قىتاي مەن سولتۇستىك كورەيا ءۇشىن دۇنيەدەگى بىردەن-ءبىر جالعىز اقيقات ەسەپتەلىنەتىن ماركسيزم تاريحتا ادام قانىنا ەڭ كوپ قارىزدار تەوريا. بۇگىنگى كۇنى قوعامنىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولىپ وتىرعان ءىلىم.

قىزىل يمپەريا تاريحىندا  «ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن»، قىتاي تاريحىندا «مادەنيەت توڭكەرىسى» اتىمەن قالعان جازىقسىزداردىڭ جانىڭ جالماعان قاندى تاريحتى ەشكىم ۇمىتپايدى. بۇل قاندى قىرعىندى بولعىزعان ماركسيزمنىڭ «تاپتىق كوزقاراس ءىلىمى»، «پرولوتاريات ديكتاتۋراسى»  ءىلىمى بولاتىن. 

مالىمەتتەرگە قاراعاندا قىزىل يمپەريا كەزىندەگى ساياسي قۇربانداردىڭ سانى شار پاتشا داۋىرىندەگى ساياسي قۇربانداردىڭ سانىنان 16 مىڭ ەسە كوپ بولعان. قىتايداعى «مادەنيەت توڭكەرىسى» مادەنيەتتى قۇرتۋ، زيالىلاردى جوعالتۋ، تاپتىق كۇرەسپەن عانا شۇعىلدانىپ، ءوندىرىستى قايىرىپ قويۋ، قىتاي مەملەكەتتىنە  ولشەۋسىز زيان اكەلدى. ادامداردىڭ بويىنا عۇمىر بويى وشپەيتىن ۇرەي سالدى.

حح عاسىر الەم ءۇشىن وركەنيەتكە، دەموكراتياعا جول العان ءداۋىر بولسا، ماكرسيزمدىك كوزقاراستى ۇستانعان سوتسياليستىك تۇزىمدەگى ەلدەر دارا بيلىكتىڭ شىرقاۋ شىڭىنا ۇمتىلدى. كىسىلىك قۇقىقتى تۇنشىقتىرعان توتاليتارلىق جۇيە قالىپتاستىردى. بۇنىڭ ءتۇپ سەبەبى: پرولوتاريات تابىنىڭ ۇستەمدىگىنە تاباندى بولۋ، مەملەكەتتى تاپتىق ۇستەمدىكتىڭ قۇرالى دەپ تانۋ. اقيقاتتىڭ بىرەۋ عانا بولۋى كەرەك دەپ ءبىلدى. بولمىستىڭ سانانىڭ بيلەۋىن اقيقات دەپ تانيتىڭ ماركسيزمدىك كوزقاراس قالىپتاستى. ءبىر پارتيالىق ۇستەمدىكتىڭ شەكسىز بيلىگى سالتانات قۇردى. ءبىر پارتيا ماڭگىلىككە دارا بيلىككە ۇمتىلدى. ءبىر پارتيانى ءبىر ادامنىڭ بيلەۋى پاتشالىق ۇستەمدىكتى قالىپتاستىردى. بۇعان شەگىنە جەتىپ قۇلاعان كسرو مەن بۇگىنگى قىتاي، سولتۇستىك كورەيانانىڭ ساياسي جاعىدايى دالەل.

بۇل ءىلىم ورىس پەن قىتايعا ۇساق ۇلتتاردى قالاعانىنشا بيلەپ توستەۋىنە تاماشا قۇرال ەدى.

كسرو-ءنىڭ نەگىزگى زاڭىندا  وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعى بار. قاجەتتى كەزدە ءبولىنىپ شىعىپ، دەربەس مەملەكەت بولۋعا قۇقىقتى دەپ جازىلعانىمەن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ورىستانىپ كەتۋى سەبەبىنەن بۇل مۇمكىن جاعداي ەمەس ەدى. ءتىپتى، ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعى بولا تۇرا ماسكەۋ قازاقستانعا ورىس ۇلتىنىڭ وكىلىن باسشى ەتىپ تاعايىنداعانىن بىلەسىزدەر. بۇل سول كەزدە ورىس ۇلتىنىڭ ۇستەمدىگىن انىق كورسەتەدى. بۇل ۇلتتىڭ، ءدىندىڭ، ءتىلدىڭ جويىلاتىن تابيعي قۇبىلىس رەتىندە تانىتقان ماركستىك كوزقاراستىڭ جەمىسى بولاتىن.

ولار وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ جەرىن، بايلىعىن قالاعانىنشا باسقارىپ، تاران-تاراجىلادى.

قازىر بۇل جاعداي قىتايدا قايتالانىپ جاتىر. ۇلتتىق رايوننىڭ جەرىنە قىتاي ۇلتىن قاپتاتىپ، ۇلتتىق رايوننىڭ جەرىن، بايلىعىن قالاعانشا باسقارىپ، سوتسياليستىك جالپى مەنشىك ۇعىمىن العا تارتىپ، جەكەمەنشىك ۇعىمىن ءوشىرىپ، جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ ساناسىنان ءوز جەرىنە يەلىك ەتۋ ساناسىن جويىپ جىبەردى. سوتسياليستىك قوعامدا باستى ءوندىرىسى بار جەر جالپىلىق مەنشىكتە بولادى. ۇكىمەت حالىق اتىنان جەرگە يەلىك ەتۋ قۇقىعىن جۇرگىزەدى. ۇكىمەت  بيلىگى - پارتيانىڭ قولىندا.  پارتيا قايسى ۇلتتىڭ پارتياسى بولسا، جەردەگى بايلىق تا سول ۇلتتىڭ قولىنا شوعىرلانادى. ماركستىڭ جالپىلىق مەنشىك ءتۇزىمى قىتاي مەن ورىستىڭ ىرگەلەس ۇلتتاردىڭ جەرىن وتارلاۋدىڭ، بايلىعىن توڭاۋدىڭ باسا كوكتەپ بيلەۋدىڭ نەگىزى، جاڭا ءتاسىلى بولدى.

ماركسيزم قۇدايسىزدىقتى دارىپتەپ، ادامدار بويىنداعى ىزگىلىكتىڭ ءتۇپ-قاينارى، يماندىلىقتى جويعاندىقتان، قوعامدى ءىرىپ-شىرۋگە كىرىپتار ەتتى. بۇعان بۇگىنگى قىتاي قوعامىنداعى شەنەۋنىكتىڭ ءبارى جەمقور ەكەنىن دالەل رەتىندە ايتۋعا بولادى. بۇل جەردە ساياسي جۇيەنى كىنالاپ قويا سالماۋ كەرەك. جەكە تۇلعا رەتىندە يماندىلىقتىڭ بولماۋى نىساپسىزدىققا جول اشاتىنىن دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

ماركسيزم قازىرگى قىتاي حالقىنىڭ ساناسىن تۇنشىقتىرىپ جاتىر. ماركسيزمنىڭ اقيقات سانالۋى قوعامدىق سانانى تۇنشىقتىرادى. ادامداردىڭ نەنى سويلەۋ، نەنى ويلاۋ كەجەتىنە دەيىن ايقىن شەك قويىلادى.

نەشە مىڭ جىلدىق  تاريحى بار ەكونوميكالىق قۋاتى الەمدە 2 ورىن الاتىن قىتايدىڭ بۇگىنگى دۇنيە-عىلىم تەحنيكاسىندا تىڭ جاڭالىق جاساي الماۋى مۇنىڭ ايقىن دالەلى. قازىر قىتايدا چيان چۋەسين ماسەلەسى ءجيى تالقىلانادى. چيان چۋەسين كەزىندە امەريكادا وقىعان، اتوم فيزيكاسىن زەرتتەگەن، قىتاي ۇلتىنان شىققان عالىم. قىتاي اتوم بومباسىن جاساۋشى. 1997 جىلى 98 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ەمحانادا اۋىرىپ جاتقاندا، سول كەزدەگى قىتاي پرەمەر ءمينيسترى ۋن جياباۋ كوڭىلىن سۇراي بارعاندا نەلىكتەن قىتايدا مەن سياقتى عالىم الىگە دەيىن جارىققا شىقپايدى، مەن بۇعان الاڭدايمىن دەگەن عالىم اقساقال. بۇل ءسوز قىتاي قوعامىندا وتە ۇلكەن رەزونس تۋدىردى. ارناۋلى چيان چۋەسين ماسەلەسى ۇعىمى عىلىمي اينالىمعا ءتۇستى. قىتاي قازىر بار دۇنيەنىڭ كوشىرمەسىن جاساۋمەن دۇنيەگە ايگىلى. بيلىك قانشالىقتى جاڭالىق جاساۋدى العا قويعانىمەن ناتيجە جوق. وقۋ اعارتۋ سالاسى دا تىعىرىققا تىرەلدى. بۇلاردىڭ ءتۇپ سەبەبى ماركسيزمدىك كوزقاراستىڭ وي ەركىندىگىن شەكتەۋىنەن بولىپ وتىر.

ورىس پەن قىتايمەن ىرگەلەس ءومىر سۇرگەن ۇلتتاردىڭ قان قارىزى - مارسكيزمدە. كسرو نەلىكتەن ىدىرادى؟ بۇل باتىس مادەنيەتىنىڭ ماكرسيزمدى  قابىلداي المايتىندىعىنىڭ ناتيجەسى. باتىس مادەنيەتى اشىق جانە جاسامپازدىققا ەركىندىككە تولى مادەنيەت. بەلگىلى ءبىر نازاريانىڭ تولىقتاي ۇستەمدىگىن قابىلداي المايتىن مادەنيەت.

ورىستار نيكولاي پاتشا كەزىندە باستاپ باتىس مادەنيەتىن قابىلدادى، قالىپتاستىردى. وزدەرىن "باتىستىقتار ءۇشىن شىعىسپىز، شىعىستىقتار ءۇشىن دە شىعىسپىز" دەپ ايتاتىن ورىس مادەنيەتى اقىرى ماركسيزمدى ىعىستىرىپ تىندى. ال ەجەلدەن شىعىس مادەنيەتىڭ بەسىگى سانالاتىن قىتاي قوعامى تاريحتان بەرى جابىق، توماعا تۇيىقتىق مادەنيەت ەرەكشىلىگىن قالىپتاستىرعاندىقتان ماركسيزمدى قابىلدادى. سوندىقتان ماركسيزمنىڭ قىلىمىسى ءالى جالعاسۋدا. سولتۇستىك كورەيا جونىندە اۋىز اۋىرتۋدىڭ قاجەتى شامالى.                                        

اعىباي بۇعىبايۇلى

Abai.kz