىپتاسقان ءبىلىم بەرۋ سالاسى تۇركيا ەكونوميكاسىنىڭ وسىمىنە ناقتى جەمىسىن بەردى. مىسالى، قازاقستاندا جوو-ن بىتىرگەن ماماندى الەمنىڭ الپاۋىت كومپانيالارى «ينجەنەر بول، باس ينجەنەر بول،  ەكونوميست بول، زاڭگەر بول» دەپ شاقىرا ما؟ جوق.  تۇركياداعى ادام كاپيتالى بازاردا جۇرگەن ارباكەش نەمەسە جۇما نامازىنا جينالاتىن «ساقالدىلار» سانىمەن ەمەس، ۇلتتىق ەليتانىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ، ءسوز بەن وي ەركىندىگىنىڭ ساپاسىمەن ولشەنەدى. بۇگىنگى كۇنى  كوپتەگەن ىسكەر تۇرىك ازاماتتارى، ازاماتشالارى، ءبىلىم، عىلىم سالاسىندا قىزمەت اتقارعان ماماندار ەۋروپاعا كەتىپ جاتىر. ازاماتتىق الىپ جاتقاندار بار.  يسلامداندىرۋ ساياساتى ءدىني ماسەلەنى ۋشىقتىرا بەرەتىن بولسا، كەشەگى بار بوستاندىقتان، ەركىندىكتەردەن باس تارتاتىن بولساق، كەتەمىز دەگەن تالاي تەحنوكراتتار وتىر. شىن مانىندە، ەلدى دامىتىپ جاتقان سولار. شارتتارىن جاساعان، ويىن ەرەجەسىن قالىپتاستىرعان، تۇركياعا ينۆەستيتسيا تارتۋ مۇمكىندىك جاساعان سولار. ەردوعان ءوزىنىڭ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كوبىنە اۋىلدى جەردەن قالاعا كەلىپ جاتقان مارگينالدى توپتارعا،  ءدىني توپتارعا، بوسقىندارعا ارقا سۇيەپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى تەرىس ساپا بەرەتىنى انىق. ويتكەنى ەردوعان — پوپۋليست ساياساتكەر. ول ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ەلەكتروتىنا ۇنايتىن قادامدارعا باراتىنى انىق. سوڭعى اي ىشىندە ازان شاقىرىپ، كىتاپحانالاردى ورتەيىك دەگەن مولدالاردى ەستىدىك. سودان كەيىن كىتاپ دۇكەندەرى دە ورتەلدى.  ول نەنى كورسەتەدى؟ ەلدە رەاكتسيا باستالىپ جاتىر. شىن مانىندەگى رەاكتسيا. كەشەگى تىرناقشانىڭ ىشىندەگى جەڭىسكە جەتكەن توپتار كوشەدە جۇرگەن سيريالىق بوسقىندار،  عىلىمعا، بىلىمگە، وركەنيەتكە قارسى توپتار باسقا قوعامدىق ينستيتۋتتارعا قىسىم كورسەتىپ وتىر. كەشەگى قۋىلعان 100 مىڭ ادام نە ىستەيدى؟

— بايقاساڭىز، ءوزىڭىز ايتپاقشى، «توڭكەرىسسىماقتىڭ» كەسىرىنەن  100 مىڭنان استام ادام جۇمىستان شىعارىلدى، تۇتقىندالدى. بارلىعىن «گۇلەنشى» دەگەن جەلەۋمەن شەتتەتتى. جازىقسىز جەيتىن نانىنان ايىرىلىپ وتىر. الايدا ەشقايسىسى ۇكىمەتكە قارسىلىق تانىتىپ، تارتىپسىزدىك جاساعان جوق. الاڭعا، ميتينگىلەرگە شىققان جوق.

— بۇلاردى وتە جۇمساق ينتەلليگەنتسيا دەپ ايتۋعا بولادى. بۇلاردىڭ ەكى رەاكتسياسى بار: نە تۇيىقتالىپ قالادى، نە شەتەلگە كەتەدى. جۇمىستان شىعارىلعان پروفەسسورلار شەتەلدە وپ-وڭاي جۇمىس تابا الاتىن ازاماتتار. ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندا دا جۇمىس تابا الادى. تۇركيانىڭ بۇگىنگى ينتەللەكتۋالدىق احۋالىن تومەندەتىپ جىبەرمەسە، ارتىق قىلماسى انىق. قاشان دا عىلىمى قۋدالاۋعا تۇسكەن ەل ەكونوميكالىق، ساياسي تۇرعىدان قۇلدىرايتىنى بەلگىلى. ەردوعان — ينستينكتىلى ساياساتكەر. ءوز بيلىگىنىڭ قاي جەردە باستالىپ، قاي جەردە اياقتالاتىنىن جاقسى بىلەدى. ول ءوزىنىڭ ارمانداعان بيلىگىن قۇرۋعا قارسى كەدەرگى كەلتىرەتىندەردى ءتۇسىندى. ارميا ەدى، ونى قۇرتتى. سونىمەن قاتار جويىلعان ينستيتۋتتىڭ ءبىرى — سۋديالار مەن زاڭگەرلەر. جوعارعى سوت، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس اتاتۇرىك يدەيالارىن ىسكە اسىرعان توپتار بولاتىن. قوعامنىڭ ءبىر قوزعاۋشى كۇشى بولاتىن. دالەلسىز جۇمىستان شىعارۋ، قارا تىزىمدەرگە ەنگىزۋ، تۇرمەگە قاماۋ — ۇلكەن ءداستۇر قالىپتاستىرۋشى، ۇرپاق قالىپتاستىرۋشى تاپتى الىپ اياققا تاپتاۋ، ەڭ مارگينال دەگەن توپتاردىڭ بيلىككە جەتكەندىگىنىڭ كورىنىسى. ەسىڭىزگە سالا كەتەيىن، 17-جىلى توڭكەرىستەن كەيىن بيلىككە كەلگەن مۇجىقتار نە ىستەدى؟ ۇلتتىق ەليتاسى بولىپ تابىلاتىن كەشەگى ەڭ مىقتى دەگەن باي، شونجار، عالىم دەگەندەردى قۋدالاپ، جوققا شىعاردى. ول كەشەگى رەسەي يمپەرياسىن اسپانعا شىعارىپ جىبەرگەن جوق. ءستاليننىڭ  قاتقىل، كۇشپەن جاساعان مودەرنيزاتسياسى لەنيننىڭ قاتەلىكپەن جاساعان مودەرنيزاتسياسىن ورىنعا قويۋ ءۇشىن جاسالدى عوي. وزىنە قارسى كەلگەندەردى قىرىپ جويۋ، اياقتان باسۋ تاعىسىن تاعى. ستالين مودەرنيزاتسياسى ءتۇپتىڭ تۇبىندە اتوم بومباسىن جاساۋعا مۇمكىندىگى جەتتى. بىراق ونىڭ قانداي قياناتپەن، قانداي قانمەن كەلگەنىن جاقسى بىلەمىز. 50 ملن. ادامدى جوق قىلۋمەن جەتەتىن مودەرنيزاتسيا مودەرنيزاتسيا ەمەس. سونىڭ ناتيجەسىندە كەڭەس وداعى ىدىرادى، الدامشى دۇنيەلەرگە اينالدى. عىلىم مەن مادەنيەتىن ۇستاپ وتىرىپ دامۋ مەن كۇشپەن دامۋ ەكەۋى ەكى ءتۇرلى ناتيجە بەرەدى. ەكونوميكالىق تۇرعىسىنان تۇركيا ساۋد ارابياسىنان دا اسىپ تۇسكەن بولاتىن. ول تازا بيزنەستىڭ، ول تازا كاسىپكەرلەردىڭ جەكە ىنتاسىنىڭ ارقاسى بولاتىن. تۇركيادا ەشقانداي شيكىزات كوزى جوق. تۋريزم دۇرىس جولعا قويىلعان. ەندى تەرروريزم قايتا-قايتا ورىن الار بولسا، ول دا جويىلادى.

«تەرروريزم ويىنى» مەملەكەتكە جاقسىلىق اكەلمەيدى

— تۇركيادا  ءبىر  جىلدىڭ  ىشىندە  بىرنەشە  تەررورلىق اكتىلەر ورىن الدى. وتكەن جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا باستالىپ، سوڭعىسى «اتاتۇرىك» اۋەجايىندا بولدى.   جاستار ۇيىمى ۇيىمداستىرعان ءارى وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ ميتينگىلەرىندە قاراپايىم حالىققا قارسى جارىلىس بولدى.  97 ادام ولگەن انكاراداعى تەراكتىنى بىلەمىز. وسىدان كەيىن وپپوزيتسيالىق پارتيالار سايلاۋالدى جيىندارىن دا وتكىزگەن جوق. قورىقتى. ال 1 قاراشادا  پارلامەنت سايلاۋى وتكەن ەدى. ستامبۇلداعى «سۇلتان احمەت» مەشىتىنىڭ الدىندا بولعان ءارى تاكسيمدە بولعان تەررورلىق وقيعالار تۋريستەرگە (گەرمانيا، انگليا)  باعىتتالدى. تۇركيا ۇلى ۇلتتىق ماجىلىسىندە وپپوزيتسيالىق پارتيالار 21 رەت تەررورلىق  اكتىلەردە زەرتتەپ، زەردەلەۋ ءۇشىن ۇسىنىس جاساعان. ءتىپتى كۇردتەردىڭ پارتياسىنىڭ ءوزى 7 رەت ۇسىنىس جاساعان. الايدا «اك پارتيا» دەپۋتاتتارى داۋىسىنىڭ كوپشىلىگىمەن بۇل ۇسىنىستار كەرى قايتارىلعان. نەگە؟ ەندى وسى كۇندەرى تۇركيانىڭ الاڭدارى ادامدارعا تولى. الايدا تەررورلىق اكتىلەر تىركەلگەن جوق. فرانتسۋز بارلاۋ قىزمەتكەرلەرى تۇركيادان سيرياعا جۇزدەگەن يشيم تەرروريستەرىنىڭ وتكەندىگىن مالىمدەدى. تەرروريزم ءوز ميسسياسىن اياقتادى ما؟ 

— تاريحتا ەشنارسەنى جاسىرىپ ۇستاۋ مۇمكىن ەمەس. ەرتە مە، كەش پە بارلىعى شىعادى. بيلىككە جەتۋ ءۇشىن، ءوز بيلىگىن ساقتاۋ قالۋ ءۇشىن قياناتقا دايىن ادامدار بولادى. يشيم-گە كەلەتىن بولساق، ونىڭ ارتىنان بىرنەشە الپاۋىتتار شىعادى. تۇركيا، رەسەي، باتىس ەلدەرىنىڭ ارنايى قىزمەتتەرىنە تىرەلەتىنى انىق. ءبىز مىنانى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. مەملەكەتتىك يدەولوگيا ءبىر بولەك بولادى، ارنايى قىزمەتتىڭ پسيحولوگياسى مەن فيلوسوفياسى باسقاشا بولاتىن سياقتى. ولاردىڭ ءوز ويىندارى، تۇسىنىك پايىمدارى بار. اشىق ەمەس، استىرتىن جۇرگىزىلەتىن شارۋالار. كەيبىر ەلدەر تەرروريزم ارقىلى ءوز ماسەلەسىن شەشكىسى كەلەدى، باسقا ەلدى مۇقاتقىسى كەلەدى. مىسالى، سيرياداعى حالىقتى، ونىڭ ۇكىمەتىن، تاريحىن، مادەنيەتىن، ەكونوميكاسىن ەلەپ، ەسكەرىپ وتىرعان بىرەۋ  جوق. مۇنداي ويىنعا باسىڭدى تىقتىڭ با، ول سەنى باسىڭمەن قوسىپ جۇتادى جانە سول ويىننىڭ ەرەجەسىمەن، پسيحولوگياسىمەن ءومىر سۇرە بەرەسىڭ. بۇل كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن جاقسىلىق اكەلمەيدى. ال تۇركيا سەكىلدى اسكەرى مىقتى ەلدىڭ شەكاراسىنان يشيم تەرروريستەرىنىڭ سيرياعا ەمىن-ەركىن ءوتۋى، كىرىپ-شىعۋى بۇل ويىنعا قاتىستىلىعىن بىلدىرەدى. تۇركيانىڭ اسادقا قىسىم كورسەتەمىن دەگەن ويىنى اينالىپ كەلگەندە وسى عوي.

— تۇركيا ەلشىلىگى تۇركيا ارقىلى سيرياعا كەتكىسى كەلەتىن قازاقتاردى توقتاتۋ ءۇشىن ارەكەت ەتۋدىڭ ورنىنا، بۇگىنگە دەيىن ەلدىڭ يميدجىنە جۇمىس ىستەپ كەلگەن، 25 جىلدا تيتتەي جامانشىلىق جاساماعان قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىن جاپقىسى كەلەدى. بۇعان قالاي قارايسىز؟

— بۇنى ەندى تازا شيزوفرەنيا دەۋگە بولادى. اتالمىش «توڭكەرىسسىماقتى» ءازازىل-جىندار جاساعان دەپ جاتىر عوي. بۇنى انكارانىڭ اكىمى ايتىپ وتىر. بۇل دەگەنىڭ يرراتسيونالدى، قيسىنعا كەلمەيتىن، راتسيونالدى بىلىمنەن تىس دۇنيەلەر عوي. بۇلار گۇلەندى اتا جاۋ قىلىپ العان. سوعان بولا بۇكىل ساياساتىن وزگەرتىپ، سونى كىنالى ەتىپ قويۋ، سول ارقىلى ساياساتىن جۇرگىزۋ، بيلىگىن ۇزارتۋ اقىلدى ساياساتكەردىڭ تىرلىگى ەمەس. تيرانداردىڭ جاسايتىن جۇمىسى. ستالين ءوزىنىڭ كىناسىن تروتسكيگە جاپتى. ارتىنان نەمىستەرگە جاپتى دەگەندەي. سول سەكىلدى گۇلەن مەن ەردوعاننىڭ ماسەلەسى دە يرراتسيونالدى فورماعا اۋىسىپ كەتتى. قازاقستان تۇركياعا جاۋ مەملەكەت ەمەس. وتكەندە وزدەرى دە مويىنداپ جاتىر. پۋتينمەن تابىستىرعان ەكى ادام بولسا، بىرەۋى نازارباەۆ ەكەنىن ايتتى. سىرتقى ساياساتى جەكەلەگەن جەكەمەنشىك كەك الۋعا بايلاپ قويعاننان كەيىن باسقا نە كۇتۋگە بولادى؟ بارىپ اقش-پەن ايتىسسىن، ەۋروپادان جابۋدى سۇراسىن، قازاقستاندا نە جۇمىسى بار؟  قتل — مەملەكەتتىك ستاندارتپەن وقىتىلاتىن وقۋ ورنى. بىرەۋلەردىڭ جانىنا باتىپ بارا جاتسا، اتىن «الاش ليتسەيلەرى» دەپ اۋىستىرسىن دەپ جاتىرمىن. كەلەر جىلى الاشتىڭ 100 جىلدىعى عوي. جالپى، ساياسات تابىسپايتىن ادامدى تابىستىرادى. ال سەن ءوزىڭ اقىلدى، سانالى ادام ەكەنىڭدى جوققا شىعارىپ، سىرتقى ساياساتىڭدى، ەكونوميكالىق مۇددەڭدى جەكە باسىڭنىڭ مۇددەسىنە بايلاپ قويۋ — ۇلكەن قيانات.  ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى پروبلەمانى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ وزەگىنە اينالدىرۋ بۇگىنگى بيلىككە كەلگەن ساياسي ەليتانىڭ ساپاسىن جاقسى كورسەتىپ وتىر.

— قانشالىقتى گۇلەندى تانيتىنىڭىزدى بىلمەيمىن، الەم جۇرتى  گۇلەننىڭ تەرروريزمدى قولدامايتىنىن، ونى  تەرىسكە شىعاراتىنىن جاقسى  بىلەدى. ەڭ العاش «مۇسىلمان تەرروريست بولا المايدى، تەرروريست مۇسىلمان بولا المايدى» دەپ ايتقان عۇلاما. ءححى عاسىردىڭ ەڭ وزەكتى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى تەرروريزم ەكەنى بەلگىلى. تەرروريزمدى سوزىمەن دە، ىسىمەن دە ايىپتاۋشى تۇلعاعا باعىتتالعان قارسى شابۋىل بولۋى مۇمكىن بە؟

 — گۇلەندى جەكە باسىم تانىمايمىن. ءبىر-ەكى كىتابىن، 20-عا جۋىق ماقالالارىن وقىعانمىن. ءتىپتى ونى ماقتاعان دا، سىناعان دا ەڭبەكتەردى وقىدىم. مەن ونى ساياساتكەر ەمەس، ويشىل، فيلوسوف رەتىندە قابىلداپ وتىرمىن. گۇلەننىڭ نەگىزگى يدەياسى ورتا ازيادا باستاۋ العان، سوسىن الەمگە تارالعان جاديدتىك مەكتەپكە جاقىن. ءبىلىم سالاسىن جەتىلدىرۋ، الەمنىڭ زاماناۋي ءبىلىم عىلىمىن مەڭگەرۋ كەرەك، الەمگە اشىق بولۋ كەرەك، ءبىلىم جۇيەسى دىنگە قايشى ەمەس، ءبىلىم مەن ءدىندى ۇشتاستىرۋعا بولادى، جاڭا ەليتالىق ساپا جاساپ شىعارۋ بولادى، ءبىلىمى دىنىنە، ءدىنى بىلىمىنە، بولمىسىنا قايشى كەلمەيتىندەي ءبىلىمدى ۇرپاقتى، وسىنداي ءبىلىم جۇيەسىن ارقىلى تۇلعانى دايىنداپ شىعارۋعا بولاتىن ەليتوكراتيالىق يدەيا دەپ ايتۋعا بولادى. مەنىڭ جاقسى كورەتىن باۋىرلارىم، قارىنداستارىم قتل ءبىتىرىپ شىقتى. ءتۇرلى كومپانيالاردا، باسپاسوزدە، مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە ءجۇر. اراق ىشپەيدى، تەمەكى شەكپەيدى. مادەنيەتتى.  ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى قتل عىلىمي ءبىلىمى جەتىستىكتەرىن جىر عىپ ايتىپ جاتىر. بۇگىنگى كۇنى بۇكىل الەمدەگى حالىقارالىق، دۇنيەجۇزىلىك وليمپيادالاردا حيميا، فيزيكا، بيولوگيا، ينفورماتيكا، ماتەماتيكا بويىنشا قازاقستاندى الەمگە تانىتىپ جۇرگەن وسى قتل وقۋشىلارى. ۇجىمدىق تۇرعىسىنان الساق، وتە جاقسى ءبىلىم تەحنولوگياسى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. وسىنى جاساپ شىعۋعا گۇلەننىڭ تىكەلەي قاتىسى بولسا، گۇلەنگە ەسكەرتكىش قويۋعا بولادى. اسىرەسە تۇركيادا. ودان ۇيالاتىن ەشنارسە جوق. ءبىلىم مەن تاربيەنى ۇشتاستىرا بىلگەن وقۋ جۇيەسىن جوققا شىعاراتىن بولساق، تۇركيانىڭ ءوزىن دە جاقسىلىققا اپارمايدى. تۇركيا تاكسيم الاڭدارىندا تۇرعان اگرەسسيۆتى كوپشىلىكتىڭ ايتارىمەن جۇرە بەرسە،  ۇزاققا بارمايدى. الاڭدا ويناپ جۇرگەن «ساقالدىلار» سەكىلدى توبىردىڭ وزدەرىنە جاققان كەزدە اسپان قىلادى، جاقپاي قالعان كەزدە جەر قىلادى. جاساماعاندى جاسايدى.

«توڭكەرىسسىماقتىڭ» ارتىندا ارانداتۋ تۇرۋى مۇمكىن

 — تۇركياداعى سوڭعى وقيعانى «توڭكەرىسسىماق» دەپ باعا بەرىپ وتىرسىز. وسى جايلى نە ايتاسىز؟ 

— ساياساتتىڭ باستى مىندەتى — بولعان مۇمكىندىكتى پايدالانۋ. ەردوعان وسى مۇمكىندىكتى جاقسى پايدالاندى. مەنىڭ جەكە نۇسقام بىلاي: اسكەرلەردى اراسىندا ەكى-ءۇش پولك پا، ارى كەتسە 10-15 مىڭ ادام شىعار، ورتا وفيتسەرلەر تۇسىندا اڭگىمە جۇرگەن. ەردوعاننىڭ جاساپ جاتقان ىستەرىنە ءوز قارسىلىقتارىن ايتا باستاعان. ورتا دەڭگەيلى وفيتسەر دەگەنىمىز — تارتىپپەن جۇرەتىن ادامدار. ولاردىڭ ۇيىمداستىرۋ قابىلەتتەرى جوعارى بولا بەرمەيدى. ىشىندە گەنەرالدار بولعان جوق، كوبىنەسە پولكوۆنيك مايورلار. بۇنى تۇركيانىڭ بارلاۋ قىزمەتى ءبىلىپ قويىپ، ەردوعانعا جەتكىزگەن. ارى كەتسە ءۇش پولكتىڭ بيلىكتى الىپ قالۋى ىقتيمال دەگەن. ەردوعاننىڭ وسى بۇلىكتى كازارمادان شىعارماي تۇنشىقتىرۋعا تولىق مۇمكىندىگى بولدى. تەك وسىنى پايدالانىپ، بارلىق ماسەلەمىزدى شەشىپ المايمىز با دەپ ويلاعان بولۋ كەرەك. اسكەري توڭكەرىس بولماي جاتىپ، مىڭداعان ادامدى ارنايى دايىنداعان، قىسقاسى، بۇكىل جۇيەسىن جاساپ قويعان. اسكەرلەردىڭ كوبى توڭكەرىس جاساۋعا، حالىققا وق اتۋعا  شىقپاعاندىعى كورىنىپ تۇر. وقتارىنىڭ كوبى جاساندى. ءتىپتى بۇنى پروۆوكاتسيا جاساۋعا بولادى. اسكەرلەرگە «سەندەر نە ىستەپ جۇرسىڭدەر، اتاتۇرىكتىڭ يدەيالارىن قولدامايسىڭدار ما!» دەپ ارانداتۋعا دا بولادى. ونى دا جوققا شىعارمايمىز. مۇنىڭ ارتىندا ۇلكەن ارانداتۋ تۇرعانى انىق. ول ەرتە مە، كەش پە، ءبارىبىر شىعادى. كەز كەلگەن ساياسي ەكونوميكالىق ۇردىستە كىمگە پايدالى، جەمىسىن كىم كوردى دەگەن سۇراقتى قويۋعا بولادى عوي. بىردەن-ءبىر عانا جاۋاپ، ول — ەردوعان. بۇكىل ارميا قوسىلىپ جاساعان بولسا، ەردوعاننىڭ تىرپ ەتۋگە مۇمكىندىگى بولماس. كوبىنە-كوپ گەنشتابتىڭ نەمەسە قۇرلىق كۇشتەرىنىڭ باسقارۋشىسى جاسايتىن. بولماي قالعان توڭكەرىستىڭ ناتيجەسىندە ەردوعان ءوزىنىڭ بارلىق جاۋلارىن جەرمەن جەكسەن ەتتى. كىشكەنە دە بولسا قارسىلىق تانىتقان ينستيتۋتتاردى تاراتىپ جىبەردى. زاڭگەرلەر كەتتى، سۋديالار جوق، ارميا ءبىتتى. ءباسپاسوزى قالمادى. ال ەردوعاننىڭ ءوزى جەك كورەتىن الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى بيلىگىن ساقتاپ قالعانى كۇلەتىن جاعداي. كەرتارتپا كۇشتەردىڭ ەليتانىڭ باسىنا، ءبىلىم، عىلىمنىڭ باسىنا كەلە بەرەتىن بولسا، بۇگىنگى ەكونوميكالىق ءوسىم ارمانعا اينالادى. ال

ەردوعاننىڭ ءوز بيلىگىن كۇشەيتۋ قادامى تۇركيا قوعامىنداعى بولىنىستەردىڭ بىرەۋىن دە جويعان جوق. سول بولىنىستەر، اراعا تۇسكەن سىنا قايتا تەرەڭدەي باستادى. بۇل مەملەكەتتىڭ ىدىراۋىنا، مەملەكەتتىڭ ىشىندەگى سەپاراتيستىك، ەكسترەميستىك كۇشتەردى جانداندىراتىن سەكىلدى. بۇدان كەيىن دە ءادىل سايلاۋ بولادى دەپ ايتۋ قيىن. 

—  رەسەي  ۇشاعى  قۇلاعان  كەزدە الدىمەن ەردوعان، كەيىننەن داۋىتوعلى «بۇيرىقتى مەن بەردىم» دەپ بىرىنەن سوڭ ءبىرى جارىسا ايتىپ جاتتى. ەردوعان ءازىربايجاندا «اۋە كەڭىستىگىن قايتا بۇزسا، قايتا قۇلاتامىز» دەپ مالىمدەمە جاسادى. رەسەي جاقتان ەكونوميكالىق قىسىم كۇشەيگەننەن كەيىن  ەردوعان «بىلمەي قالدىق، بىلسەك، باسقاشا قادامعا باراتىن ەدىك» دەپ، رايىنان قايتتى. كەشەگى «توڭكەرىسسىماقتا» بۇلىكتى جاساعانداردىڭ اراسىندا سول ۇشقىشتار دا بار دەپ ايتىلدى. مينيستر چيمچەك بۇيرىقتىڭ داۋىتوعلى بەرمەگەنىن ايتتى. كەيىننەن ەكس-پرەمەر-ءمينيسترى داۋىتوعلى «بۇيرىقتى مەن بەردىم» دەپ قايتا مالىمدەدى. قىسقاسى، تۇركيا بيلىگىندە پرينتسيپسىزدىك،  جالتاقتىق، ەكىجۇزدىلىك بايقالدى. ال ۇشاق قۇلاعان ساتتە قازاق قوعامىنىڭ ىشىندە تۇركيانى جاقتايتىنداردىڭ كوپ بولعانى، زيالى قاۋىمنىڭ ىشىنەن قولداۋ تابىلعانى كورىندى. الايدا «كەشىرىم سۇراعانداي» امال جاساپ، رەسەيمەن قايتا ءتىل تابىستى. 8 تامىزدا پۋتينمەن رەسەيدە كەزدەسەتىنى جايلى ايتىلىپ جاتىر.

— داۋىتوعلى قانشا دەگەنمەن مەملەكەتشىل ادام. ەردوعاننىڭ قاسىنداعى اقىلدى ادامداردىڭ ءبىرى ەدى. وسى ويىنعا ەرىپ كەتە بەرسە، الدىمەن ەلدىڭ، اسكەردىڭ قادىرىن ءتۇسىرىپ الاتىنىن ءتۇسىندى. ويتكەنى مەملەكەتتىڭ زاڭى بويىنشا اسكەرگە، باس شتابقا بۇيرىق بەرەتىن — پرەمەر-مينيستر. ەكىنىڭ ءبىرى ءوزى قالاعانداي وق اتىپ، ۇشاقتاردى قۇلاتا بەرسە، نە بولادى؟  قانشا دەگەنمەن بۇل ەل ناتو-نىڭ مۇشەسى. ەرتەڭ ناتو ەلدەگى جاعدايدى ءبىراز ەلدەردى سەسكەندىرىپ وتىر عوي. مۇنداي ساياساتپەن تۇرىك ارمياسىندا ادام قالمايدى. داۋىتوعلى وسىنىڭ بارلىعىنى ەسكەرىپ وتىر. جانە بۇنى ازاماتتىق دەپ ايتۋعا بولادى.

— تۇرىك ەلىن بولاشاقتا قالاي ەلەستەتەسىز؟

— 10 جىل بۇرىن تۇركيانى ماقتانىشپەن ايتاتىن ەدىك. اتاتۇرىكتىڭ مۇراتى — مىزعىماس مۇرات. ماڭگىلىك مۇرات دەپ كەلدىك. ەندى بۇگىنگى جاعدايدى قاراڭىز. ەڭ الدىمەن ول الەم ەلدەرىمەن تەڭ دارەجەدە يىق تەڭەستىرىپ تۇراتىن دەموكراتيالى مەملەكەت بولاتىن. وسىنداي تۇركى مەملەكەتى بولۋى باسقا دا تۇركى مەملەكەتتەرگە باعدارشام بولاتىن. تۇرىكتەگى پارلامەنتتىك جۇيەنى نەگە قۇرا سالمايمىز دەپ ويلايتىن ەدىك. ءباسپاسوز بوستاندىعىن نەگە الىپ كەلە سالمايمىز دەيتىن ەدىك. ال ەندى بۇگىنگى كۇنى ونى نەمەن ماقتايمىز؟ بالتىق ەلدەرىنىڭ بىردەن دەموكراتيالىق جولعا ءتۇسىپ كەتۋى شۆەتسيا، فينليانديا سەكىلدى وزدەرىنە تۋىس ەلدەردىڭ بولۋى اسەر ەتتى. مودەرنيزاتسيا تەورياسىندا وسىنداي ەرەكشەلىكتەر بار. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە سولتۇستىك كورەيا مەن وڭتۇستىك كورەيا بىرىگەدى. ءبىر ۇلت قوي. وڭتۇستىك كورەيانىڭ ۇلگى بولاتىنى انىق. دامۋدىڭ كىلتى سوندا سەبەبى. سول سەكىلدى تۇركياعا كەزىندە ءبىزدىڭ دە قىزىعۋشىلىعىمىز بولعان.     كەزىندەگى اۋعانستاندى، يراندى الىڭىز. زايىرلى مەملەكەت بولدى. قازىرگى اۋعانستان مەن يراننىڭ جاعدايى مۇلدەم بولەك. تۇركيا ءدال بۇگىنگى جولىمەن كەتەتىن بولسا، ءتۇبى ءبىر تەوكراتيالىق جاعدايعا الىپ كەلەدى نەمەسە كوتەرىلىس بولىپ، تاعى دا داعدارىسقا ۇشىرايدى، يا يران سەكىلدى دامۋى مۇمكىن. يراننىڭ ەليتالارى جاقسى. ول بىرەۋگە ۇناۋى، بىرەۋگە ۇناماۋى دا مۇمكىن. ال بۇگىنگى  يران 85-جىلعى كەڭەس وداعىن ەلەستەتىپ تۇر. ارى قاراي نە بولارى بەلگىسىز. ايتەۋىر يراننىڭ الەمگە اشىلىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. ال تۇركيا كەرىسىنشە ءتورت توپقا ءبولىنىپ العان سەكىلدى: جيحادشىلار، كۇردتەر، سولشىلدار جانە ۇلتشىلدار. ەرتەڭ ءبىر جاعاجايدا ءبىر جارىلىس بولسىن، بۇگىنگى ءتۋريستىڭ بىرەۋى دە قالمايدى. باسقا ءبىر نارسە بولسىن، بيزنەس قاشا باستايدى. بۇگىننىڭ وزىندە عىلىمي ساپاسى تومەندەپ جاتقاندا بيزنەس جاساۋ قيىنعا تۇسەدى. بۇگىنگى تۇركياعا جانىم اشيدى. قازىرگى باعىتى كوڭىلىمە قونبايدى. بولاشاعىنا دەگەن ۇلكەن قورقىنىش پەن الاڭداتۋ تۋعىزىپ وتىر.

— تۇركى الەمى دەگەندە ەكى مەملەكەت كوزگە تۇسەدى. ءبىرىنشىسى — قازاقستان. وعان سەبەپ ەلباسىنىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارىن ايتۋعا بولادى. تۇرىك ينتەگراتسياسى ءۇشىن ءبىراز ىستەرگە مۇرىندىق بولدى. ەكىنشىسى وسى تۇركيا ەدى. ابدۋللاھ گۇلدىڭ كەزىندە ءبىراز قادامدار جاسالدى. قازىر شە؟  بولاشاقتا  تۇركى دۇنيەسى، تۇركى ينتەگراتسياسىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ءسوز قوزعاي الامىز با؟

 — تۇركيادا وتەتىن ءتۇرلى فورۋمداردا ەردوعان مەن داۋىتوعلىنى سىنايتىنمىن. داۋىتوعلىنىڭ سىرتقى ساياسي دوكتريناسى جوققا شىقتى. اينالاسىنداعى كورشىلەرىمەن ۇرىسىپ ءبىتتى.   اقىرىنداپ دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋعا تىرىسىپ جاتىر. ول قانشالىقتى تۇركيانىڭ مۇددەسىنەن تۋىندايدى دەگەن وي عوي. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە نەووسماندىق يدەولوگيا دەگەن — ۋتوپيا. تۇركيا كەشە عانا اراب ەلدەرىنە وتارشى بولدى. قازىرگى ارابتار باسقا. ەڭسەسى كوتەرىلگەن، ەليتاسى، مىنەزى قالىپتاسقان، ەكونوميكاسى دامىپ كەلە جاتقان ەلدەر. قايسىسى كەشەگى وتارشىنى باسىنا كوتەرەدى؟ قايسىسى نەووسمانيزمدى قولدايدى؟  وسىنداي ەلدەرگە رۋحاني كوشباسشى بولامىز دەۋى ارتىق نارسە. ەگەر تۇركيا الەمنىڭ كوشباسشىسى بولعىسى كەلسە، الەمدىك دەرجاۆالاردىڭ قاتارىنا قوسىلعىسى كەلسە، الدىمەن ءوزىنىڭ اعايىن-تۋعاندارىن تۇگەندەپ الۋى كەرەك قوي. ءسىز ءوزىڭىز سوڭعى كەزدەرى ەردوعاننىڭ تۇركى ماسەلەلەرى بويىنشا دۇرىس سويلەگەن ءسوزىن ەستىپ كوردىڭىز بە؟

— جوق، البەتتە.

— ابدۋللاھ گۇلدىڭ كەزىندە ازىن-اۋلاق پىكىرلەردى ەستىپ قالاتىنبىز. ال بۇگىنگى ساياسي ەليتانىڭ، ساياسي ۇكىمەتتىڭ تۇركى ماسەلەسىنە شورقاقتىعىن جاقسى بىلەمىز. تۇركيا ءۇشىن تۇركى دۇنيەسى ماسەلەلەرى سىرتقى ساياساتتىڭ مارگينالدى بولشەگى بولىپ قالدى. الدىمەن اعايىنىڭدى تۇگەندەپ ال، ءوز دارەجەڭە دەيىن كوتەر، تۇركى دۇنيەسى ءۇشىن ۇلكەن نارىق ورنات، سول ارقىلى الەمنىڭ دەرجاۆالارىمەن، ساياسي بلوكتارىمەن ءتيىمدى قارىمقاتىناس جاساۋعا بولاتىن ەدى. ال اعايىندى ىسىرىپ قويىپ، ءوزىڭدى عانا جوعارى ساناپ، نەووسماندىق ساياساتپەن الەمگە اڭگىر تاياق ويناتامىن دەۋ ۇلكەن ءبىر تراگەدياعا اپارۋى مۇمكىن.  تۇركى حالقى باۋىرىمىز، جانىمىز اشيدى. ءبىزدىڭ ەليتامىزدىڭ باستى ماقساتى — تۇركيانىڭ بۇگىنگى باعىتىنان كەرى قايتارۋ، قاۋىپتى جولىنان قايتارۋعا تىرىسۋ.  بۇل ءبىزدىڭ اعايىنشىلىق، باۋىرلاستىق پارىزىمىز. ويتكەنى بۇگىنگى بەتالىس ەرتەڭگى كۇنى قياناتقا، ناسىرعا شاباتىن جولدارعا اپارۋى مۇمكىن. سول ءۇشىن ىقپال ەتەتىن ادامدارعا ايتا بەرۋىمىز كەرەك، جازا بەرۋىمىز كەرەك. «ىشىمىزبەن ەمەس، سىرتىمىزبەن جازالاپ» ايتۋىمىز كەرەك.

— سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

سۇحباتتاسقان — باۋىرجان كاريپوۆ،

«قازاقستان-ZAMAN» گازەتى.