قازىر قازاقستاندىق مۋزىكا ونەرى سالاسىندا جاڭا تۋىندىلارمەن قاتار باعزى ءداۋىر سازىنا دەگەن ىقىلاس وسە تۇسۋدە. ءداستۇرلى ورىنداۋشىلارمەن قاتار جاڭاشا ارلەنگەن تۇرىندە ورىنداپ جۇرگەندەر جەتەرلىك. ارينە، قاشاندا وسىلاي بولدى دەپ ايتا المايمىز. كەزىندە بۇكىل ەسكى اتاۋلىعا قارسى ورە تۇرەگەلۋ، ونى مويىنداماۋ، مەنسىنبەۋ، تۇسىنبەۋ، بايىبىنا بارماۋ، بەتىنەن قالقۋ دەگەن سياقتى ۇردىستەر ءوربىپ، ءتىپتى قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكا ونەرى جويىلىپ كەتۋگە شاق قالعان تۇستار دا بولدى. ءبىر كەزدە ءتىپتى «ەسكى مۋزىكادان ەش پايدا جوق» دەگەن پىكىرلەر دە بولعان. مىسالى، باتىستا نەمىستىڭ ۇلى كومپوزيتورى يوگانن باحتىڭ كەيبىر پارتيتۋرالارى ساۋداگەرلەرگە وراما قاعاز رەتىندە ساتىلعان ەكەن. ال كەيىننەن ەسكى مۋزىكالىق شىعارمالاردى ورىنداۋ مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ بولىنبەس بولشەگىنە اينالدى.

ماتەريالدىق ەمەس مادەنيەت ءتۇرى بولعاندىقتان، مۋزىكانىڭ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ونى ورىنداۋ، پايدالانۋ، ۇسىنۋ، تىڭداۋ قاجەت. ال مۋزىكالىق ونەر تۋىندىسىنىڭ ەڭ باستى قۇرالى – مۋزىكالىق اسپاپتار. وسى رەتتە، ىقىلاس دۇكەنۇلى اتىنداعى حالىقتىق مۋزىكا اسپاپتارى مۋزەيىنىڭ عىلىم ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ابزال ارىقباەۆ پەن عىلىمي قىزمەتكەر ماقسات مەدەۋبەك قازاق حالقىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن ساز ونەرىنىڭ ىشىندە وزىندىك ورنى بار ۇرمالى اسپاپتار، ولاردىڭ جاي-كۇيى، باقسىلىق ونەرىمەن بايلانىسى تۋرالى ءسوز وربىتەدى.

- ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتار مۋزەيدە اينەكتىڭ ار جاعىندا كورسەتۋگە قويىپ قويعان تاريحي جادىگەر عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن باعزى زاماننىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني ەسكەرتكىشى، كونەنىڭ كوزى، ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە مادەني-رۋحاني قۇندىلىق قاتارىنا كىرەدى. ال وسى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ارقايسىنىڭ ءوز تاريحى بار. ۇرمالى اسپاپتاردىڭ پايدا بولۋ تاريحىنا كوز سالساق، ولاردى باقسىلىقپەن بايلانىستىرامىز. وسى جونىندە تولىعىراق ايتىپ وتسەڭىزدەر.

ماقسات (سۋرەتتە): قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى نەگىزىنەن بەس تۇرگە بولىنەدى: ىشەكتى، ىسپالى، ۇرمالى، ۇرمەلى جانە تىلشەلى. سونىڭ  ىشىندە ۇرمالى اسپاپتار قاتارىنا دابىل، داۋىلپاز، شىڭداۋىل، قول دابىل، قوس دۇڭكىلدەك، ساقپان، اساتاياق كىرەدى. عالىمداردىڭ پىكىرى بويىنشا، ادامزات تاريحىندا ەڭ العاش وسى ۇرمالى اسپاپتار پايدا بولعان. ونىڭ ءبىر دالەلى، مۇنداي اسپاپتار الەم حالىقتارىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك بار.

ابزال (سۋرەتتە): جالپى ۇرمالى اسپاپتاردىڭ تاريحىن ءتورت كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشى كەزەڭدە، ياعني سوناۋ العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس تۇسىندا ادامدار ۇرمالى اسپاپتاردىڭ كومەگىمەن اڭداردى ۇركىتەتىن بولعان. ونىڭ ىشىندە داڭعىرا، شارتىلداۋىق، زىرىلداۋىق دەگەن اسپاپتار بار. ەڭ باستى ماقساتى – اڭدى ۇركىتۋ، شۋلى دىبىستار شىعارۋ. كەيىننەن ادامزات قوعامى دامىپ، جەتىلگەن سايىن بۇل اسپاپتار دا قولدانىس اياسىن وزگەرتتى. تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىنان بەلگىلى تاڭىرشىلدىك، شامانيزم كەزەڭىندە بۇل اسپاپتار ءارتۇرلى نانىم-سەنىمدەرگە بايلانىستى باقسىلىق راسىمدەردە قولدانىلاتىن باستى اتريبۋتقا اينالدى. مىسالى، داڭعىرا اسپابىن باقسىلار كوپ قولدانعان، ول اعاشتان جاسالىپ، بەتىنە ەشكىنىڭ، بۇعىنىڭ نەمەسە تۇيەنىڭ تەرىسى تارتىلادى. قازىرگى كەزدە ول التاي، حاكاس، موڭعول ەلدەرىندە باقسىلىق ماقساتتا ءالى دە كوپ قولدانىلادى. وكىنىشكە وراي، قازاقستان جەرىندە بۇل ءداستۇر ۇمىت قالعان. داڭعىرا تارىزدەس شۋلى اسپاپتار قاتارىنا قوڭىراۋ، اساتاياقتى جاتقىزامىز. بۇل اسپاپتاردى دا باقسىلار قولدانعان. ولار نەگىزىنەن باقسىلىق ءراسىم كەزىندە جىنداردى ۇركىتۋ، ارۋاقتاردى شاقىرۋ، ادامدى ەرەكشە مەديتاتسيالىق كۇيگە ءتۇسىرۋ قىزمەتىن اتقارعان. كەيىننەن بۇل اسپاپتاردىڭ كەيبىرەۋى، مىسالى قوڭىراۋ بالانى بەسىككە بولەۋ كەزىندە قولدانىلعان. ياعني، ومىردەگى كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىكتە ءوز ورنىن تاپقان.

ۇرمالى اسپاپتار تاريحىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى – جىر-داستانداردى سۇيەمەلدەۋ جانە جاۋگەرشىلىك زامان. اسكەري جورىقتاردا بۇكىل اسكەردى باعىتتاپ، باسقارۋ ءۇشىن دابىل، شىڭداۋىل، قوس دۇڭكىلدەك، دۋدىعا اسپاپتارىن قولدانعان. مىسالى، قازىر ىقىلاس اتىنداعى حالىق اسپاپتارى مۋزەيىندە ديامەترى 1 مەتردەن 3 مەترگە دەيىن جەتەتىن جورىق دابىلدارى بار. ولار مايدان دالاسىندا بەلگى بەرۋگە ارنالعان. ولاردىڭ داۋىسى 5-6 شاقىرىمعا جەتەدى. ول كەزدە قازىرگىدەي ارنايى قۇرالدار جوق، سول سەبەپتى اسكەردى شەگىندىرۋ نەمەسە العا جىبەرۋ ءۇشىن مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ دىبىسىن قولدانعان. ۇرمالى اسپاپتاردىڭ وزىندىك ءبىر ىرعاعى، ءريتمى بولادى. سول ارقىلى اسكەردىڭ ديسلوكاتسياسىن وزگەرتىپ وتىرعان. ءاربىر اسكەر قوسىنىندا وسىنداي اسپاپتار بولعان. ياعني، ۇرمالى اسپاپتار اۋەل باستا مۋزىكالىق اسپاپ رەتىندە شىققان جوق. جوعارىدا ايتقانداي، بۇل اسپاپتار اڭشىلىق كەزەڭى، باقسىلىق-تاڭىرشىلدىك كەزەڭى، اسكەري جورىق كەزەڭدەرىنەن ءوتتى. ال 4-ءشى كەزەڭ بۇل قازىرگى مۋزىكالىق اسپاپ رەتىندە قولدانىس تابۋى. ياعني، قازىرگى فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق انسامبلدەردە داۋىلپاز، تايتۇياق، زىرىلداۋىق، شارتىلداۋىق، دۇڭكىلدەك، شىڭداۋىل سياقتى ۇرمالى اسپاپتار قولدانىلادى.

- جاۋگەرشىلىكتەن كەيىنگى كەزەڭدەگى ۇرمالى اسپاپتاردىڭ ەۆوليۋتسياسى – دامۋى، تۇرلەنۋى، وزگەرۋى، زامانعا بەيىمدەلۋى قالاي ءجۇردى؟

ابزال: ۇرمالى اسپاپتار 18-19 عاسىرلارعا قاراي تاريحي سەبەپتەرگە بايلانىس-تى سيرەي باستادى. بۇعان ورىستىڭ يمپەريالىق ساياساتى دا ءوز ۇلەسىن قوستى. اسىرەسە، قازاق حالقىندا بۇل اسپاپتار جويىلۋعا شاق قالدى. تەك 1970-80 جىلدارى ىقىلاس اتىنداعى حالىق اسپاپتار مۋزەيى اشىلعان كەزدە كوپتەگەن رەكونسترۋكتسيالىق، رەستاۆراتسيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلىپ، ۇرمالى اسپاپتاردىڭ كوپشىلىگى قايتا جاڭعىرتىلدى. بۇل ارينە، ەڭ الدىمەن ونەرتانۋشى بولات سارىباەۆتىڭ ۇلكەن ەڭبەگى. ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، قازاق حالقىندا كەڭ تارالعان، التى مىڭ جىلدىق تاريحى بار دومبىرا اسپابىنىڭ ءوزى كوپ وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، ءوزىنىڭ تۇپنۇسقا قالپىن جوعالتقان. ونىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسى دا وزگەردى، مىسالى دومبىرانىڭ ىشەگى قازىر باسقا ماتەريالدان جاسالادى. قوبىز بولسا سول قالپىندا بۇگىنگە جەتىپ وتىر. قىلقوبىز دا باقسىلار قولداناتىن، باتىرلار جىرىن سۇيەمەلدەيتىن اسپاپ. يمپەريالىق وتارلىق كەزەڭدە وسى اسپاپتار قاتتى قۋدالاۋعا ۇشىرادى. سونداي-اق يسلام ءدىنى قازاق دالاسىنا تارالعان 9-عاسىرلاردان باس-تاپ ۇرمالى اسپاپتار باقسىلىق، تاڭىرشىلدىك، شامانيزم بەلگىسى رەتىندە يسلام دىنىنە قايشى دەگەن سيپاتتا جويىلۋعا بەت الدى. سول سەبەپتى بۇل اسپاپتاردىڭ تۇپنۇسقاسى بىزگە جەتكەن جوق، ءتىپتى جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. ءبىزدىڭ مۋزەيدەگى ۇرمالى اسپاپتار كوپتەگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە جاڭعىرتىلىپ، جاڭادان جاسالعان. بۇل اسپاپتار تۇپنۇسقا قالپىندا حاكاس، التاي، تىۆا، قىرعىز ەلدەرىندە ساقتالعان. كەزىندە بولات سارىباەۆ وسى اسپاپتاردى جاڭعىرتىپ، ۇلكەن كوللەكتسيا جاساپ، وركەسترگە قوستى. ال قازىرگى تاڭدا بۇل اسپاپتاردىڭ ءبارى قولدانىستا جانە قازاقتىڭ ونەرىن دامىتۋعا ۇلەس قوسۋدا.

- بۇگىندە زاماناۋي مۋزىكا ونەرى، ورىنداۋشىلىق قۇبىلىسى شارىقتاپ دامۋدا جانە ونىڭ تۇرلەرى مەن ستيلدەرى دە سان الۋان. ال ۇلى مادەنيەتتىڭ سارقىنشاعى ىسپەتتى ۇرمالى اسپاپتارداعى كاسىبي ورىنداۋشىلىقتىڭ پايدا بولۋى جانە ورىستەۋى قانداي دەڭگەيدە جانە قازىرگى قازاقستاندا ۇرمالى اسپاپتاردا كاسىبي ورىنداۋشىلار بار ما؟

ماقسات: قازىرگى تاڭدا ۇرمالى اسپاپتاردا كاسىبي ورىنداۋشىلىقتىڭ دەڭگەيى، ارينە كوتەرىلىپ كەلەدى. فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق «سازگەن سازى»، «القيسسا»، «سارىن» سياقتى انسامبلدەر بۇل مۋزىكالىق اسپاپتاردى بارىنشا قولدانادى. مىسالى، ءبىزدىڭ «تۇران» ەتنوفولكلورلىق توبى ورىندايتىن داۋلەتكەرەيدىڭ «كورۇعلى» كۇيىنە قويىلعان كومپوزيتسياعا ۇرمالى اسپاپتاردى قوستىق. جالپى، ادام بالاسىنىڭ جان دۇنيەسىنە ەڭ جاقىنى – وسى ۇرمالى اسپاپتار. ويتكەنى، ويناۋ كەزىندە ىرعاعىن تەز تاۋىپ، وزىڭە بەيىمدەپ الۋعا بولادى.

جالپى قازاق حالقىندا جەكە ورىنداۋشىلار بولماسا ەشقاشان ارنايى وركەستر بولماعان. انسامبل، وركەستر – كەڭەس داۋىرىندە پايدا بولعان ۇجىمدار. وسى كەزەڭنەن باستاپ ۇرمالى مۋزىكالىق اسپاپتار ءوزىنىڭ فۋنكتسياسىن وزگەرتىپ، مۋزىكالىق سۇيەمەلدەۋشى، ىرعاق بەرۋشى اسپاپ رەتىندە قولدانىسقا ەندى.

- ۇرمالى مۋزىكالىق اسپاپتار تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ولاردى ورىنداۋدىڭ ستيلىنە، مانەرىنە، ارنايى تەحنيكالىق ادىستەرىنە نازار اۋدارماۋ مۇمكىن ەمەس. ال اسپاپتى جاساۋ، تاڭداۋ، ونىڭ ساپاسى بۇدان كەم تۇسپەيتىن ماسەلە. وسى اسپاپتار ءبىزدىڭ زامانىمىزعا سول قالپىندا جەتتى مە؟

ماقسات: مۇندا داڭعىرا، داۋىلپازدىڭ ءپىشىنى دە، جاسالۋ ماتەريالى دا كونە قالپىندا كەلىپ جەتكەن. ۇرمالى اسپاپتاردى اعاشتان ويىپ، ءيىپ، تەرىمەن قاپتاپ جاسايدى. داڭعىراعا كەيدە ەشكىنىڭ تەرىسى، ۇلكەنىرەك بولسا سيىر، تۇيە مالدارىنىڭ، بۇعىنىڭ تەرىسى تارتىلادى. ءبىزدىڭ مۋزەيدە بۇل اسپاپتاردىڭ ءبارى بار. ولاردىڭ كوپشىلىگى باقسىنىڭ اسپاپتارى، التاي، حاكاس وڭىرىنەن كەلگەن داڭعىرالار. ءبىز بۇعان دەيىن سولارعا تاپسىرىس بەرىپ جاساتىپ كەلدىك، ەندى-ەندى ءبىزدىڭ شەبەرلەرىمىز ۇيرەنىپ جاساۋعا كىرىستى. دەگەنمەن، ۇرمالى اسپاپتار تانىمالدىعى جاعىنان دومبىرا مەن قوبىزعا جەتە قويمايدى، ويتكەنى بۇل وسى اسپاپتاردىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى. ۇرمالى اسپاپتار نەگىزىنەن وركەستردەگى قوسىمشا اسپاپ رەتىندە قولدانىلادى.

ابزال: ۇرمالى اسپاپتاردى جاسايتىن شەبەرلەر بارشىلىق، نەگىزىنەن بۇل اسپاپتاردى «شەرتەر» جشس جاساپ شىعارۋدا. وسى ىقىلاس اتىنداعى حالىق اسپاپتارى مۋزەيى «شەرتەر» فيرماسىمەن تىعىز بايلانىستا. سونداعى شەبەرلەرمەن كەڭەسىپ، وسى اسپاپتاردىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسىن قايتادان جاڭعىرتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. ال جاسالاتىن ماتەريالدار بۇرىنعىشا – اعاش، تەرى، مەتالل. ارينە، جاڭا تەحنولوگيانى قولدانۋ قاجەت، بىراق ماتەريالى مەن ءتۇرىن ساقتاۋ ماڭىزدى.

- قازاقستانداعى ۇرمالى اسپاپتاردىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى جاعدايى قالاي؟

ابزال: وكىنىشكە وراي، قازاقستاندا مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىندا وسى اسپاپتارعا ارنالعان ءپان دە، ساباق تا جوق. ۇرمالى اسپاپتاردا ويناۋدى ۇيرەتەتىن كاسىبي ماماندار مۇلدە جوق. مەن ءوزىم ماقسات ءجۇسىپالى دەگەن مۋلتينسترۋمەنتاليستەن ۇيرەندىم، ول ۇلتتىق اسپاپتاردىڭ بارلىعىندا دەرلىك ويناي الاتىن قازاقستانداعى دەڭگەيى ەڭ جوعارى مۋزىكانت. ول كىسى «وتىرار سازى»، «القيسسا» انسامبلدەرىندە ويناعان. ماقسات اعا كەزىندە ۇرمالى اسپاپتاردا وينايتىن جالعىز مامان بولعان، سونداي-اق وسى اسپاپتاردى زەرتتەۋگە كوپ ۇلەس قوسقان كاسىبي مۋزىكانت. ال قازاقستاندا ۇرمالى اسپاپتاردا وينايتىن كاسىبي مۋزىكانت دايىندايتىن وقۋ ورنى جوق.

- ۇرمالى اسپاپتاردى كاسىبي دەڭگەيدە ودان ءارى جەتىلدىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك، كەلەشەگى قانداي؟

ابزال: ۇرمالى اسپاپتاردى ودان ءارى جەتىلدىرۋ جايى تۋرالى ايتساق، بىرىنشىدەن، ءبىلىم بەرۋ ورىندارىندا وسى اسپاپتاردى قولدانىسقا ەنگىزۋ كەرەك. ەڭ بولماعاندا، فاكۋلتاتيۆتىك ساباقتار جۇرگىزىلسە. بۇل تەك كاسىبي مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىنا عانا قاتىستى ەمەس، سونىمەن بىرگە كەز-كەلگەن ءبىلىم مەكەمەسىندە، مەيلى ول مەديتسينالىق، تەحنيكالىق وقۋ ورنى بولسىن، قوسىمشا ساباقتاردا مۋزىكالىق اسپاپتا ويناۋدى ۇيرەتۋ كەرەك. مىسالى، كورەيا، جاپونيا ەلدەرىندە بۇلدىرشىندەرگە مىندەتتى تۇردە قانداي دا ءبىر مۋزىكالىق اسپاپتا ويناۋدى ۇيرەتەدى. بۇل ۇلتتىق مادەنيەتكە باۋلۋمەن بىرگە مۋزىكاعا جاقىن بولىپ وسكەن بالانىڭ جانى

تازا بولاتىنىنا ءمان بەرۋدەن تۋعان ءۇردىس. بۇل كوبىنەسە ۇرلەمەلى جانە ۇرمالى اسپاپتارعا قاتىستى. ويتكەنى، ۇرلەمەلى اسپاپتا ويناۋ ادامنىڭ وكپە قىزمەتى، تىنىس الۋى ءۇشىن پايدالى، سونداي-اق وكپە، كەڭىردەك اۋرۋلارىنىڭ الدىن الادى. ەكىنشىدەن، ءاربىر ادامنىڭ ءوز ىرعاعى بولادى، سول ارقىلى جۇيكە جۇيەسى، كوورديناتسيا ءبىر جۇيەگە كەلەدى. ونىمەن قوسا، شىعارماشىلىق قيالى داميدى. سوندىقتان كورەيلەر مەن جاپوندار وسى ەكى اسپاپتى بىردەي وقۋ ۇدەرىسىندە قولدانادى. شەت ەلدەردە گاسترولدىك ساپارلاردا بايقايتىنىمىز، نەشە ءتۇرلى ماماندىق يەلەرى، فينانسيست، بانكير ازاماتتار كەم دەگەندە ءبىر مۋزىكالىق اسپاپتا ويناي بىلەدى. بىزدە دە وسى ءۇردىستى قولعا الۋ قاجەت. مىسالى، قازىر «كوكىل» مەكتەبى ابدۋلحاميت رايىمبەرگەنوۆتىڭ باسشىلىعىمەن ۇلتتىق اسپاپتا، ونىڭ ىشىندە دومبىرادا ويناپ ۇيرەنۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن قولدانۋدا. وسى «شاكىرت-ۇستاز» تەحنولوگياسىمەن بالا 45 مينۋتتىڭ ىشىندە دومبىرادا ويناپ كەتەدى.

ماقسات: بالكىم، «Drum Line” ءتارىزدى تەك ۇرمالى اسپاپتاردان قۇرالعان توپ قۇرۋ كەرەك شىعار.

- كونە ءداۋىر اسپاپتارى جاڭا مىڭجىلدىق تىڭداۋشىلارىنا اسەر ەتە الا ما؟

ابزال: قازىر جاھاندانۋ زامانىندا شەتەلدىڭ مۋزىكاسى جاۋلاپ الدى دەگەن الاڭداۋشىلىقتار باسىم، دەگەنمەن بۇل ۇردىستەردەن قاشپاۋ كەرەك. مۋزىكا ءبىر ورىندا تۇرمايدى، ول ۇنەمى دامىپ، وزگەرىپ وتىرادى، ءاربىر مۋزىكانىڭ ءوز كەزەڭى بولادى. قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى. بۇل ءاربىر قازاقتىڭ بويىنا گەنەتيكالىق جولمەن بەرىلەتىن نارسە. كەيدە شەتەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان، انا ءتىلىن، تاريحىن بىلمەيتىن قازاقتاردىڭ ءوزى قوبىزدى، ۇرمالى اسپاپتاردى تىڭداعان كەزدە دەنەلەرى تۇرشىگىپ، ءوزىمىزدى 8-9 عاسىرلاردا جۇرگەندەي سەزىندىك دەپ ايتىپ جاتادى. ياعني، بۇل ونەر ەشقاشان جوعالمايدى، ۇمىتىلمايدى.

جاپپاي كەلىپ جاتقان بۇقارالىق مادەنيەت ۇلگىلەرىنە قارسى تۇرا الاتىن دا وسى - ۇلتتىق مۋزىكا. بىراق ول ءۇشىن بالانىڭ قۇرساقتاعى كەزەڭىنەن باستاۋ كەرەك. قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسىن، كلاسسيكانى تىڭداۋ كەرەك. جالپى كلاسسيكالىق مۋزىكا ادامدى سابىرلىلىققا ۇيرەتەدى، جان-جاقتى بولۋعا ىقپال ەتەدى. ال، قازاقتىڭ مۋزىكاسى ەڭ الدىمەن فيلوسوفيالىق مۋزىكا بولىپ تابىلادى، بۇل – ءبىر، ال ەكىنشىدەن، ول – پاتريوتيزم. بايقاساڭىز، ءار ۇلتتىڭ مۋزىكاسى سول حالىقتىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتىنە سايكەس كەلەدى، مىسالى تاتاردىڭ مۋزىكاسى نەگىزىنەن كوڭىلدى، بيگە جاقىن، ومىرگە قۇشتارلىق بار. قازاق مۋزىكاسىندا تەرەڭ وي باسىم، جاۋىنگەرلىك رۋحقا تولى. بۇل حالقىمىزدىڭ تاريحىنا دا بايلانىستى بولسا كەرەك. ايتالىق، ماحامبەتتىڭ، قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرى ادامعا رۋح بەرەدى، جىگەرىن جانيدى.

- مۋزىكاداعى ورىنداۋشىلىق ونەرى ارقىلى «جاقسى تالعام» قالىپتاستىرۋعا بولادى. ولاي بولسا، سىزدەر ناسيحاتتاپ جۇرگەن ۇلتتىق مۋزىكا قازىرگى جاستاردىڭ مۋزىكالىق قابىلداۋىن وزگەرتۋگە قابىلەتتى مە؟

ماقسات: مۋزىكانىڭ ءوز ءتىلى بار، ونى كادىمگى سوزدەرمەن جەتكىزۋ قيىن. ونى تەك اسپاپتاردا ويناۋ ارقىلى سەزىنۋگە، ۇعىنۋعا، بويلاۋعا بولادى. ال كونە مۋزىكانى ءتۇسىنىپ قابىلداۋ ونداعى بۇكىل سەزىمدەردىڭ بوياۋى مەن ويلاردىڭ رەڭكتەرىن سول اسپاپتاردا بەرە بىلۋگە بايلانىستى. جالپى ءار ادامنىڭ مۋزىكالىق تالعامى بالا كەزدەن قالىپتاسادى. جاستاردىڭ تالعامىن ءوسىرۋ ءۇشىن بالا كەزدەن ءداستۇرلى مۋزىكانى تىڭداتسا، ۇلتتىق وركەستردىڭ كونتسەرتتەرىنە، مۋزەيلەرگە جۇيەلى تۇردە بارىپ تۇرسا، ارينە ول بالا قازاق مۋزىكاسىنا ەرەكشە كوزقاراسپەن قارايدى. بىزدە ءبىر تەرىس تۇسىنىك بار، ول قانداي دا ءبىر ءانشى نەمەسە توپ ءوز ەلىمىزدە كوتەرىلە الماي جۇرەدى دە، ەۋروپادان نەمەسە كەز-كەلگەن شەت ەلدەن جۇلدە الىپ كەلسە عانا وعان ەرەكشە ىقىلاس تانىتىپ، مويىندايدى.

دەگەنمەن، كازىر ۇلتتىق اسپاپتارعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جۇرگەندەر كوپ. ءوزىمىز دە شاكىرت تاربيەلەپ ءجۇرمىز. كەز-كەلگەن جاستاعى ادامدار، ستۋدەنتتەر، قىزمەتكەرلەر تىلەك ءبىلدىرىپ، ۇيرەنگىسى كەلەدى.

- ال وسى اسپاپتاردى تاريحي شىعۋ تەگىنە، ماقساتىنا قاراي پايدالانىپ جۇرگەن ادامدار بۇگىنگى كۇنى بار ما ەكەن؟

ابزال: ۇرمالى اسپاپتاردى باقسىلىق ماقساتتا پايدالانىپ جۇرگەن ادامدار كەزدەسەدى. ءبىر بەلگىلى حالىق ەمشىسى ءوز راسىمدەرىنە داڭعىرانى، سىلدىرماقتى قولدانادى. مىنە، وسىنداي سوناۋ زاماننان كەلە جاتقان ءداستۇردى جالعاستىرىپ جۇرگەن باقسى-بالگەرلەر ءالى دە بار. مۇنداعى ەڭ باستىسى – ءداستۇردى ساقتاۋ. بۇل انا ءتىلى مەن ءتولتۋما مادەنيەت سياقتى ۇلت بولىپ قالۋ ءۇشىن قاجەت ەڭ باستى قۇندىلىقتار.

ماقسات: تابيعي دىبىستاردىڭ ادامعا ەمدىك قاسيەتى دە بار ەكەنى دالەلدەنگەن. ايتالىق، باقسىلار ادام ەمدەگەن كەزدە ترانسقا كىرىپ، وسى اسپاپتاردىڭ دىبىس كۇشىن قولدانعان. اساتاياق تا، سىلدىرماق تا باقسىلاردىڭ اسپابى. نارقوبىزدىڭ تيەگىن الىپ تاستاپ، ۇرمالى اسپاپ رەتىندە پايدالانعان. شىڭداۋىل باتىردىڭ دۋلىعاسىنا ۇقسايدى، ونى مويىنعا ءىلىپ الادى. شارتىلداۋىق، ساقپان دەگەن اسپاپتاردى اڭشىلىقتا، سونداي-اق اۋىل شارۋاشىلىعىندا قۇستاردى ۇركىتۋ ءۇشىن دە پايدالانعان.

- قازىرگى كەزدە اسا دامىعان، امبەباپ مۋزىكالىق اسپاپتار بار، ولار كەز-كەلگەن اسپاپتىڭ ورنىن باسا الادى. كونە مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ زاماناۋي اسپاپتاردان ايىرماشىلىقتارى جايلى ايتىپ كەتسەك.

ماقسات: دىبىستار ارقىلى كوركەم بەينە تۋعىزۋ، ونى تىڭدارماننىڭ كوز الدىنا كەلتىرۋ – ءار مۋزىكانت ءۇشىن ارمان، وعان قول جەتكىزۋ وڭاي ەمەس. مۇنداعى ەڭ ماڭىزدىسى – سول زاماناۋي اسپاپ كونە مۋزىكالىق تۋىندىنىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىن، بوياۋىن، تەمبرىن بەرۋى ءتيىس. الايدا قازىرگى زاماناۋي اسپاپتار كونە داۋىرلەردىڭ سازىن تولىعىمەن بەرە المايدى. كونە اسپاپتاردىڭ قازىرگى زامانعى انالوگتارى ولارعا ىلەسە المايدى، سوندىقتان ولاردى قايتا جاڭعىرتۋدان دۇرىس جول جوق. ءبىز قازىر قازاقتىڭ سوناۋ ەجەلگى تامىرلارى باستاۋ الاتىن داۋىرلەرگە بەت بۇرۋعا مۇمكىندىك الدىق، كەز-كەلگەن تاريحي داۋىردەگى مۋزىكالىق ستيلدەرگە نازار اۋدارامىز. كونە مۋزىكانى تۇپنۇسقالىق ورىنداۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە سول زاماننىڭ تۇپنۇسقا اسپاپتارىن نەمەسە ولاردىڭ ءدال كوشىرمەسىن قولدانۋ قاجەت، سونداي-اق ولاردا ويناۋ تەحنيكاسىن ساقتاماي بولمايدى. بىراق، ارينە، ءدال سول 2000-3000 جىل بۇرىنعىداي داستۇردە ورىنداۋ مۇمكىن ەمەس.

- عىلىمي قىزمەتپەن قاتار ۇلتتىق مۋزىكانى ناسيحاتتاۋمەن اينالىسىپ جۇرگەندەرىڭىز بەلگىلى. وسى باعىتتاعى جەكە شىعارماشىلىقتارىڭىز جونىندە بىلسەك.

ماقسات: «تۇران» ەتنوفولكلورلىق توبىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ءداستۇرلى مۋزىكانى زاماناۋي تۇردە حالىققا ۇسىنۋ ىسىنە ۇلەس قوسىپ

ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز كونە ونەردى ناسيحاتتاۋ ارقىلى جاستاردى ۇلتتىق ونەرگە بۇرۋ، كوزقاراسىن وزگەرتۋ، پاتريوتتىق سەزىمدەرىن وياتۋ. وسى تۇرعىدا ءبىز كوپتەگەن جاڭالىقتار ەنگىزدىك. مىسالى، داڭعىرا اسپابىنىڭ وزگەشە فورمالارىن تاۋىپ، قولدانۋدامىز. اساتاياقتىڭ ءبىر ءتۇرى – كوپتاياقتى جاسادىق. سول سياقتى شارتىلداۋىق، دابىل، داۋىلپاز اسپاپتارىن ەل ىشىندە جاڭاشا تۇردە ناسيحاتتاپ ءجۇرمىز. جالپى بۇگىنگى تاڭدا مادەنيەتتى، ونەردى ناسيحاتتاۋ دۇرىس جولعا قويىلىپ كەلەدى، شەت ەلدەرگە گاسترولدىك ساپارلارعا شىعامىز، ەلدەگى كونتسەرتتەرىمىزگە دە حالىق كوپ كەلەدى. تىڭداۋشىلارىمىزدىڭ 80%-ى جاستار. وسى كۇنگە دەيىن «تۇران» توبىنىڭ بىرنەشە كۇيتاباعى شىقتى. ەڭ باستىسى، ۇلتتىق مۋزىكانىڭ ىرعاعىن بۇزباي، دىبىسىن، بوياۋىن وزگەرتپەي، زاماناۋي تۇردە ورىنداۋ قاجەت دەپ سانايمىز.

ابزال: ۇرمالى اسپاپتا ويناۋمەن قوسا كومەيمەن قايىرۋ ونەرىن جاڭعىرتىپ ءجۇرمىن، بۇل سوناۋ ساق پەن تۇركى زامانىنان بەرى كەلە جاتقان ءان ايتۋ ءداستۇرى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ حالقىمىزدا كومەيمەن ايتۋ شامالى ۇمىتىلىپ، كەنجە قالعان ونەر. كازىرگى قىزىلوردا وبلىسىندا، قارماقشى وڭىرىندە كوپ كەزدەسەدى. كومەيمەن قايىرۋ دا كونە زامانداعى تاڭىرشىلدىكپەن بايلانىستى ۇعىم. تۇركىلەر الەمدى ءۇش بولىككە بولەدى: جەر استى، جەر ءۇستى جانە اسپان – كوك ءتاڭىرى. كومەيدەن وسى ءۇش الەمنىڭ دىبىسى بىردەي شىعىپ، ۇيلەسىم تابادى: قارقىرا، كومەي، كۇركىرەۋ. ەڭ جوعارعىسى – كۇركىرەۋ (اسپان), تومەنگىسى – قارقىرا (جەر استى), ال ورتاسىندا – كومەي، ياعني ادام. كوپتەگەن ەپيكالىق جىر-داستاندار كومەي ارقىلى ورىندالعان (ابزال وسى دىبىستاردى كومەيمەن قايىرۋدى كورسەتتى).

- ۇلتتىق مۋزىكانى، اسپاپتاردى تانىتۋ، دارىپتەۋ، ناسيحاتتاۋ جاعى كوڭىل كونشىتەرلىك پە؟

ابزال: ۇرمالى اسپاپتاردا ويناۋدى الەمگە تانىتۋ دەڭگەيى وتە جاقسى. فولكلورلىق انسامبلدەردىڭ بارلىعىندا بۇل اسپاپتار قولدانىلادى. ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ەتنوفەستيۆالدەرگە قاتىسامىز، وسى ونەردى دامىتۋعا تالپىنىسىمىز جوعارى. اسىرەسە، ەۋروپا ەلدەرىندە گاسترولدىك ساپارعا بارعاندا ءبىزدىڭ اسپاپتارعا، ۇلتتىق مۋزىكاعا ۇلكەن قىزىعۋشىلىقپەن تاڭىرقاي قارايدى.

ۇرمالى اسپاپتاردى ناسيحاتتاۋ، ونى قولداۋ ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ازىرگە بۇل ونەر تەك جەكەلەگەن ادامداردىڭ ەنتۋزيازمى ارقىلى ورىستەپ وتىر، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ از. دەگەنمەن، ناقتى جوبالار ۇسىنىپ، مەملەكەت تاراپىنان بولىنەتىن گرانتتاردى ۇتىپ الۋعا بولادى. بارلىق ماسەلە ادامنىڭ وزىندە، ءوز قابىلەتىن ىسكە اسىرۋىندا، كورسەتۋىنە بايلانىستى دەپ بىلەمىز.

- مۋزىكانتتار وزدەرىنىڭ دۇنيەتانىمىن، كوزقاراسىن ءوزى ورىندايتىن اسپاپقا قاراي قالىپتاستىراتىنى بار. سىزدەردىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ونەرىن لايىقتى جالعاستىرىپ جۇرگەنىڭىزدىڭ ءوزى وتانشىل ازامات ەكەندەرىڭىزدىڭ ءبىر كورىنىسى.

ماقسات: ادام اقپاراتتى ءتۇرلى جولمەن الادى. مۋزىكا دا ادامعا ءبىر نارسەنى، جاي نارسە ەمەس، سۇلۋلىق پەن سەزىم ۇيلەسىمىن جەتكىزۋدىڭ ءتاسىلى. كەز-كەلگەن نارسەنى جاقسى جاساۋ ءۇشىن ونى ءسۇيۋ، بار ىنتاڭمەن بەرىلۋ، ناتيجەسىنەن راحات الۋ قاجەت. بۇل اسىرەسە مۋزىكا ونەرىنە ەرەكشە قاتىسى بار، ويتكەنى مۋزىكا – رۋحاني دۇنيە.

مۋزىكانتتىڭ تابىسقا جەتۋ ونىڭ دارىنىنا، قابىلەتىنە، ەڭبەكقورلىعىنا، تاباندىلىعىنا، ءوز ىسىنە بەرىلگەندىگىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن بىلەمىز، ونىڭ شىعارماشىلىق قيالى ۇشقىر بولعان سايىن الدىنان كەزدەسكەن قيىنشىلىقتارعا توتەپ بەرۋ قاسيەتى كۇشەيىپ، بۇل وعان دەم بەرەدى، قالايدا كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋگە ۇمتىلادى.

ابزال: ساز ىرعاعىن بۇكىل جان-جۇيەڭمەن سەزىنىپ، ءبىر ءسات ءتان ىرقىنان بوساپ شىعۋ، كەڭىستىكتە قالىقتاتۋ ساز ونەرىنىڭ عاجاپ قۇبىلىسى. ال وسى تىڭداۋشىلاردىڭ مۋزىكانى سەزىنۋى، اسەرلەنۋى ورىنداۋشىعا تىكەلەي بايلانىستى. ەگەر ورىنداۋشى مۋزىكامەن تۇتاسىپ، ساز سيقىرىنىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاتا بىلسە عانا ول ناعىز ورىنداۋشى.

- كونە دە جاڭا مۋزىكانى ناسيحاتتاۋ جاعى قالاي قالىپتاسۋدا؟ ارنايى فەستيۆالدەر، كونتسەرتتەر ۇيىمداستىرىلا ما؟

ابزال: كونتسەرتتەر، مۋزىكالىق فەستيۆالدەر – مۋزىكانىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ بىردەن ءبىر كەپىلى. بۇگىندە مۇنداي ءىس-شارالار ءجيى ۇيىمداستىرىلىپ تۇرادى. ويتكەنى، ۇلتتىق مۋزىكانى ورىنداۋشىلار دا قازىرگى زامانعى قازاقستاندىق مادەنيەتتىڭ ءبىر بولشەگى. ۇنەمى شىعارماشىلىق ىزدەنىستە بولۋ، تىڭ جولداردى تابۋ باسەكەدەن قالماۋعا كومەكتەسەدى. ايتپەسە ءبىر ورىندا تۇرىپ قالۋ ارتقا كەتۋ دەگەن ءسوز. اسىرەسە، كونە ساز اسپاپتارىمەن اينالىسا

ءجۇرىپ، ەجەلگى مۋزىكا ونەرىنىڭ تاريحىنا بويلاۋ، زاماناۋي تالاپتارمەن ۇيلەستىرۋ ارقىلى تۇپنۇسقا اسپاپتاردىڭ ەرەكشەلىگى مەن قاسيەتىن جەتكىزۋ – ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز.

ىقىلاس اتىنداعى حالىق اسپاپتارى مۋزەيى تاراپىنان بالاباقشا، مەكتەپ، كوللەدج سياقتى ءتۇرلى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس-كونتسەرتتەر ۇيىمداستىرىلادى، مۇندا ءار اسپاپتىڭ جەكە دىبىسى، ولاردىڭ ۇندەستىگىن كورسەتۋگە باستى نازار اۋدارىلادى.

ماقسات: جالپى مۋزىكا ەسكى نە جاڭا دەپ بولىنبەيدى، تەك جاقسى نەمەسە ناشار مۋزىكا عانا بار. قازىر ەسترادالىق جەڭىل-جەلپى اۋەندەر كوبەيگەنمەن دە، بۇل ۋاقىتشا قۇبىلىس. تەك ناعىز تازا ونەر عانا ماڭگىلىك، ەشقاشان ەسكىرمەيدى، جاڭعىرا بەرەدى.

نەمىستەر موتسارتتىڭ مۋزىكاسىنا قانداي ۇقىپتىلىقپەن قاراسا، ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇرامىزعا دا سونداي كوزقاراس قاجەت.

- ءيا، باردىڭ بەرەكەسىن كەلتىرىپ، جوقتىڭ ءىزىن ىندەتىپ زەرتتەيتىن زەردەلى جاستار، ونى قولدانىسقا ەنگىزىپ، قازىرگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا قۇياتىن، نەمقۇرايدىلىقتى جويىپ، رۋح-جىگەردى وياتاتىن زەرەك ۇلاندار باردا قازاق ونەرى ەشقاشان ولمەيدى. سالماقتى دا ساليقالى اڭگىمەلەرىڭىز ءۇشىن العىس ايتامىز. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ونەرىنىڭ الەۋەتىن تانىتۋ جولىنداعى ەڭبەكتەرىڭىزگە جەمىس تىلەيمىز.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن

دينا يمامباي

 abai.kz