كوكشەتاۋ ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىمەن بارشا جۇرتتى ءتانتى ەتسە، ونىڭ باتىس بوكتەرىندە قازاق ءۇشىن ەرەكشە قاستەر تۇتاتىن  بابالارىمىزدىڭ ەجەلگى قونىسى – بوتاي ەسكەرتكىشتەرى دە الەم عالىمدارىنىڭ نازارىن اۋدارعالى قاشان. بۇل قورىمنىڭ الەمگە «التىن ادام» سىيلاعان ەسكى  ەسىك قالاسىنىڭ تاريحي جادىگەرلەرىنەن ەش كەندە تۇسپەيتىن سيپات-سىرلارى جەتىپ جىعىلادى. سەبەبى، التىن كيىمدى حانزادا قازاقتىڭ ءتۇپ-تامىرى تەرەڭدە جاتقان حالىق ەكەنىن ايداي الەمگە پاش ەتتى. ءبىزدىڭ وركەنيەتتى ەل بولعانىمىزدى جاڭاعى بوتاي قورىمىنان تابىلعان جادىگەرلەر دە راستاي تۇسەدى.

كوكشەتاۋ تاۋىمەن  بارىپ تۇتاساتىن ايىرتاۋ سىلەمدەرى تاريحتىڭ نەبىر سىرلارىن وزىنە جاسىرىپ تۇرعانداي كورىنەدى. عۇن مەن ساق بابالارىمىزدىڭ ات تۇياقتارى تيگەن بۇل ءوڭىر ەجەلگى داۋىرلەردەن ەلەس بەرەدى دەسەك ەش قاتەلەسپەيمىز. ءبىزدىڭ ۇلى بابالارىمىزدىڭ ۇشى-قيىرى جوق سايىن دالاعا العاش اتتىڭ ءدۇبىرىن ەستىرتكەنىن وسى جازيرالى ايماقتاعى ەجەلگى بوتاي قورىمى ءوزىنىڭ قوينىنا جاسىرىپ، تۇمشالاعان جادىگەرلەرىمەن الدەقاشان دالەلدەگەن.

قورىمنىڭ جەر قوينىنا جاسىرعان تىلسىم سىرلارى  ويىڭدى سان-ساققا جۇگىرتەدى ەكەن. وسىندايدا بوتاي قورىمى بىزگە نەسىمەن قىمبات دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە دە ويعا بەرىلگەندەي بولاسىڭ.  ەندى ءبىر ءسات تاريح قويناۋىنا كوز سالىپ،  زەردەلەپ كورەيىكشى. شىنىمەن، بوتاي قورىمى جايلى العاشقى تاريحي دەرەكتەر بىزگە قاشاننان بەلگىلى بولدى؟  جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا،  سوناۋ جەتپىسىنشى جىلدارى وسى قونىسقا جاقىن جەردە اعىپ جاتقان يمان-بورلىق وزەنىنىڭ جاعاسىندا ويناپ جۇرگەن بالالار سۇيەكتەن، تاستان جانە بالشىقتان جاسالعان بۇيىمداردى تاۋىپ الادى. ەجەلگى داۋىرگە جاتاتىن بۇل بۇيىمداردىڭ ول كەزدە ەشكىم بايىبىنا بارا قويماعان ەدى. جەرگىلىكتى مەكتەپتىڭ ديرەكتورى، تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى ەسلامبەك زاكارياۇلى بۇل زاتتاردى كوكشەتاۋ قالاسىنداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنا تاپسىرادى. بىراق، ول ءدال سول ساتتە تاريح وقۋلىعىنان كۇندە كورىپ جۇرگەن ەجەلگى ادامداردىڭ قۇرال-سايمانىنا ۇقساس بۇل جادىگەرلەردىڭ ەرتەڭگى كۇنى باعا جەتپەس قۇندىلىق بولىپ، ارحەولوگيا عىلىمىندا تاعى ءبىر جاڭالىقتىڭ اشىلاتىنىن ەسكەرمەگەن ەدى.

ارادا ءبىراز جىل وتكەن سوڭ كوكشەتاۋ مۇراجايىنان بۇل جادىگەرلەردى كورگەن قىزىلجار پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ جاس عالىمى ۆ.زايبەرت دەرەۋ ات باسىن بوتايعا بۇرىپ، ارنايى ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردى. ول سول ساتتە عالىم اتاۋلى تاڭعاجايىپ جاڭالىق اشۋ ءۇشىن قولىنا شىراق ۇستاپ، دۇنيەنى كەزەتىنىن، بىراق، سول جاڭالىق ء دال اياعىنىڭ استىندا جاتقانىن ەسكەرمەيتىنىنە تاڭقالعان ەدى.

قاراڭعى تۇنەكتە شىراقسىز جوق ىزدەگەن ادامنىڭ كۇيىن كەشكەن ول اقىرى بوتايدى تورتكۇل دۇنيەگە ءمالىم ەتتى. ءسويتىپ، الەم «بوتاي مەكەنىن» بەلگىسىز عالىم زايبەرت ارقىلى العاش  رەت ەستىسە، ال، زايبەرتتىڭ عىلىمي ورتاداعى ەسىمى دە  وسى  تاريحي جاڭالىق نەگىزىندە بيىكتەرگە كوتەرىلدى.

بۇگىندە بوتاي يۋنەسكو-نىڭ تىزىمىنە الىنىپ، مۇندا تابىلعان ارحەولوگيالىق جادىگەرلەر سانى 120 مىڭنان استى. ەڭ باستىسى، قازاقتىڭ ەجەلگى حالىقتاردىڭ ءبىرى رەتىندە جىلقىنى باعزى زامانداردا-اق قولعا ۇيرەتكەندىگىن ايعاقتايتىن جادىگەرلەردىڭ ءبىز ءۇشىن قۇندىلىعى زور. جىلقىنىڭ قادىر-قاسيەتىن ءدال بىزدەي جەتىك بىلمەسە دە، قىمىزىنا دەيىن  پاتەنتتەپ يەمدەنىپ جاتقاندا، مۇنداي جاعدايلارعا ءبىز بوتايدان تابىلعان تاريحي جادىگەرلەرىمىز ارقىلى عانا  تويتارىس بەرە الاتىنىمىزدى ەسكەرسەك دەيمىز.

كەشەگى كەڭەس زامانىنداعى سىڭارجاق ساياساتتىڭ سالدارىنان قازاقتى ءوز تەرەڭ تاريحى، تامىرى جوق حالىق ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسۋشىلىق بەلەڭ الدى. ءتىپتى، سوناۋ شىڭعىس حاننىڭ شاپقىنشىلىعىنان كەيىن قازاقتىڭ ۇلىس-تايپالارىمەن قۇرىلعان التىن وردا سياقتى مەملەكەتتەردىڭ  رەسەيدى وزىنە باعىنىشتى ەتكەنىن بىلاي قويىپ، ودان ارگى  عۇن مەن ساقتىڭ دا قازاقتىڭ ارعى بابالارى ەكەندىگىن جوققا شىعارۋشىلىق ەشقاشان باسەڭدەگەن ەمەس. ال، ەندى جىلقىنى ءبىزدىڭ بابالارىمىز  العاش قولعا ۇيرەتكەن دەگەن عىلىمي تۇجىرىممەن ورىس عالىمدارىنىڭ كەلىسە قويۋى ەكىتالاي ەدى. سودان دا بولار ءبىزدىڭ قانشاما اسىل قۇندىلىقتارىمىز شاڭ باسقان مۇراعات سورەلەرىندە قالعانى.

وسى تۇرعىدا باتىس عالىمدارىنا قارىزدار ەكەنىمىزدى ۇمىتپاعانىمىز ابزال. توقسانىنشى جىلدارى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى مارشال لەۆينە باستاعان عالىمدار بوتايعا ارنايى كەلىپ، ءوز زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزگەن-ءدى. كوپ ۇزاماي اعىلشىننىڭ «بي-بي-سي» تەلەكومپانياسىنىڭ جۋرناليستەرى قازاق جەرىندەگى ەجەلگى ادامدار قونىسى جايلى دەرەكتەردى ايداي الەمگە پاش ەتتى.

وتكەن عاسىردىڭ اياعىنداعى شەتەل عالىمدارىنىڭ بۇل زەرتتەۋلەرىنە الەمنىڭ جيىرمادان استام ەلىنەن كەلىپ قاتىسقان  عالىمدار توبىنىڭ تۇجىرىمى سوڭعى نۇكتەنى قويدى. اقش، انگليا، گەرمانيا، قىتاي جانە يران عالىمدارى سول جولى بوتاي مادەنيەتى جايلى تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن  پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. وسىلايشا جەر استىنان تابىلعان ادام مەن جىلقىنىڭ سۇيەكتەرىن، قىمىز ىشەتىن ىدىستاردى تەرەڭ زەرتتەپ، ادامدار بۇل ولكەدە 5300 جىل بۇرىن ءومىر ءسۇردى دەگەن تۇجىرىمدى شەگەلەپ ايتتى. ال، جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلگەنىن بىلاي قويىپ، ونىڭ ءوز تاماعىن قار استىنان ءوزى تاۋىپ جەيتىنى عالىمداردىڭ ودان ءارى قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان ەدى.

مىنە، بوتاي قورىمى جىلقى مەن ادام اراسىنداعى بايلانىستىڭ جۇمباق كۇيىندە قالعان تۇستارىن اشۋعا نەگىز قالادى. راسىندا دا، بۇل تاريحتاعى تاڭعاجايىپ جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى ەدى. قازاق پەن جىلقىنى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراۋ ەش مۇمكىن ەمەس. باسقا حالىقتارداي ەمەس، قازاقتىڭ جىلقىنى اسا قاستەر تۇتاتىنىنىڭ دا استارىندا وسى جايلار جاتقانىن اڭعارامىز.

ەندەشە، بوتاي ءبىز ءۇشىن ەجەلگى ادامدار قونىسى عانا ەمەس، ءتول تاريحىمىزداعى ساباقتاستىقتى تورتكۇل دۇنيەگە جارقىراتىپ شىعارعان قۇندى ەسكەرتكىش  تە بولىپ تابىلادى. باتىس عالىمدارىنىڭ بۇل ايتقان پىكىرلەرىنە سۇيەنسەك، ءتىپتى، ەجەلگى وركەنيەتتىڭ ءبىر دىڭگەگى – گرەكيانىڭ ءوزى جىلقىنى ءبىزدىڭ بابالارىمىزدان الدەقايدا  كەش قولعا ۇيرەتكەنىن دالەلدەي تۇسەدى. ءوزىمىزدىڭ كىشكەنتايىمىزدان وقىپ، تۇيسىنگەن گومەردىڭ ەڭبەكتەرىندە ايتىلاتىن «كەنتاۆر» دەگەن ميفولوگيالىق بەينەنىڭ استارىن ۇعىپ، تۇسىنسەڭ، ادام مەن جىلقى اراسىنداعى بايلانىستى دا ۇعۋعا بولادى. ەگەر تاريحقا جۇگىنسەك، ءبىزدىڭ قاھارمان بابامىز – ەدىل (اتيللا) پاتشا گرەك جەرىنە جاۋگەرشىلىك جورىقتار جاساعانىن بىلەمىز. ەدىلگە دەيىن دە بايىرعى قازاق جەرىن مەكەن ەتكەن ۇلىستاردىڭ گرەكتەردىڭ تالاي اپشىسىن قۋىرىپ، ەجەلگى وركەنيەتتىڭ استان-كەستەنىن شىعارعانىن جوققا شىعارا المايمىز.  ەندەشە، جىلقىنى جاراتىپ مىنگەن كوشپەندىلەردىڭ «ەجەلگى ادامدار» ەلىنە جورىق جاساعانىن ونداعىلار قالاي قابىلدادى ەكەن؟!

«كەنتاۆردىڭ» تۋى دا وسىدان ەمەس پە ەكەن!؟ سەبەبى، «كەنتاۆر» – دەنەسى جىلقى، باسى ادامنىڭ مۇشەسىنەن جاراتىلعان ميفتىك وبراز. ەجەلگى گرەكتەر  ول كەزدە جىلقىنى قايداعى ءبىر حايۋان  رەتىندە ۇعىنىپ، ال، ونى ەرتتەپ ءمىنىپ، نايزاسىن شوشاڭداتقان ادامدى العاش رەت كورسە، بۇل «قۇبىجىقتى» «كەنتاۆر» دەمەي، نە دەسىن. دەمەك، «كەنتاۆردىڭ» پايدا بولۋىنا  جىلقىنى ەڭ العاش قولعا ۇيرەتكەن ءبىزدىڭ قاھارلى بابالارىمىز ەمەس دەۋ ەش قيسىنسىز.

جىلقىنىڭ ادامنىڭ ەڭ العاشقى سەرىگى بولعانىن راستايتىن تاعى ءبىر تۇجىرىم بار. ول باتىس عالىمدارى ورتاسىندا جاڭاعى ەدىل پاتشانىڭ ەۆروپاعا العاشقى كرەستى اپارۋشى دەگەن پىكىردىڭ قالىپتاسۋى. ارينە، بۇدان ەدىل پاتشا شوقىندى بولدى دەگەن وي تۋماسا كەرەك. ونىڭ اپارعانى سول كەزدەگى كوشپەلى تايپالاردىڭ  ەلدىك، رۋلىق تاڭباسى دا بولۋى دا مۇمكىن عوي. نەگە دەسەڭىز، ءوز ارناسىن ساق پەن عۇننان الاتىن بۇگىنگى قازاق رۋلارىندا كرەسكە ۇقساس تاڭبا-بەلگىلەر كوپتەپ تابىلادى. مىسالى، كەرەي تايپاسىنىڭ تاڭباسى كرەسكە وتە ۇقساس. كادۋىلگى اشامايدىڭ سۇلباسى. ال، وسى تايپانىڭ اشاماي دەگەن ۇلكەن ءبىر تارماعى تاعى بار.

جالپى، «اشاماي» – دەگەنىمىز ەردىڭ ەڭ العاشقى نۇسقاسى دەگەندى بۇگىنگى عالىمدارىمىز دا ايتىپ ءجۇر. بالكىم، ءالى ەر جاسالماي تۇرعاندا جىلقىنى العاش ۇيرەتۋشى بابالارىمىز الدىمەن اشامايدى جاساپ، ەردىڭ ورنىنا پايدالانعان دا شىعار. ولاي بولسا، ەدىل پاتشا العاش جىلقى تۇلىگىن  قولعا ۇيرەتكەن  ەلدىڭ  بيلەۋشىسى رەتىندە ەردىڭ العاشقى نۇسقاسى – اشامايدىڭ بەلگىسىن ەلدىك تاڭبا رەتىندە اپارۋى عاجاپ ەمەس. ارينە، بۇل تەرەڭ زەردەلەۋدى قاجەت ەتەتىن  دۇنيەلەر.

وسىدان 5-6 مىڭ جىل بۇرىن بابالارىمىزدىڭ ادامزات وركەنيەتىنە تۇڭعىش كولىك قۇرالى – جىلقىنى اكەلىپ، بۇل تۇلىكتى قولعا ۇيرەتكەنى شىنىمەن تاڭقالارلىق جاعداي. ەندەشە، قازاقتىڭ قيىر دالاسىنىڭ ءبىر توسىندە جەر-انانىڭ باۋىرىندا تۇمشالانعان ەجەلگى ادامدار قونىسى – بوتاي قورىمى قازاق تاريحىنا وسىلاي داڭعىل جول سالدى.

ءبىز دە وسى ءبىر كيەلى وڭىرگە ءار بارعانىمىزدا ودان ۇلكەن تاعىلىم الىپ قايتامىز. ەندى ەشكىم دە قازاقتىڭ شىنايى تاريحىن بۇرمالاي  المايتىندىعى اقيقات. ويتكەنى، شىن تاريح وعان كونبەيدى، سول ءوزى تيەسىلى حالىقتىڭ ماڭگى ەنشىسى بولىپ قالا بەرەدى.

باقىت سماعۇل

Abai.kz