قازىر سالافيلىك يدەولوگيا اراب ەلدەرىمەن شەكتەلمەي، الەمنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىنا تارالىپ ۇلگەردى. قازاقستان مۇسىلماندارى اراسىندا، اسىرەسە جاستار ورتاسىندا سالافيلىك كوزقاراستار كەڭىنەن تارالۋ ۇستىندە. ولار جاستاردىڭ ساناسىن بۇزىپ، ماڭگۇرتكە ۋاعىزداۋدا. مۇنى تاعى دا تىلگە تيەك ەتپەسكە بولمايدى.

 بۇعان ءبىز دە كىنالىمىز!؟ سەبەبى، جاقىنىمىزدى، ءوز باۋىرلارىمىزعا جاقسى جولدى كورسەتە المادىق. اتا-انا بالا باعىپ، جان ساقتاۋدىڭ قامىمەن ازاندا كەتكەننەن ءتۇن قاتا ورالدى. ەرىككەن بالا عالامتوردى ەرمەگىنە اينالدىرعاندىقتان، ءوز ەركىن جەڭە الماعان كەيبىر جاستارىمىز شەتىن ۋاعىزداردى تىڭداپ، شالا جانسار ء«دىندار» بولدى. «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن، ەندەشە، ەل ىشىندە اداسىپ جۇرگەن ازاماتتارىمىزدى جات اعىمداردىڭ ىقپالىنان اراشالاپ، ولاردى قورعاۋ، اداسقانداردى اقىلعا شاقىرۋ – بارشامىزدىڭ ورتاق مىندەتىمىز. مۇحاممەد پايعامبار: «دىندە شەكتەن شىقپاڭدار، شەكتەن شىعۋ قۇردىمعا كەتىرەدى»، – دەگەن. ءبىر ەلدى عانا ەمەس، بۇكىل الەمدى الاڭداتىپ وتىرعان ەكسترەميستىك جانە لاڭكەستىك ارەكەتتەر شەكتەن شىعۋشىلىقتىڭ، راديكالدى كوزقاراستاردىڭ سالدارىنان ورىن الىپ وتىر.

جالپى، سالافيزم دەگەن قانداي اعىم؟ سالافيزم ءسوزىن قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز؟ ءوزى دە بۇل ۇعىمنىڭ ءمانىن تەرەڭ تۇسىنبەيتىن جاماعاتتىڭ قۇرامىنا كىرىپ، ءوزىن ء«سالافيمىن» دەپ جاريالاۋ قانشالىقتى دۇرىس؟ مىنە، وسى سىندى سان ساۋالدار قوعامنىڭ كوكەيىندە ءجۇر...

مۇنداي سۇراقتارعا وتاندىق ءدىنتانۋشى-عالىمدارىمىز بەن قمدب تاراپىنان جۇيەلى جاۋاپتار بەرىلۋدە. كوپتىڭ كوكەيىندەگى ءدۇدامال ساۋالدارعا «سالافيانى» دىنگە كەيىننەن ەنگەن «بيدعات جول» دەپ انىقتاما بەرگەن، الەمگە ايگىلى يسلام قايراتكەرى، پروفەسسور، دوكتور مۇحاممەد سايد رامازان ءال-ءبۋتيدىڭ (1929-2013) «سالافيا» كىتابى بويىنشا «سالافيا» اعىمىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى تۋرالى بىلگەن-تۇيگەنىمدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون سانادىم.

الدىمەن «سالاف» ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنىنە قىسقاشا شولۋ جاساساق، ونىڭ باستاپقى ماعىناسى «الدىڭعى، بۇرىنعى» دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك، ۋاقىت اعىمىنىڭ وتكەن كەزەڭى كەيىنگىلەر ءۇشىن «سالاف» دەپ اتالعان. الايدا، بۇل ءسوز يسلام دىنىنەن تۇراقتى ورىن الدى دا، ارنايى ۇعىمعا اينالىپ، باسقا ماعىنادا قولدانىلمايتىن سيپاتقا يە بولدى. ءدىني ادەبيەتتەر «سالاف» كەزەڭىنىڭ يسلام ءداۋىرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ابزال كەزەڭ بولعانىن دالەلدەيدى. ول ءداۋىر يسلام ۇممەتىنىڭ مۇحاممەد پايعامباردان باستالاتىن العاشقى ءۇش بۋىنىنىڭ شاعى ەدى. سەبەبى، بۋحاري مەن مۋسليمدە، ابدۋللاح يبن ماسعۋدتان ريۋايات ەتىلگەن حاديستە مۇحاممەد پايعامبار: «ادامداردىڭ ەڭ ابزالى – مەنىڭ زامانىمداعىلار. ودان كەيىنگى ابزالدارى – ولاردان كەيىن كەلگەندەر. ولاردان كەيىنگى ابزالدارى – ولاردان كەيىن كەلگەندەر. بۇلاردان كەيىن كۋالىگىنەن بۇرىن انتى، انتىنان بۇرىن كۋالىگى جۇرەتىن قاۋىمدار كەلەدى» – دەگەن، ياعني الدىڭعى ءۇش ۇرپاقتىڭ بويىندا ساقتالعان ىزگىلىكتى ايتىپ كەتكەن. 

وسى ءۇش بۋىننىڭ ابزال بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى – ولاردىڭ پايعامبار تالىمىنەن تىكەلەي سۋسىنداپ، ونەگەلى عۇمىرىنان ساباق الۋى. ساحابالار يسلامنىڭ سەنىم نەگىزدەرى مەن ءدىني ۇستانىمدارىن مۇحاممەد پايعامباردان تىكەلەي ۇيرەندى. ال، تابيعيندەر (ساحابالاردى كورگەن مۇسىلماندار) ساحابالارعا ەرىپ، تاباعا-تابيعيندەر (تابيعيندەردى كورگەن مۇسىلماندار) ولاردىڭ ناسيحاتتارىن تىڭداپ، ءتالىم-تاربيەلەرىن كورگەندىكتەن، سول شىنايى ىزگىلىكتەن ءنار الدى.

«سالاف» دەگەن ءسوزدى باستى قۇرالعا اينالدىرىپ، يسلام شاريعاتى مەن تۇسىنىگىنە جات، لاڭكەستىككە بوي الدىرىپ جۇرگەندەر ۇلكەن قاتەلىككە ۇرىنۋدا. بۇگىنگى كۇنى «سالافيزم» ۇعىمىن مۇسىلمان اتىن جامىلعان جات اعىمدار بەتپەردەگە اينالدىرىپ، وزىندىك ءپالساپا قالىپتاستىرۋدا. وكىنىشكە وراي، يسلام اتىن جامىلعان، سانى بار دا ساپاسى جوق جاماعاتتاردىڭ تىزىمىنە «سالافيزم» اتىمەن جاڭا ءبىر اعىم قوسىلىپ، «وزگەشە» بولمىستارىمەن ەرەكشەلەنۋدە. 

بۇرىڭعى سالاف داۋىرىندەگى تاقۋالار مۇسىلمان ۇممەتىنەن باسقا دا كىتاپ يەلەرى مەن قاۋىمداردى قامتىعانى بارشاعا ءمالىم. سول كەزەڭنىڭ وزىندە يسلام اتىن جامىلعان توپتار مەن اعىمدار ءار ءتۇرلى جەلەۋمەن مۇسىلمان ۇممەتىنىڭ عۇلامالارى مەن يمامدارى تاراپىنان ماقۇلدانعان قۇران مەن سۇننەتتى ءتۇسىنۋ، تاپسىرلەۋ جولىنان اۋىتقىدى. بۇل اۋىتقۋ ولاردى ءار ءتۇرلى شىرعالاڭ مەن اداسۋشىلىققا يتەرمەلەپ، ىشتەي توپ-توپقا بولىنۋگە ۇرىندىردى. سولاردىڭ قاتارىندا بولعان حاريجيا، مۋرجيا، مۇعتازيلالار كەيىننەن ءوز ىشتەرىنەن كوپتەگەن تارماققا بولشەكتەنىپ، ءبىرىن-ءبىرى كۇپىرلىكپەن ايىپتادى. بۇگىنگى سالافيلەردىڭ دە ارەكەتتەرى مەن سەنىمى حاريجيا، مۋرجيا، مۇعتازيلالار سەكىلدى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.

كەز كەلگەن رەفورمالىق قوزعالىستار سەكىلدى ادامداردى تارتىپ، ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن بۇل اعىم «سالافيا» ۇرانىن ۇستاندى. بۇل – بيدعاتتار مەن قاتە نانىمدار شىنايى ومىردەن الىستاتىپ، «يسلامعا ءتان ەمەس بارلىق ارەكەتتەردەن تازارتۋدى» ماقسات ەتتى. سوندا عانا مۇسىلماندار ءسالافۋس-ساليحتاردىڭ زامانىنداعى ءدىني تۇسىنىكتەر مەن ۇستانىمعا ورالىپ، سولاردىڭ ىزىمەن جۇرەر ەدى دەگەن ءۇمىت بولدى. ولاردىڭ سالاف زامانىنداعى تۇسىنىككە تابانداپ تۇرۋلارىنىڭ ءمانى – يسلام الەمىنىڭ باسىم بولىگىندە كەڭ جايىلعان بيدعاتتاردى، قاتە نانىمدار مەن تۇسىنىكتەردى جويۋ بولدى. الايدا، يسلامنىڭ اقيقاتىن مەڭزەيتىن بۇرىنعى تۇسىنىكتەردى «سالاف نەمەسە سالافيا» ۇرانىمەن بايلانىستىرعىسى كەلدى. بۇل ماعىنالارعا لايىق يسلام اتىن جامىلعان سالافيادان باسقا ءسوز بار ما؟

تاريحقا ۇزاق ۋاقىت ۇڭىلدىك، كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جاسادىق، بىراق، يسلامنىڭ ەشبىر داۋىرىندە سالافيا ءمازھابى جايلى دەرەك كەزدەستەرمەدىك،  سونداي-اق، ءوزىنىڭ اعىمىنا ءتان شەكتەۋلى پىكىرلەرى مەن احلاقتارىنا ادامداردى شاقىرۋ ارقىلى مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا قاندايدا ءبىر «سالافيا» دەپ اتالاتىن توپ بولعاندىعىن ەشكىم دە ايتپاعان. ولاي بولسا، بۇگىنگى كوزىمىزبەن كورىپ جۇرگەن، الەمنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، داۋ-جانجال مەن ايتىستى ورشىتەتىن بۇل اعىمنىڭ باستاۋى قالاي پايدا بولعان؟ – دەگەن سۇراققا قىزقاشا عانا قوسىمشا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك...

ۋاھابيلىك نەمەسە سالافيلىك اعىمىنىڭ نەگىزىن مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھاب (1703-1792 ج.ج.) قالاعان. ول ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن يبن ءتايميانىڭ قاتاڭ قاعيداعا سۇيەنگەن بۇرىس سەنىمىن باستى يدەولوگيالىق قارۋ ەتىپ العان. مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھاب ءاھلى-سۇننەت سەنىمىنە قايشى ەڭبەكتەر جازىپ، وزىندىك ساياسي بەلسەندىلىگىن پايدالانىپ، تاريح ساحناسىندا اراب تۇبەگىندەگى  ءناجد ايماعىنان باستاۋ العان بۇلىكتەردىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى. سونداي-اق، بۇل اعىم مىسىردى بريتاندىقتار وتارلاعان كەزەڭدە جامالۋددين افعاني مەن مۋحامماد ابدۋح باسقارىپ، تۋىن جەلبىرەتكەن ءدىني-رەفورمالىق كەزەڭدە دە قاتتى قارقىن الا باستادى. ويتكەنى، مىسىردىڭ سول كەزدەگى جاعدايىنا بايلانىستى وسى قوزعالىس «سالافيا» ۇرانىمەن تانىلعان ەدى.

بۇل قوزعالىس ءسالاف قاۋىمىنا جاقىنداۋعا تىرىسىپ، «سالافيا» ۇرانىن ءوزىنىڭ اتى رەتىندە يەلەنگەنىمەن، باسقا تۇرعىدان سالاف-ءساليحيننىڭ ۇستانىمدارى مەن ارەكەتتەرىن قابىلداماي، كەرىسىنشە ولاردان الىستاي بەردى.

وسى كەزەڭدە مۇحامماد يبن ابدۋلۋاھاب (1703-1792 جج.) ەسىمىمەن بايلانىستى «ۋاھابيلىك» اعىمى بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ءناجد پەن اراب تۇبەگىنىڭ كەيبىر تۇكپىرلەرىنە تاراعان بولاتىن. ۋاھابي اعىمى مەن مىسىرداعى ءدىني قوزعالىستى باسقارۋشىلاردىڭ ورتاق باعىتتارى بولدى. بۇل پيعىل – بيدعات پەن قاتە نانىمدارعا، اسىرەسە سوپىلارعا قارسى كۇرەسۋدە بايقالاتىن. وسىنداي ورتاق پىكىرلەر ۋاھابيلىك اعىمنىڭ باسشىلارى اراسىندا سالاف جانە سالافيا ءسوزىنىڭ جايىلۋىنا نەگىز بولدى. بارلىق مازمۇنى مەن ەرەكشەلىكتەرى مۇحامماد يبن ابدۋلۋاھابتىڭ نەگىزسىز تانىم-تۇسىنىگىنە تىرەلەدى. ولار «ۋاھابيا» سوزىنەن مازاسىزدانىپ جۇرگەندە، «سالافيا» ءسوزى كوڭىلدەرىنەن شىعىپ، «ۋاھابيا» ءسوزىن «سالافيا» سوزىمەن اۋىستىردى دا، بۇرىنعى سەنىمدەرىن وسى اتپەن تاراتۋعا كىرىستى. سونىمەن، بۇل جولداعىلاردىڭ پىكىرلەرى مەن ۇستانىمدارى مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھابپەن شەكتەلمەي، ودان ءارى سالافيلىك اعىمعا ۇلاستى. ءسويتىپ، ولار «يسلامدى ءتۇسىنىپ جۇزەگە اسىرۋدا سالاف اقيداسىنىڭ پىكىرلەرى مەن ۇستانعان جولدارىنىڭ سەنىمدى وكىلدەرى بولامىز» دەگەن پىكىر قالىپتاستىرعىسى كەلدى.

مىنە، كەزىندە ءبىر قوزعالىستىڭ اتاۋى بولىپ، سونىڭ ۇستانىمدارىن تاراتقىسى كەلگەندەر وسىلاي ءبىر اعىمعا اينالىپ شىعا كەلدى. بۇل اعىمداعىلار وزگە مۇسىلمانداردان ەرەكشەلەنىپ، وزدەرىن عانا «اقيقات جولىندامىز» دەپ سانايدى. ء«بىز، سالاف اقيداسىنىڭ سەنىمدى وكىلىمىز جانە ولاردىڭ يسلامداعى جولىن جالعاستىرۋشىمىز» دەپ كورسەتكىسى كەلەدى. بۇل اعىمداعى  ادامداردىڭ اداسۋشىلىعى – «ەڭ دۇرىس يسلام جاماعاتى – ءبىز» دەپ ويلاۋى.

بۇرىنعى سالافۋس-ساليحين عۇلامالارىنان مۇنداي ءىلىم قالماعان، ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا مۇسىلماندار بىرلىگىن بولشەكتەۋگە جول بەرمەگەن.

ەندەشە، قۇرمەتتى وقىرمان، ءبىزدىڭ دە بۇگىنگى ء«سالافيانى» دىنگە كەيىننەن ەنگەن «بيدعات جول» دەۋدەن باسقا امالىمىز جوق...

ءابۋوۆ ت.ت، قر دىاقم دىك ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ ءدىني احۋالدى تالداۋ جانە مونيتورينگ ءبولىمىنىڭ  باسشىسى، باس عىلىمي قىزمەتكەر

Abai.kz