ءومىرى دە، ونەرى دە ەشكىمگە ۇقساي بەرمەيتىن، ءبىلىم-بىلىگى، ويىنىڭ وزىقتىعى جاعىنان دا وزگەشە بەلگىلى اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىق­تىڭ لاۋرەاتى ەسەنعالي راۋشانوۆ بۇل سۇحباتىندا بارى­مىزگە بەلگىلى، تولعاندىرىپ جۇرگەن تاقىرىپقا وراي توسىن وي ءوربىتىپ، پىكىر، ۇسىنىستارىن ورتاعا سالادى.

ەسەنعالي راۋشانوۆ، اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى:

ول كەزدەگى الماتى باسقا ەدى

ءتىلشى: الەۋمەتتىك جەلىلەردەن ءسىزدىڭ  جىل سايىن ءوزىڭىز ءسۇيىپ جىرلايتىن كۇز ماۋسىمىندا   جاس اقىنداردى ەرتىپ كەڭساي قورىمىنا جەرلەنگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ باسىنا زيارات جاسايتىن ادەتىڭىز بارىن  وقىدىق. ساۋاپتى ءىس ەكەن.

ە.راۋشانوۆ: جوق، ونداي ادەتىم جوق. جەلىلەرىڭ جەلدىرتىپ جىبەرگەن عوي، شاماسى. كەڭسايعا بارىپ تۇراتىنىم راس، بىراق، ەل باس­تاپ بارادى دەگەنى ەندى… اسىرا سىلتەۋ. بەيىتكە جالعىز بارعان دۇرىس… كۇزدە بارا­تىنىمدا دا ەشقانداي ليريكا جوق. ەرتەڭ قار ارالاس جاڭبىرلار باستالىپ كەتەدى، الماتىنىڭ لايساڭىندا ودان ءارى اق قار، كوك مۇزىندا تاۋعا شىعۋ قيىن. كەڭساي­دىڭ جولى قيىن جول. ونى قيىنداتقان ولىلەر ەمەس، تىرىلەر. جاڭا ايتتىم عوي، جەلى-پەلىڭدى وقى­مايمىن دەپ. ۇزىنقۇلاقتان ەستىپ جا­تام، بىرەۋلەر سول ينتەرنەتتە ارا-تۇرا مەنى ماقتايتىن كورىنەدى، ەندى ءبىر توپ داتتايدى دەيدى. داتتايتىنداردى تۇسىنەم، ءارى ايايمىن، ال ماقتايتىنداردى تۇسىنبەي­مىن. نە تاۋىپ ماقتايدى ەكەن، توبا؟

ءتىلشى: وسى جولى سىزگە ەرىپ بارعان جاس اقىندار تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

ە.راۋشانوۆ: ولار عاجاپ. ءبولىپ-جارا­تىنى جوق. جاڭاعى ايتقان شەرحان تالاپ، ايبول باتىر، فاميلياسى ەسىمە تۇسپەي وتىر، بەكزات سماديار، اسلان تىلەگەن (مۋ­سين ەمەس),ء ارىبي-ارىبەك داۋىل (اتىنىڭ ءوزى كەرەمەت ەكەنىن ايتىپ تۇرعان جوق پا، بي دە ءوز­ىم، بەك تە ءوزىم دەپ؟), رەتبەك ماعاز (ما­عاز، بىراق، ماسانچي ەمەس), نۇرتاس تۇرعان­بەكۇلى، تۇرسىنبەك باشار (باشار اسادقا تۇك تە قاتىسى جوق), جانداربەك جۇماعۇل، ەدىلبەك دۇيسەنوۆ، ەلامان حاسەن، ايدىن بايىس… وسىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا  مىق­تى. كەيبىرىنىڭ اتى-جوندەرىن شاتاستىر­سام رەنجىمەسىن. ولار توبىن جازباي  باسپاعا كەلىپ تۇرادى، وعان مەن قۋانامىن.

ءتىلشى: ولاردىڭ  كەڭسايدان العان اسەرى كەرەمەت شىعار؟

ە.راۋشانوۆ: ارينە، سولاي بولادى. كەزىندە مەن دە كەڭسايعا  اعالارىما ەرىپ تالاي بارعانمىن. سول قادىر، تۇمانباي، ساعي، جۇمەكەن، سىراعاڭ، قۋاناعاڭ، عافە­كەڭدەردىڭ… وزدەرى بۇل كۇندە كەڭسايدا ماڭگى ۇيقىدا جاتىر. ءار بەيىتتىڭ ءوز مىنەزى بار. مىسالى، ۇزاق ۋاقىت بارماي كەتسەڭ، تۇما­عاڭنىڭ قۇلپىتاسى ءبىر ءتۇرلى “وكپەلەپ” تۇرادى، قادەكەڭە  تاس ءتۇيىن دايىندالىپ بارۋ كەرەك، ايتپەسە تابان استىنان  تاۋىپ ايتىپ  “شالقاڭنان تۇسىرەتىندەي” كورىنەدى. سا­عي مەن جۇمەكەن اعايلار مومىن، ”ي-ي-ي، اينا­لايىن­­دار، كەلدىڭدەر مە، امان-ەسەن جۇرمى­سىڭدەر” دەپ كۇلىپ تۇرادى. سىراعاڭا كوپ سويلەمەۋ كەرەك. قۋاناعاڭ  بەكزاتتىق­تى ۇناتادى. ولپى-سولپى جۇرسەڭ، ابزالى بارماي-اق قوي. جاراسقان، تىنىشباي، جۇ­ماتاي، ءداۋىتالى… — بۇلار ءبىر-بىرىنە ۇقسا­مايدى.

ول كەزدەگى الماتى باسقا ەدى. سۋىق ەمەس ەدى. كەڭساي شاعىن بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە  ءبىزدىڭ جاسىراق كەزىمىزدە قازىرگى بەلگىلى  اقىن، زەرتتەۋشى بايبوتا قوشىم نوعاي، ول كەزدەگى فاميلياسى سەرىكباەۆ بولاتىن، كەڭسايدىڭ ەتەگىندەگى ءبىر شاعىن كوشەدە پاتەر جالداپ تۇردى، دەمالىس كۇندەرى  جاستار سول اۋلاعا جينالىپ ولەڭ وقيتىن­بىز، سوسىن كاميلانىڭ تاماعى پىسكەنشە سىرتقا شىعىپ بەيىتتەردى ارالاپ كەلۋشى ەدىك. مەن ول كۇندەردى ۇمىتقام جوق.

كەڭساي ەرەكشە مەكەن. وعان بارىپ تۇرۋ كىسىنى ويلاندىرادى، كوپ نارسەگە باسقاشا قارايتىن بولاسىڭ، اسىپ-تاسىپ بارا جات­قان كەزدەرىڭدە سابىرعا شاقىرادى.

تامارا حانۋمنىڭ شىن اتى-ءجونىن بىلەسىز بە؟

ءتىلشى: شەت ەلدەرگە ءجيى شىعاسىز عوي، ولاردىڭ دا ءوز كەڭسايلارى بار شىعار؟

ە.راۋشانوۆ: ءيا، مەن قاي قالاعا بارسام دا سول ەلدىڭ كونە بەيىتتەرىن كورۋگە ۋاقىت تابۋعا تىرىسامىن.  اسى­رەسە، ەۋروپاعا جولىم تۇسسە، سايا­حا­تىمنىڭ ءبىر بولىگىن  مازار­لارعا ارناۋ قاشانعى ادەتىم. مۇندا ءبىر تىلسىم بار. فران­تسياعا العاش بار­عا­نىم­دا سەنت جەنەۆە دە بۋا قالا­سىن­داعى ورتودوكس ما­زار­ستانىنا ارنايى سوق­تىم. بالا كەزىمنەن كورسەم دەپ جۇرەتىنمىن. ول تۋرالى كەزىندە يۆان بۋنين تۋرالى ماقا­­لامدا جازدىم دا. كەيىنگى ساپار­لارىمدا دا اتالمىش قالاعا بارماي كەتكەن كەزىم جوق. ايتپاقشى، مەندە سول ساپاردا تۇسىرگەن ءبىر سۋرەت بار. كوپتەن ساقتاپ كەلە­مىن. بۇل اسىلى كەزىندە قىزىلداردان ۇركە كوشكەن ورىس اق­سۇيەكتەرىنىڭ قورىمى عوي، مىنا ءبىر بايتۋعانوۆ دەگەن كىسى، بالكىم، سولارعا ەرىپ بارعان ءبىر بەيباق بولار. بايتۋعان دەگەن ورىس بولمايدى، مۇمكىن، تەگى قازاق شىعار دەپ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ العام، قازاق ەكەنى راس بولسا، كىم بىلەدى، تۋىس­تارى تابىلىپ قالار. وسى سۋرەتتى گازەت­تەرىڭە شىعارساڭدار وڭدى بولار ەدى.

لوندونداعى ھايگەيت مازاراتىنا ارناپ اتاپ بارعانىمدا جولباستاۋ­شى­نىڭ  ء“سىز كارل ماركسكە كەلگەن بولار­سىز؟”دەپ سۇرا­عانى ەسىمدە قالىپتى. شىنىن ايتسام، مەن كارل ماركستىڭ مۇندا جەرلەنگەنىن بىلمەۋشى ەدىم. ھايگەيت كونە قورىمنان گورى دەمالىس پاركىنە نەمەسە  كۇتىممەن وسكەن ور­مان­عا ۇقسايدى. سىڭسىعان تال-تەرەكتەردىڭ ارا­سىندا اتاقتى ءال قۇددىس بالقا­راعايى (سامىر­سىنى) ءوسىپ تۇر. پا­لەس­تي­نادان بۇل ماڭعا  قالاي كەلىپ، قالاي جەرلەسكەنىن ەشكىم ايتا المايدى. بيىكتىگى قىرىق، ەلۋ مەترگە دەيىن جەتەدى. الىبەك اسقاروۆ جازىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ  التايدىڭ الىپ سامىرسىن­دارىمەن تۇقىمداس، بىراق، سورتى بولەك. “كالام شاريفتە” باياندالاتىن  باياعى توپان سۋدىڭ كەزىندە نۇح وسى اعاشتان كەمە جاساپتى دەگەن دە اڭىز بار. اسىلى سامىر­سىن تۋرالى سۇلەيمەن پاتشا، نۇح پايعام­بار جانە الىبەك اسقاروۆ بىزدەن گورى جاقسى بىلەدى.

تىنىشتىق. مۇندا قۇستار دا بولەك ءبىر داۋىسپەن سايرايدى. مۇك باسقان قۇلپىتاستارعا ۇڭىلسەڭىز، الدى بەس ءجۇز جىل، سوڭى ءجۇز جىل بۇرىنعى جادى­گەر­لىكتەر ەكەنىن كورەسىز.  اعىلشىننىڭ اتاقتى جازۋشىسى چارلز ديككەنستىڭ اكەسىنىڭ بەيىتى وسىندا. ول كەزىندە انگليا­نىڭ اتاقتى شەنەۋنىكتەرىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. بىراق، ونىڭ بەيىتىنەن گۇل ۇزىلمەيتىنىن مۇنداعى جۇرت بالاسىنىڭ ابىرويىمەن بايلانىستىردى. مارقۇمنىڭ ءوز ۋاقىتىندا نە جۇمىس ىستەگەنىن تاريحشىلار بولماسا، بىلايعى جۇرت بىلمەيدى، قۇرمەتتەسە بالاسى ءۇشىن قۇرمەتتەيدى.

ستامبۋلدى قاق جارىپ وتەتىن جالعىز ترامۆاي جولىن جاعالاپ وتىرساڭىز، وسمان پاتشالارى زامانىنداعى كونە بەيىتتەردى كوپتەپ كەزدەستىرەسىز. ولاردىڭ ارحيتەكتۋ­راسى بولەك اڭگىمەنىڭ جەلىسى. حريستيان الە­مى ادەتتە قايتقان كىسىلەردى شىركەۋ ماڭىنا جەرلەسە، مۇسىلماندار مەشىتتىڭ ماڭىنا جەرلەگەن. وسىلاردىڭ بارىنە ورتاق ءبىر ەرەك­شەلىك بار. ادامدار ءولى ارۋاقتاردى قادىرلەۋ ارقىلى تىرىلەردىڭ ءجيى سوعىپ، ءوزىن- ءوزى قايتا تانيتىن ءبىر مەكەن جاساعانىن ءبىلدى مە ەكەن؟

ستامبۋلدى ايتقان سوڭ ەسىمە ءتۇسىپ وتىر، وسىنداعى ارحەولوگيا مۋزەيىندە ەس­كەندىر زۇلقارنايىننىڭ تابىتى (ساركو­فاگ) تۇر. باعا جەتپەس اق ءمارماردان  قا­شال­عان جاشىك پىشىندەس تاس تابىت. ما­ڭىندا  كەزىندە “الەمدى ۋىسىمدا ۇستايمىن” دەگەن نەشەمە شىنجىر بالاق، شۇبار توستەردىڭ ساركوفاكتارى قازداي ءتىزىلىپ تۇر. ولاردىڭ كىم ەكەنىن جۇرت بۇگىندە ۇمىتقان. مەنىڭ ايتپاعىم ول ەمەس، مەنىڭ  ايتپاعىم، ءبىر كەزدە جارتى الەمدى تىتىركەندىرگەن الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ تاس تابىتىن وسىندا جەتكىزەردە ونىڭ سۇيەگىن ساۋدى­راتىپ توگىپ تاستاعان بولۋعا كەرەك، سار­كوفاگتىڭ ءىشى  بوس. دۇنيە جالعان دەگەندى  بۇرىنعى شالدار وسىندايدى كوپ كورگەن سوڭ ايتسا كەرەك. كۇندە تاڭەرتەڭ  ەدەن سى­پىرۋشى ايەل “تۋ، ەسىز قالعىر، وسى جا­شىككە-اق شاڭ جينالعىش ەكەن” دەپ قارعاپ- سىلەپ، شاڭسورعىشىن دۇرىلدەتىپ تازالاپ جاتادى ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ تابى­تىن. ول ايەل بۇنىڭ  كىمنىڭ ساركوفاگى ەكە­نىن بىلمەۋى دە مۇمكىن، بالكىم، بىلەتىن بولار. بىلسە شە؟ ەسىل ەسكەندىر پاتشانىڭ سۇيەگى قاي سايدا قالدى ەكەن؟ ءاربىر پاتشا، ءاربىر پرەزيدەنت، ونى ايتاسىز، ءاربىر اكىم ءوزىن ماكەدونسكيدەن كەم سەزىنبەيدى، اتتەڭ.

تاشكەنتكە بارا قالسام، شاعاتاي قا­بىر­ستانىنا سوقپاي كەتپەيمىن. وزبەك زيا­لىلارىنىڭ پانتەونى فارابي داڭعىلىندا. باس-اياعى بەس التى گەكتار عانا جەر، بىراق،  كەرەمەت اباتتاندىرىلعان. شاراف راشي­دوۆ، ۋسمان يۋسۋپوۆ، عافۋر عۇلام، ايبەك، ابدۋللا قاھار، پىرىمقۇل قادىروۆ، باتىر زاكيروۆ، تامارا حانۋمدار وسىندا جەرلەن­گەن. ءبىر اۋىز ءسوز، شاراف راشيدوۆتىڭ بەيىتى تۋرالى. ول ءبىر ەمەس، ءۇش رەت قايتا  جەر­لەنگەن ادام. اۋەلى اسپەتتەلىپ، ءوزى  جاڭ­عىرتقان ءازىم تاشكەنتتىڭ قاق ورتاسىنداعى ۇلكەن  الاڭعا قويىلدى. گورباچەۆتىڭ بۇل­عاعى باستالىپ، گدليان مەن يۆانوۆتىڭ قى­لىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەز ەدى عوي، ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي سۇيەگى ول جەردەن قا­زىپ الىنىپ، تۋعان جەرىنە، جىزاق ءۋالاياتى­نا كوشىرىلدى. زامان تىنىشتالعان سوڭ كەشەگى وتكەن يسلام كاريموۆ ۇلت زيالى­لارىن ارداقتايىق دەپ باستاما كوتەرەدى. ءسويتىپ،  مارقۇمنىڭ مۇردەسىن  قايتا ارشىپ الىپ، شاعاتاي پانتەونىنا اكەلىپ قايىرا كومدىرەدى. ال ءوزى بولسا، نەگە ءدۇر اتاقتى شا­عاتايعا ەمەس، تۋعان جەرىنە، اتا- انا، باۋىرلاستارىنىڭ جانىنان «ورىن الۋدى» ءجون ساناپتى. شىنىندا، نە ويلادى ەكەن؟ ال مىنا تامارا حانۋمنىڭ شىن اتى-ءجونى  تامارا ارتەموۆنا پەتروسيان. بىراق، حريس­تيان بولا تۇرا مۇسىلمان بەيىتىنە جەرلەۋدى وسيەت ەتكەن، بۇل ءجايت ءسىزدىڭ ەسىڭىزگە ءبىزدىڭ گەراعاڭدى، گەرولد كارلوۆيچ بەلگەردى تۇسىرمەي مە؟

شاعاتايعا تاقاۋ بۇحارا جويتتەرىنىڭ دە قورىمى بار. وندا دا ءتۇپ-ءتۇزۋ تارتىلعان كوشەلەردىڭ ەكى بەتىنە قاتار تىزىلگەن قۇلپىتاستاردى كورەسىز. ءتۇپ-ءتۇزۋ تارتىلعان كوشەلەرگە ءبىز ءالى ورالامىز.

ءبىز ءوزى قانداي ۇلتپىز؟

مەنىڭ شاعاتايعا ارنايى ات باسىن تى­رەي­تىنىم — مۇندا قازاقتىڭ داڭقتى پەر­زەنتى، اكادەميك سۋرەتشى ورال تاڭسىقباەۆ پەن حان كەنەسارىنىڭ ۇرپاعى عالىم ناتاي كەنەسارين جەرلەنگەن. ءسال جوعارىدا شايحانتاۋىردا تولەبيدىڭ كۇمبەزى بار. ولاردىڭ قازاقتان كەتىپ، نەگە وزبەك جەرىنە سىڭگەنى بولەك اڭگىمە. اسىرەسە، ناتاي كە­نەساريننىڭ تاعدىرى قازاق بالاسىن قاتتى ويلاندىرادى. ورال اعانىڭ قۇلپىتاسىن ەرتەرەكتە ءبىر  بارعانىمدا  سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الىپ ەدىم، مىناۋ سول. وعان ءوزى جانىنداي ءسۇيىپ، تالاي سۋرەتكە تارتقان الماتىسىنان دە ەمەس، اتا-باباسىنىڭ ەجەلگى قونىسى سارىارقادان دا ەمەس، جەتى قيان جەر تۇبىندەگى شاعاتايدان توپىراق بۇيىرىپتى. «ادامنىڭ باسى اللانىڭ دوبى» دەگەن بۇرىنعى شالدار. سول ساپار ناتاي تورەنىڭ دە بەيىتىن سۋرەتكە تارتقانمىن. قاعازدار­دىڭ اراسىنان تابا الماي وتىرمىن. ەكى ارىس­تىڭ دا بەيىتى ارقاشان كۇتىمدە. قاشان بارساڭ دا تاپ-تازا.  وزبەكتىڭ بىزگە دەگەن قۇرمەتى وسىلاي بولعاندا، قازاقتىڭ ءوزارا سىيلاستىعى قانداي؟ ءبىز ءوزى قانداي ۇلتپىز؟ ەندى سول تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز. جاسىراتىنى جوق، قازاق بەيىتتەرى كوبىنە-كوپ رۋلاستار قورىمى سياقتى كورىنەدى. ءبىر رۋدىڭ ادامدارى ءبىر بولەك جەرلەنەدى. مەن مۇنى جاقسى دەمەيمىن، جامان دا دەمەيمىن. مەن مۇنى كەز-كەلگەنىمىز كۇندە كورىپ جۇرگەن شىندىق دەيمىن. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىل­دارىندا ەلىمىزگە قانداستارىمىز سەڭدەي قاپتاپ، سۋداي اعىلدى ەمەس پە؟ سول كۇندەردىڭ بىرىندە توبەمىزدەن ءجاي تۇسكەندەي اسەر ەتكەن ءبىر سۇمدىق ءالى كۇنگە جادىمىزدا. اجال قاشان ايتىپ كەلۋشى ەدى، شەت جەردەن «قازاعىم، ەلىم» دەپ اڭساپ، شارشاپ ارەڭ جەتكەن ءبىر ازاماتتىڭ قارىنداسى كەنەتتەن  قايتىس بولىپ، ادەتتەگىدەي اۋىل سىرتىن­داعى بەيىتكە جەرلەيدى. كوپ ۋاقىت وتپەي قارالى ۇيگە ءبىر توپ كىسى ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلەدى.  «ورالمان اعايىن، سەن ءبىزدىڭ بەيىتكە قا­رىنداسىڭدى جەرلەپسىڭ. بۇلاي بولماي­دى. بۇل ءبىزدىڭ رۋدىڭ بەيىتى». «ماعان نە ىستە دەيسىز، بۇل جاقتا مەنىڭ رۋىمنىڭ بەيىتى جوق قوي». «سەنىڭ قىتايىڭدا (الدە وز­بەكستانىڭدا، موڭعولياڭدا، بالكىم، رە­سەيىڭدە — اڭگىمە وندا ەمەس) قانداي ءداستۇر بارىن ءبىز بىلمەيمىز، مىناۋ ءبىزدىڭ بەيىت. وندا باسقا رۋدىڭ ادامدارى جەرلەنبەۋى كەرەك. ءسوزدىڭ قىسقاسى…». ءيا، ءسوزدىڭ قىس­قاسى، ەڭىرەگەندە ەتەگى جاسقا تولىپ وتىرعان قارالى ءۇي ەرتەڭىنە  جاڭا قويىلعان جاس مۇر­دەنى قايتادان قازىپ الىپ باسقا قورىمعا كومۋگە ءماجبۇر بولعان. بۇعان قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟! ۇلتى ءجويت كارل ماركس اعىلشىنداردىڭ اراسىندا، يرلان­ديالىق وسكار ۋايلد فرانتسۋزداردىڭ قو­رىمىندا  جەرلەنگەن. ەشكىم ءجويت يز­رايلگە، يرلاندىق  دۋبلينگە جەرلەنسىن دەگەن جوق. دەمەيدى دە. بىزدىكى نە تانتۋ؟ بۇل نە كورگەنسىزدىك؟ مۇنداي تەكسىزدىكتى، وسىن­شالىقتى جابايىلىقتى، بۇنشالىق جاھيل ناداندىقتى قاي ەلدە، قاي ۇلتتا، قاي مەم­لەكەتتە كورگەنىڭىز بار؟ ادامدار ايۋان­نان اجىراپ، العاشقى قاۋىمدىق قۇرى­لىسقا ەنگەندە دە وسىنداي باسسىز­دىققا بارماعان شىعار، قانشا دەگەنمەن ول ادام بالاسى عوي. قازاقستان جەر كولەمى بويىن­شا الەمدە توعىزىنشى ورىندا تۇر. 2,7  ميلليون شار­شى شاقىرىمنان ورال­مان قىزعا بۇيىرعان شارشىداي عانا جەر سون­شا داۋ تۋدىرا­تىنداي نە كورىندى  بۇل ەلگە؟ ءبىر قىزىعى، ءسىز بەن ءبىزدى باسقارىپ، ءسىز بەن ءبىز تولەگەن سالىقتىڭ ارقاسىندا كۇن كو­رىپ وتىرعان رەسمي بيلىك وسىنداي وسپادار وقيعالاردى كورسە دە كورمەگەن بولاتىنى نەسى؟ ەگەر وزدەرى تۋرالى اششى شىندىق ايتىلسا عوي، شابىنا شي جۇگىرتكەندەي تۋلايدى. قۇداي­شى­لىعىن ايتۋ كەرەك، كەڭ­سايدا رۋ-رۋعا ءبولىپ جەرلەۋ جوق. وكىنىشكە وراي، وندا قايتقان كىسىلەردى رەت-رەتىمەن، بەلگىلى ءبىر جۇيەمەن  قويۋ تاعى جوق. البەتتە، بۇل تۇستا جەر رەلەفىنىڭ قيىندىعىن اي­تىپ اقتالۋعا بولادى. تۇيەتايلى بەتكەيلەر كىسى جەرلەۋگە قيىندىق تۋعىزارى حاق. بال­كىم، اۋەل باستا بۇل وسىنشالىقتى ۇلكەن اي­ماقتى الاتىن مازارستان بولادى دەپ جوس­پارلانباعان دا شىعار. ءبىرىنشى كەڭسايدا­عى كەزىندە «تسكوۆ­سكي» اتانعان  ايلاقتا عانا مۇردەلەر بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن، جۇيە­مەن جەرلەنىپ، كوگال­داندىرىلعان، اباتتان­دىرىلعان. پان­تەونعا ۇقساسا تەك وسى بولىك قانا ۇقسايدى. رايىمبەك بابانىڭ بەيىتىنىڭ قارسى بەتىندەگى كونە بەيىتتە مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ، قانىش يمانتايۇلى ساتپاەۆتار، تاعى باسقا ۇلت زيالىلارى جەرلەنگەن.

ءتىلشى:  ال كەيىنگى بەيىتتەردىڭ ورنالا­سۋىنا كەلسەك شە؟

ە.راۋشانوۆ: جوق، رايىمبەك داڭعى­لىن­داعى بەيىت بۇل كۇندە جابىق. مۇحاڭا، قانەكەڭە، كۇلاش اپايعا تاعزىم ءۇشىن ارا- تۇرا باراتىندار بولماسا، ادام اياعى سيرەك.

اڭگىمە كەڭساي تۋرالى بوپ وتىر ەمەس پە، جوعارىدا ايتتىم عوي، قاي مەملەكەتتىڭ، قاي ءدىننىڭ مازارلارىن كورسەڭىز دە ءبىر مولانى  ەكىنشى مولاعا مىنگەستىرىپ، ءۇشىنشى بەيىتكە باراتىن جولدى مۇلدە جاۋىپ تاستاۋ دەگەن  جوق. مۇنداي  رەتسىزدىك تەك كەڭسايدا عانا بار. اسىرەسە، سوڭعى جىلداردا كىسى جەرلەۋگە جەر ءبولۋدىڭ قانداي تارتىپپەن جۇرگىزى­لەتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن بولىپ بارادى. مىسا­لى ءۇشىن دەپ ايتالىق، بەيسەنبايدىڭ  باسى­نا بارىپ قۇران وقۋ ءۇشىن سارسەنباي­دىڭ بەي­ىتىن باسىپ-جانشىپ، دۇيسەنباي­دىڭ مولا­سىنان اتتاپ قانا جەتەسىز. كەي تۇستا كوش قۇلاش جەردى الىپ كوسىلىپ جاتقان سەي­سەنبايلاردىڭ بەيىتىن اينالىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى. ونىڭ مولاسىندا ۇلكەن قۇلىپ تۇرۋى دا مۇمكىن. بەينەكامەرا تاعى بار. وندا دا جەتە الساڭىز. تىكە جولدار جوق. جابىلعان. سوڭعى جەرلەنگەن ادامنىڭ قورشاۋى بۇرىن جەرلەنگەن كىسىنىڭ بەيىتىنە بارار جولدى بوگەپ تاستايدى. قالاي بارساڭ، سولاي بار. ەڭ باستىسى، ءوزىنىڭ اكەسىنىڭ (شە­شەسىنىڭ، اعاسىنىڭ، اپاسىنىڭ، ت.ب) بەيىتى كەڭىرەك بولۋعا ءتيىس، وزگەلەرگە قاراعاندا ايباتتىراق، اسەمىرەك، كورنەكتىرەك بولۋعا كەرەك، باسقالارىندا شارۋاسى نە؟

كەڭسايدا  وزگە جۇرتتىڭ  قورىمدارىن­داعىداي بەيىتتەردىڭ اراسىنان جالعىز اياق سوقپاق قالدىرۋ جوق. سونىڭ ءۇشىن جۇرتتىڭ ءبارى جولدىڭ جيەگىنەن ورىن الۋعا تىرى­سادى. ەگەر بەيىتارالىق جولدار تارتىلسا، كوگالداندىرۋ دا وڭايىراق بولار ما ەدى. ءبىر كەزدەرى كولىك اينالۋ ءۇشىن، تەحنيكالىق قاجەتتىلىكتەر ءۇشىن ارنايى قالدىرىلعان اينالمالار جىل سايىن تارىلىپ بارادى. الدا-جالدا قىستى كۇنى بارىپ، اڭداۋسىز تار «كوشەگە» تۇسسەڭىز اينالىپ شىعا الماۋىڭىز ابدەن مۇمكىن. جولدار مۇندا تۇيىقتالىپ قالعان.

100 مىڭ دوللارعا كوتەرىلگەن بەيىتتە جاتقان ادامنىڭ حالىق ءۇشىن نە ەڭبەك سىڭىرگەنى تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. «اقشا مەنىكى، قالاي، كىمگە، نە ءۇشىن جۇمساسام ەركىم، مەندە كىمنىڭ نە شارۋاسى بار؟». ال نە دەيسىز؟ ونىڭ ەتەگىندە ەلەۋسىز  قالعان قوڭىرقاي عانا تومپەشىكتىڭ استىندا ۇلتىم دەپ وتكەن اسا دارىندى  قالامگەر نەمەسە كەمەڭگەر عالىم جاتقانىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە ءبىز سوڭعى جىلدارى  جازۋشى قاۋىم مەن ونەر، عىلىم ادامدارىن   زيالى قاۋىم  دەپ تانۋدان  گورى، پايداسى دا، زيانى دا جوق، سۇيكىمى از، جالىنىشتىلاۋ، جاقىبايلاۋ، جالپوشتاۋ ءبىر توبىر دەيتۇعىن پىكىر قالىپتاس­تىر­عانىمىز جاسىرىن ەمەس.

قالا قازىناسىنان جىل سايىن  كەڭساي قورىمىنا ارنايى قارجى بولىنەدى. ءوزىنىڭ اكىمشىلىگى، جۇمىسكەرلەرى، قاداعالاۋشى­لارى بار. بۇل جەردە قارجى قايدا كەتتى دەپ داۋ شىعارعىمىز جوق، ونىڭ زاڭعا سايكەس جۇم­سا­لاتىنىن قاداعالاۋشى ورىندار بار جانە ولار ءوز جۇمىستارىن بىلەدى دەپ ويلاي­مىز. تەكسەرۋ، قاداعالاۋ ءبىزدىڭ ءىسىمىز ەمەس. ءبىز­دىڭ ايتپاعىمىز، قايتقان كىسىلەردى اقتىق ساپار­عا جونەلتۋ، ولاردىڭ «باسىن قاراي­تۋدا» بىرىزدىلىك كەرەك، جۇيە كەرەك. قاي كولەم­دەگى جەرگە قانشا كىسىنى جەرلەۋگە بولادى، بەيىتتەردىڭ اراقاشىقتىعى قانداي بولۋعا ءتيىس، تازالىق، اباتتاندىرۋ پروبلە­ما­لارى ارنايى قاراۋدى، تالقىلاۋدى كەرەك ەتەدى.

وسمان پاتشالارى تۇسىندا مارقۇمنىڭ «باسىن قارايتۋ» باسەكەگە اينالعان كورىنەدى. قابىر باسىنا نەشە ءتۇرلى كەرەمەت قۇلپىتاستاردان باستاپ ءزاۋلىم سارايلار دا سالىنعان. اباي ايتاتىن بەكەر مال شاشۋ­دىڭ ءوزى. كەيىن مۇستافا كەمال اتاتۇرىك بۇل سالادا دا ءتارتىپ ورناتقان كورىنەدى. قا­زىر تۇرىك مولالارى ستاندارتتالعان، اياداي عانا جەر، وعان قويىلار قۇلپىتاستىڭ مول­شەرى دە شاقتاۋلى. بەيبەرەكەت تاسىپ-توگىلۋ، «اتتان قالما، بايتالىمداپ» جارىسا شابۋ  مۇندا اتىمەن جوق. اسىلى ولگەن كىسىگە بىزدەن كەرەگى التىنداتقان اق ساراي ەمەس، اق كوڭىلدەن وقىلار دۇعا بولسا كەرەك، تاپ قازىر ياكي باس-باسىمىزعا بي بولىپ تۇرعان مىنا زاماندا ونى ايتساڭ قازاققا سەنەن اسقان دۇشپان جوق.

 «كىل مىقتى، وڭشەڭ الىپ اينالا ەلىڭ، سەن كىمسىڭ، تانىمادىق، قاي بالا ەدىڭ؟»

ءتىلشى: قازاق پانتەونى تۋرالى اڭگىمە كوپ. سوڭعى كەزدەرى وعان بولىنەتىن قارجى جاعدايى كوبىرەك ءسوز بولۋدا. بۇعان قالاي قارايسىز؟

ە.راۋشانوۆ:ء بىز قارجى مامانى بول­ماعاندىقتان، بۇعان ماردىمدى ءبىر ءسوز الىپ قوسا الماسپىز. ەرتە مە، كەش پە، ونىڭ سالىناتىنى اقيقات. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ بۇل تۋرالى ناقتى اڭگىمە قوزعايتىن بولا­مىز. مەن ريمدەگى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 126-جىلى ادريان قاعان سالدىردى دەيتىن پانتەوندى دا، جوعارىدا ايتتىم عوي، پاريج پانتەونىن دا كوردىم. قاي-قايسى­سى دا ۇلت زيالىلىرىنىڭ ماڭگى قونىسى رەتىندە ءمالىم. وسىلاردىڭ اراسىندا ماعان ەرەكشە ۇنايتىنى — تبيليسيدەگى متاتسي­ميدا پان­تەونى. اۋەلى مۇندا ءپيروسمانيدىڭ بەيىتىن ىزدەپ بارعانمىن، تابا المادىم. سويتسەم، ونىڭ بەيىتى جوق ەكەن. بۇل تۋرالى تاعى بىردە ايتارمىز. قازىر ونى كەڭساي تۋرالى سوزگە ارالاستىرمايىق. متاتسي­ميدادا گرۋزيانىڭ اتاقتى اقىن-جازۋشى­لارى مەن قوعام قايراتكەرلەرى جەرلەنگەن. كەزدەيسوق كىسىلەر  جوق. كەزىندە اتا داڭقىمەن ءسوز وتەدى، ماتا داڭقىمەن ءبوز وتەدىنىڭ كەرىمەن جاقىندا­رىن وسىندا جەرلەۋگە ومىراۋلاي كىرىسكەن­دەر از بولماسا كەرەك. ەل وعان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولعان. سول ادەت ءالى كۇنگە ساقتالىپ كەلەدى. ادەتتە، گرۋزيندەر ءبىرىنشى كەزەكتە اقىن-جازۋشىلار دەپ ءبولىپ، ارناپ اتاپ ايتادى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازىرگى بىزدەگىدەي گرۋزيندەردە دە «ۇلت نەگە اقىندار مەن جازۋشىلاردى العى پلاندا ۇستاۋى كەرەك؟» دەگەن كەرىتارتپا اڭگىمەلەر  بولسا كەرەك. ەرتە زاماننان قالىپتاسقان ەسكى جۇرت، كونە مادەنيەت يەسى رەتىندە گرۋزين قوعامى جاڭا بايشىكەشتەر مەن ولاردى قورعايتىن باسشىلىققا ەلدىڭ ەسىنەن كەتپەيتىندەي عىپ جاۋاپ بەرگەن. ءيا، قوعام ءارتۇرلى كەزەڭدە ءارتۇرلى  جىلدامدىقتا، سانقيلى مورالدى، ءتۇرلى ادەپ احلاق، تانىم بىلىكتى ۇستىن عىپ داميتىنىن كورىپ وتىرمىز. اسىرەسە، ءبىز سەكىلدى حالىقتاردا…

البەتتە، قوعام جاڭارادى.

البەتتە، كوپتەگەن قۇندىلىقتار قايتا ەكشەلەدى.

البەتتە، قازاق قوعامى ەلباسىمىز ايتقانداي،  ماڭگىلىك ەلگە اينالادى.

زامان دەگەنىڭىز سان وزگەرەدى، وزگەرمەسە  قۇبىلادى، ول الىمساقتان سولاي. تاريح قى­زىق. كەيدە وتە قايعىلى. ۇلت پانتەو­نىنا كىمدەر قويىلادى دەگەندە اسىعىس شەشىم قا­بىلداعان ەلدەر كەيبىر كىسىلەرىن كەيىن قايتا جەرلەگەن… كەرىسىنشە، كەيدە ءوز زا­مانىندا قادىرلەنبەگەن  تۇلعالاردىڭ ءمايىتى  جەر تۇبىنەن اكەلىنىپ، قايىرا پانتە­ون­نان ورىن تاۋىپتى. جاڭا عانا شاراف راشي­دوۆتى ايتىپ ءوتتىم عوي. كونە گرەك پوە­زيا­سىندا ەپيتافيا دەگەن جانر بولعان. ادەتتە، ءتۇزۋ تۇرماي، قارشىعاداي قايرى­لىپ  ساتيراعا قاراي بۇرىلىپ  تۇرادى. سونىڭ ءبىر-ەكەۋىن مەن دە اۋداردىم. مەنىڭ اۋدار­مام ۇناماسا وقىماسسىز، ۇناسا پاتشا كوڭىلىڭىز ءبىلسىن دەيمىن داعى… مىسالى، ەسكى گرەكتەر پانتەونعا “ جاڭبىر جاڭبىردىڭ اراسىمەن كەلىپ، بايقاتپاي كىرىپ كەتكەن” ءبىر بەيىتتىڭ قۇلپىتاسىنا مىنا ەگىز جول لايىق دەپتى: «حالقىمىز بۇل كىسىنى سۇيمەدى عوي، ۇيتكەنى ول امورالنىي تيپ ەدى عوي». ەكىنشى ء“وز ورىنىن تاپپاعان” كەلەسى ءبىر  مولاعا جازىلعان ەكى جول: «كىل مىقتى، وڭشەڭ الىپ اينالا ەلىڭ، سەن كىمسىڭ، تانىمادىق، قاي بالا ەدىڭ؟».

ال ابزالى ءتىرى جۇرگەن ياكي ءومىر سۇرگەن. مەن سىزگە دە، ءسىزدىڭ وقىرماندارىڭىزعا دا ۇزاق ءومىر تىلەيمىن. امان جۇرەيىك.

ءتىلشى: اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن – پ.الپامىس.

"الماتى اقشامى" گازەتى