جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ (سۋرەتتە) «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

II.

مەنi قاتتى تاڭداندىرعان نارسە – ورىستىڭ ۇلى اقىنى پۋشكيننiڭ ۇستازى، دەگدار زيالىنىڭ بiرi ۆاسيلي جۋكوۆسكيدiڭ – «بيشارا ليزا» كiتابىن قولىنا ۇستاپ ماسكەۋدiڭ تۇبiندەگi سيمونوۆ موناستىرىنىڭ جانىنا بارىپ، پوۆەستە ايتىلاتىن ءاربiر پەيزاجدى سالىستىرا قاراپ، كوزi انىق جەتكەن سوڭ سۋرەتكە سالۋى بولدى. ۆيكتور استافەۆ «تۋعان جەردiڭ اسپانى شايداي اشىق» اتتى كiتابىندا: ء«ساتi كەلگەن كۇندەردiڭ بiرiندە ۆارۆارا افاناسەۆنا جۋكوۆسكيدi «كارامزيننiڭ «بيشارا ليزا» پوۆەسiندەگi كەيiپكەر قىز باتىپ ولەتiن قاراسۋدىڭ قاسىنداعى سيمونوۆ موناستىرىنا الىپ باردى. 1796 جىلى باسپادان شىققان كiتاپتى وزدەرمەن قوسا الا ءجۇردi... «بيشارا ليزا» 1892 جىلى «موسكۆا جۋرنالىندا» جارىق كورiسiمەن سيمونوۆ موناستىرى موسكۆالىقتاردىڭ سەرۋەندەيتiن سۇيiكتi جەرiنە اينالدى» – دەپ جازادى. سونىمەن قوسا ۆ. جۋكوۆسكيدiڭ ليزا باتقان قاراسۋدى سالعان سۋرەتiن بەرەدi. شiركiن-اۋ، وزگە-وزگە ءدال وسى «قورعانسىزدىڭ كۇنiندەگi» كۇشiكباي اساۋىنداعى عازيزانىڭ قىستاۋىن دا، دەنەسi جاتقان قورىمدى دا فوتوسۋرەتكە تۇسiرگە بولادى عوي» دەگەن وي بيلەپ الدى. الايدا سول بiر جۇدەۋ قورانى باياعى بالا كەزiمدەگiدەن كەيiن كورمەگەنiم ەسiمە ءتۇستi. الىستان، ايتەۋiر بiر تومپەشiك قارايىپ تۇراتىن.

ەندi ءوزiم تۇتاتقان وتتى وشiرۋگە تىرىستىم. ول مۇمكiن ەمەس-تiن. ماقالا جۇرتقا تاراپ كەتتi. بار امالى، كەتكەن قاتەلiكتەرiم بولسا، سونى تۇزەتiپ، تولىقتىرىپ ۇسىنۋ ەكەندiگiن سەزiندiم.

III.

كوشپەلi سيۋجەتتiڭ ادەبيەت تاريحىنا كورiنiس رەتiندە كiرگەنiنە ون عاسىردان استى. شەكسپيردiڭ تاريحي پەسالارىنىڭ دەنi بوگدە شىعارمالاردان اۋىسقان. شىعىستىڭ «جەتi بۇلبۇلىنىڭ» بەسەۋi بiر تاقىرىپتى باسەكەلەسە جىرلاعان. ەڭ باستىسى – تانىس وقيعادان تۋىندايتىن كوركەمدiك تۇجىرىم، اۆتورلىق پوزيتسيا. كارامزيننiڭ تۇسپالى – «تەكتi مەن تەكسiزدiڭ»، ياعني، بەگزادا مەن مۇجىقتىڭ ادامدىق سەزiمدەرiنiڭ ورتاق ەكەندiگiن كورسەتۋ. بۇل يدەيانىڭ ءوزiن كارامزين 1780-جىلدارى كەڭ تاراعان: «كرەستيانكا دا عاشىق بولا الادى» اتتى ءاننiڭ سيۋجەتiنەن العان. ونداعان اقىن بۇركەنشiك ەسiمەن كرەستيانكالارعا ارناپ ولەڭ شىعارعان.

ال مۇحتار اۋەزوۆ ءۇشiن باي بالاسى مەن كەدەي قىزىنىڭ بiر-بiرiن سۇيە الاتىندىعىنا سەندiرۋدiڭ قاجەتتiگi جوق ەدi. ونىڭ ەڭ نىسانالى ماقساتى – جاۋىزدىق پەن زۇلىمدىقتى اشكەرەلەۋ، ادامنىڭ مەيرiم-قايىرىمىن وياتۋ بولاتىن. حالىقتى كۇيزەلتكەن الەۋمەتتiك شىندىقتى سىنشىل رەاليستiك تۇرعىدان سۋرەتتەپ بەردi. سەنتيمەنتاليزمنiڭ سارىنى ەستiلمەيدi. ونىڭ كوركەمدiك جانە رەاليستiك سيپاتىن الەكسەي پانتيەلەەۆ: «بۇل اۋەزوۆتiڭ پروزاداعى العاشقى تاجiريبەسi ەدi دەگەنگە قايران قالاسىڭ. «قورعانسىزدىڭ كۇنi» اڭگiمەسi كوركەمدiك قۋاتى جاعىنان، الەۋمەتتiك-ادامگەرشiلiك جۇگi جاعىنان كiشiگiرiم رومانعا پارا-پار» – دەپ باعالادى. وزگە-وزگە، مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ءار شىعارماسىن وزگە جازۋشىلاردىڭ تۋىندىلارىمەن سالىستىرا تالدايتىن الەكسەي پانتەلەەۆتiڭ اۋزىنا «بيشارا ليزا» تۇسپەگەنi ءۇشiن ادiلەتسiز دەپ جازعىرا المايمىز. ول ەكi شىعارمانى دا جاقسى بiلگەن. تiپتi, اۋدارما باراسىندا دا «بيشارا ليزانىڭ» – ويعا ورالماۋى شىندىقتىڭ كiم جاعىندا ەكەندiگiن ماعلۇمدايدى.

كوركەم شىعارمانىڭ iشكi يiرiمiن باعدارلايتىن قۇرال – وقيعانىڭ جەلiسi, كەيiپكەردiڭ ءار قيمىلىنان تۋىندايتىن اسەر جانە ونىڭ تۋ سەبەپتەرi. «بيشارا ليزا» باقىتسىز اياقتالعان ماحاببات حيكاياسى. عاشىق-نامە. بازاردا بايشەشەك ساتىپ تۇرعان ليزانى ادەمi كيiنگەن مىرزا جiگiت ۇناتىپ قالادى. گۇلiن ساتىپ الادى. ليزا دا سۇيiسپەنشiلiك وتىنا بولەنەدi. ەرتەڭiندە ليزا ەشكiمگە گۇلiن ساتپاي، جiگiتتi كۇتەدi. كەلمەيدi. كوڭiلسiز قايتادى. كەلەسi كۇنi كەشكە جاقىن سىلقىم سەرiنiڭ ءوزi iزدەپ كەلەدi. ەراست پەن ليزا ءتۇن قۇشاعىندا، كوك شالعىندا ماحابباتىڭ بال شارابىنا توياتتايدى. سەرۋەننەن ء«جۇزi بال-بۇل جانىپ، جۇرەك قۋانىشىنا بولەنiپ» قايتادى. «قورعانسىزدىڭ كۇنiندەگi» جاعداي تiپتi كەرەعار. عازيزا – «جاۋىزدىقتىڭ قولىنداعى بiر ويىنشىق». قاhارلى ايازدان پانا iزدەگەن اقان مەن قالتايدىڭ جىمىسقى ارەكەتiنەن سەسكەنiپ: – «سەنiڭ ويىڭداعى سۇمدىعىندى بiلمەي تۇرمىن با؟ اۋلاق ءجۇر! مەن سەنiڭ مازاق قىلاتىن كiسiڭ ەمەسپiن!» – دەپ نامىسىن قورعايدى. «قورلىق، مازاق كورگەن عازيزانىڭ كوزiنەن دۇنيەنiڭ بارلىق قىزىعى كەتتi... عازيزانىڭ كوڭiلiندە قالعان ويدىڭ ەڭ اقىرعى بۇيرىعى: اكەسi مەن باۋىرىنىڭ بەيiتiنە بارىپ، ەكەۋiنiڭ اراسىندا وتىرىپ جىلاۋ!» ءيا، جىلاۋ! مۇحتاردىڭ قالامىنىڭ رەاليستiك قۋاتى وسىندا. «ولۋگە كەتتi» دەمەيدi. قورلانعان قىز قاسiرەتiن كارi اجە مەن زاعيپ شەشەگە شاعىنىپ، ولاردى ودان بەتەر سورلاتقىسى كەلمەيدi. شەرiن تارقاتۋ ءۇشiن اكە قابiرiنە بارادى.

وسى كورiنiستە ليزا مەن عازيزانىڭ سەزiمدەر مۇلدەم قاراما قايشى. ليزا – سول ءساتتi اڭساي كۇتەدi, عازيزا جيiركەنەدi, قورلانادى، ءولiم تiلەيدi. شىعارمانىڭ شەشiمiندەگi ءولiمنiڭ سەبەبi دە، وعان دەگەن كوزقاراس تا ءار قيلى. ليزا – ەراستىڭ ءوزiن تاستاپ، وزگەگە ۇيلەنگەنiن ەستiپ، قايتار جولداعى قارا سۋعا تۇڭعىشىپ ولەدi. پوۆەست: «ەراست ءومiرiنiڭ سوڭىنا دەيiن باقىتسىز عۇمىر كەشتi. ليزانىڭ ءولiمiن ەستiگەن سوڭ، ءوزiن كiءنالiمiن دەپ ەسەپتەپ، ءوزiن-ءوزi مازالاۋمەن ءجۇردi» – دەپ اياقتالادى. دەمەك، ليزا مەن ەراستتىڭ اراسىنداعى قيماستىق سەزiمنiڭ جىلۋى بار. كەرiسiنشە، عازيزانىڭ جۇرەگiنە مۇز قاتقان. «جاۋىزدىقتىڭ جاس قۇربانى قاسiرەتكە تولى ءومiرiنiڭ ازاپتى اق تۇتەگiنەن اداسىپ ءولiپ، ماڭگi تولاس تابادى».

سوندىقتان دا، «بيشارا ليزا» مەن «قورعانسىزدىڭ كۇنi» اۆتورلىق يدەيا، كوركەمدiك ورىنداۋلى، وقيعا جەلiسi جاعىنان قابىسپايتىن دەربەس دارا شىعارما. قارامزيننiڭ پوۆەسiنiڭ تۇسپالى ەسكiرگەن. بiراق «ورىس ادەبيەتiندەگi كوپشiلiكتiڭ نازارىن اۋدارىپ، قوعامدىق وي تۋدىرعان تۇڭعىش كوركەم دۇنيە» (ۆ. بەلينسكي) رەتiندە قۇنىن جويمايدى. «قوعانسىزدىن كۇنiندەگi» رۋحاني قارسىلىق – جازۋشىلىق پەن ادامگەرشiلiكتiڭ كۇرەسiنiڭ سيمۆولى ءتارiزدi. بۇل – ماڭگiلiك مۇراتتىڭ بiرi. زۇلىمدىق جەر بەتiنەن قۇرىعانشا ءوزiنiڭ پارىزىن تولاسسىز وتەيتiن ۇزاق ءومiرلi تۋىندى.

ال شىعارمانىڭ جازىلۋ تاريحىنا توقتالساق، وندا «قورعانسىزدىڭ كۇنiنەن» باستالعان اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ بiر ەرەكشەلiگi اڭعارىلادى. ول – جازۋشىنىڭ رومان، پوۆەست، اڭگiمەلەرiنiڭ دەنi تاريحي وقيعالاردىڭ نەگiزiندە جازىلۋى. نەمەسە، ومiردە بولعان وقيعالاردى سۋرەتكەرلiك كوزقاراسپەن، تولعانىسپەن ەكشەپ، تارازىلاپ قاعازعا تۇسiرگەن. شىڭعىس قارتتارىنىڭ اۋىزشا شەجiرەسi بويىنشا ەل اراسىنداعى اڭگiمە جەلiسiندە كۇشiكباي حيكاياسى حاقىنداعى وقيعا شىندىققا جەتەلەيدi. ياعني ناقتى باستان كەشكەن، ومiردە وتكەن، دەرەكتi دۇنيە. سونداي تاريحي وقيعانىڭ وزەگi بولعان اڭگiمەنiڭ قاتارىنا «قورعانسىزدىڭ كۇنi» دە قوسىلادى.

وعان تابان تiرەيتiن دالەل دە، تياناقتى تۇجىرىم دا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزiنiڭ ماقۇلداۋى دا جازبا ەستەلiكتە بار. تاياۋ ۋاقىتقا دەيiن اۋەزوۆ اڭگiمەلەرiنiڭ كوركەمدiك شەشiم، ومiرلiك نەگiزi ەستەلiك ايتۋشىلاردىڭ دا نازارىنا iلiنبەي كەلدi. كەيبiر جايلاردى شىڭعىستاعى كونە كوز، قۇيما قۇلاق كارتتاردان ەستiپ ماعلۇمات الۋعا بولاتىن. «قورعانسىزدىڭ كۇنiنە» مايەك ەتiپ ۇيىتۋعا نەگiز سالعان وقيعانى قارت قالامگەر، ۇزاق جىلدار تiزبەگiندە مۇحانمەن ۇزەڭگiلەس، جاستىق شاعىن شىڭعىستا وتكiزگەن، كونە سىرعا قانىق عايسا سارمۋرزين اقساقال «ونەگە» اتتى ەستەلiكناماسىندا قۇندى ماعلۇماتتار كەلتiرەدi. مۇحاڭنىڭ بالالىق، جiگiتتiك داۋرەنiن سيپاتاي وتىرىپ، قۇنانباي ۇرپاقتارى، اباي اۋىلى توڭiرەگiندەگi توڭكەرiسكە دەيiنگi جاعداي تۋرالى ءسوز قوزعايدى. بiز «قورعانسىزدىڭ كۇنiنە» قاتىستى وقيعاعا توقتالايىق. قۇنانباي ۇلجاننان تۋعان ۇلى – ىسقاق. ال كاكiتاي ىسقاقوۆ ابايدىڭ تۇڭعىش كiتابىن پەتەربۋرگا جاريالاعانى بارشاعا ءمالiم. مiنە. سول كاكiتايدىڭ ءبiلال اتتى ۇلى توڭكەرiس تۇسىندا بولىستىققا سايلانادى. قاتالدىعىمەن، قاتىگەزدiگiمەن، دورەكiلiگiمەن دە، ايلاكەرلiگiمەن دە اتى شىققان. ورىسشا ساۋاتتى، تiزەسiن كەدەيلەرگە عانا ەمەس، ۇلى اباي اسا قۇرمەت تۇتقان مۇرسەيiت سياقتى زيالىلارعا دا باتىرعان.

وسى ءبiلالدiڭ اسا بiر قاتىگەزدiگiن مۇحتار اۋەزوۆ العاشقى اڭگiمەسiنە جەلi ەتكەن. عايسا سارمۋرزين ءوزiنiڭ ەستەلiگiندە: «ەگەر سiز سول بiءلال بولىستىڭ زورلىعى مەن زومبىلىعىن بiلگiنiز كەلسە، مۇحاڭنىڭ 1921 جىلى باسىلىپ شىققان «قورعانسىزدىڭ كۇنiن» وقىساڭىز دا ءۇستiنەن تۇسەر ەدiڭiز. ويتكەنi سول اڭگiمەدەگi كۇشiكباي كەزەڭiندە سورلى سوقىر كەمپiرلiڭ باسىنان كەشiرگەن قايعى-كاسiرەتiن ودان بiرنەشە جىل بۇرىن ەستiگەن ەدiم. كوپ جىلدان سوڭ مەن مۇحاڭا: «سiزدiڭ  «قورعانسىزدىڭ كۇنiندە» جازعان بولىسىڭىز بiءلال ەمەس پە؟ – دەگەنiمدە، ول كiسi:– ء«يا، ول سونىڭ پروتوتيپi بولاتىن»، – دەگەن ەدi... «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەگەندەي قازiرگi زاماندا سول بiءلالدi... قىزىلشولاق پوليتسەيلەردi, سول بiر كەزدi الدىڭا ەلەستەتسەڭ: ول بiر شىتىرمان قايعىلى زامان ەكەن عوي دەگەن ويعا شوماسىڭ»، – دەپ مۇحتاردىڭ تۇڭعىش اڭگiمەسiنiڭ ومiرلiك دەرەگiنەن حاباردار ەتەدi.

سونىمەڭ اقان – ءبiلال مە، جوق پا؟

وعان كۇدiكتەنۋدiڭ دە رەتi كەلمەس ەدi. شىڭدىقتىڭ سول توپشىلاۋعا تۇجىرىمدالاتىن رايى بار. عايسا سارمۋرزين – مۇحتاردى جاستايىنان بiلەدi. اۋىلدارى ارالاس، قويلارى قورالاس وتىرعان ادام. جانە قىستاۋى دا كۇشiكباي اۋىلىنا قوڭسى iرگە تەپكەن. جازۋشىنىڭ وزiنەن سۇراپ، ماقۇلداتۋى – وزگە كۇدiكتi ويلاتتىرمايدى. الايدا، ەكiنشi جورامال دا جوق ەمەس. جازۋشى كامەن ورازالين مۇحتار تۋرالى «ابايدان سوڭ» اتتى رومانىندا كۇشiكباي وقيعاسىن ءبiلالدiڭ اعاسى شوپiشكە تەليدi. ءبiلال دە، ءشوپiش تە – پارتيا تارتىسىنا ارالاسىپ، بولىستىقتان دامەلەنگەن. بiراق جاس مولشەر ءار ءتۇرلi. ءبiلال بەس كلاستىق ورىس مەكتەبiندە مۇحتاردىڭ iنiسi احمەت اۋەزوۆپەن بiرگە وقىعان. مۇحتارمەن بالا كەزiندە ارالاسىپ وسكەن ءشوپiش تە ساۋاتتى. مۇسىلمانشا حاتتى ەركiن تانىعان. اعايىندى ادامداردىڭ كايسىسىنىڭ سابىرلىعى باسىم ەدi دەپ، ەت جاقىندارىنان سۇراۋ دا ابەستiك. سوندا دا، «اباي جولىندا» ءامiر، مايباساردىڭ مۇحامەتجانى قاتارىندا سۋرەتتەلەتiن ابدiعاليدىڭ ۇلى، ءبiلال مەن ءشوپiشتiڭ نەمەرەلەس تۋىسى، جيدەبايداعى اباي مۋزەيiنiڭ ۇزاق جىلدار مەڭگەرۋشiسi بولعان نيازبەك الداجاروۆ اقساقالدان تورەلiك سۇرادىق. تۋرا مiنەزدi ادال اعا:

– ەي، تۇرسىن مەن بiلسەم ايتپايمىن با. جاسىرىپ قالسام – جاقسىلىق ەمەس، قيانات. ەڭ الدىمەن ءسوز ابايعا كەلمەي مە. ءبارiبiر، تۇرتپەكتەپ تاۋىپ الاسىڭ. بiر اقيقات انىق. «ابايدان سوندا» ءشوپiش دەپ كورسەتiپتi كامەن. مەن كەلiسپەيمiن. سەنبەيمiن. ءشوپiش – تاڭiربەرگەننiڭ بايبiشەسi, سىبان قىزى قاراجاننان تۋعان ءازiمبايدىڭ بالاسى. شىن اتى – ءدiنiسلام. مەيiرiمدi, كiسiلiكتi, كەدەيگە قاراسا جۇرەتiن ادام ەدi. ول اتاقتى تاۋكە باتىردى پاتشا ۇلىعىنان جاسىرعانى ءۇشiن 1916 جىلدارى قۇدايبەردiنiڭ ىرزىقبايى ەكەۋi اياگوزدiڭ تۇرمەسiنە قامالدى. ولارعا سiلامقۇل تاماق تاسىپ تۇرىپتى. مەن سiلامقۇلدى جاقسى بiلەمiن. مەنەن ءۇش جاقسى بiلەمiن. مەنەن ءۇش جاس ۇلكەن بiرگە تۋعان ۇميە دەگەن اپايىمدى سiلامقۇلدىڭ جالعىز ۇلى الدى. سiلامقۇل – گيمنازيا بiتiرگەن، بەدەلدi ادۆوكات ەدi. رۋى – كوتiباق. ءشوشiش تۇرمەدەن بوساپ شىققان سوڭ قاراجان سiلامقۇلعا قاتتى ريزا بوپ: ء«شوپiشiم تۇرمەدە جاتقانى بولماسا، جانىن قيناعان جوق قوي. سەن تاماق تاسىپ، iسiن قۋىپ، ۇلىقپەن ايتىسىپ، مازاڭ كەتتi» – دەپ قاتتى سىيلاپتى. ەگەر دە ءشوپiش قاتىگەز، قياناتشىل بولسا – تاۋكەنi ۇستاپ بەرiپ، شەن-شەكپەن كيمەي مە ۇلىقتان. تەك، تاڭiربەرگەن روماندا جاعىمسىز كەيiپكەر بولدى دەپ ۇرپاعىنا كiنا تاعۋعا بولا ما؟ جانە ءشوپىش 1916-1918 جىلدار اراسىندا قايتىس بولدى. ول كەزدە جاسى دا كەكسە تارتقان. اتا ساقالىن سۇيرەتiپ، قىزعا قارلى-بوراندى ءتۇنi قىزىعا قوياتىنداي قاۋقارى دا شامالى. ال، ءبىلال وتە ساۋاتتى، گيمنازيا بiتiرگەن، وجەت، شەشەن بولىس بولعان. اتىن اتاپ، ءتۇسiن تۇستەمەگەن سوڭ – وبالىن ارقالىپ قايتەمiن. ءوزi, ەرتەرەكتە ەستiگەن جايىم ەدi. ۇمىتىپ قالىپپىن. انىق-قانىعىنا كوزiم جەتپەي ەشتەنە ايتپايمىن. بiراق iزدەستiرە، قاعىستىرا جۇرەيiن. ەل iشiندەمiن عوي. حابارىن تيگiزەم قولىنا» – دەپ ەدi.

سوڭعى جىلدارى ءوزi ەستiپ-بiلگەن اباي تۋرالى اڭگiمەلەردi جيناقتاپ، كولەمدi ەستەلiك جازىپ، تامامداۋعا تاقاپ قالىپ ەدi. وندا بiر انىعى اشىلار ما ەكەن دەپ ءۇمiت ەتiپ ەم. اشىلمادى. مارقۇم كوز جۇمارىنان ەكi اي بۇرىن الماتىدان مەنi ارنايى شاقىرتىپ الىپ، بiر جۇما اڭگiمە ايتىپ، قاعازدارىن ماعان اماناتقا تاپسىرىپ كەتتi. اسىل اعا «قورعانسىزدىڭ كۇنiنە» قاتىستى ەشتەڭە جازباپتى. مەن وسىناۋ ادامنىڭ شىڭشىلدىعىنا ءسۇيسiندiم. ول كiسi بiلەتiن. بiراق ءوزiنiڭ كوزi ابدەن جەتپەگەن سوڭ ۇندەمەۋدi ءجون كورگەن ەدi. ال ءبىلالدiڭ ءوزi تۋرالى ايتىپ بەردi.

تاعى دا ءسوز تەردiك. ارا جiگiن اجىراتاتىن جiپتiڭ ۇشىن عايسا سارمۋرزيننiڭ ء«ومiر ساباقتارى» اتتى («ونەگەدەن» باسقا) ەستەلiك كiتابىنان بۇرىنعى پiكiردi راسقا شىعاراتىنداي ۇستەمە دەرەكتi كوزiم شالدى. ءشوپىش ءازiمبايۇلى تاڭiربەرگەنوۆ پەن ءبىلال كاكiتايۇلى ىسقاقوۆ ەكەۋiنiڭ بولىستىققا تالاسقانىن جازادى. بۇل جولى جاس ءارi بiلiمدi ءبىلال جەڭەدi. سايلاۋداعى اسەرiن:

«ماعان ءشوپىش تە، ءبىلال دە ەلدەن ەرەكشە بوپ كورiندi. ەكi يىعى تiپ-تiك، ۇزىن بويلى، قارا ساقال، قوڭىر كۇرەڭ وڭدەس ءشوپىشتiڭ ۇستiندە كوك شۇعا پەشپەتi مەن ۇزىنشا سىمشالبارى بار. قىرىلداعان داۋىسىمەن اسپاي-ساسپاي بايسالدى سويلەيدi ەكەن. كوبiنەسە ايتاتىنى – ءبىلالدi جامانداۋ. ونىڭ «قالىڭ ەلگە جاقپايتىڭ اتتىعا ءسوز، جاياۋعا جول بەرگiسi كەلمەيتiن» پالەقور، بۇزىق ەكەنiن ايتا كەلiپ، ءوز باسى «قىلداي قيانات جاساماي، ەلدi دۇرىس باسقارۋعا» ۋادە بەرiپ جاتىر. ال ءبىلالى قازاق بالاسىنا ۇقسامايتىن بiر الۋان جان ەكەن. ماڭدايى كەرە قارىس، تۇكسيگەن قالىڭ قاباق، تىم جالپاق بەت. تiكiرەيە قاراعاندا ءوزiڭدi جەپ قويارداي وتكiر كوزدi بiر قياپات. ول سويلەگەندە وزiنەن-ءوزi ورشەلەنiپ ەكi قولىن ەربەڭدەتە سەرمەپ، شارىلداي جونەلەدi ەكەن. مەن ونىڭ وسىنداي حيكمەت سۇرقىنا تاڭىرقاپ نە ايتىپ، نە قويعانىن اڭعارماي دا قالىپپىن»، – دەپ باياندايدى.

ادەتتە، اراعا ۇزاق جىلدار سالىپ بارىپ جازىلعان ەستەلiكتەردە وقيعانىڭ ەلەسi عانا جادىندا ساقتالىپ قالعاندىقتان، كەيبiر دالسiزدiكتەردiڭ كەتەتiنi زاڭدى. سونداي كۇدiك بiزدi دە مازالاۋمەن بولدى. بۇل ويىمىزدى ارحيۆتiڭ قاتپارىن قاجىماي-تالماي اقتارعان بەيسەنباي بايعاليەۆكە بiلدiرگەنiمiزدە، اراعا التى اي سالىپ بiزدiڭ قولىمىزعا ءبىلالدiڭ بولىستىققا سايلانعانى تۋرالى قۇجاتتى ۇستاتتى. مۇندا مۇحتاردىڭ ءوزi تiكەلەي بiلەتiن ادامداردىڭ اتى اتالعاندىقتان دا بۇل دەرەكتi تولىق كەلتiرۋدi ءجون كوردiك. سايلاۋدىڭ قالاي وتكەنi مۇحتاردى دا بەي-جاي قالدىرماعان. سونداي-اق نەمەرە اعاسى ارىمبەك تە شارعا تۇسكەن جانە كەزدە مۇحتار اۋىلدا بولاتىن.

«سەمەي ۋەزiندەگi سەزدi وتكiزۋگە بايلانىستى كرەستيان باسقارماسى جۇرگiزگەن جۋرنال. № 312, 1916 جىلدىڭ 31 شiلدەسi.

شىڭعىس بولىسىنداعى اكiمشiلiك قىزمەتكە ادامداردى سايلاۋ جونiندەگi ماسەلەنi تالقىلاۋعا مىنالار قاتىستى:

سەزد توراعاسى، كرەستيان باسقارماسىنىڭ باستىعى ن.س.گۋزنيشەۆ، 1-بولiمشەنiڭ كرەستيان باسقارماسىنىڭ باستاعى – ك.يا.ترەتياكوۆ، 4-كرەستيان باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشiسi – ف.ا.يۆانوۆ، حاتشىسى – م.پ.زوراستروۆ.

تىڭدالعان ماسەلە: سەمەي ۋەزiنiڭ 3 بولiمشەسiنiڭ كرەستيان باسقارماسىنىڭ باستىعى شىڭعىس بولىسىندا 1917-1919 جىلداردىڭ اراسىنداعى مەرزiمگە اكiمشiلiك قىزمەتكە سايلانعان ادامداردىڭ № 2623 iس قاعازىن 24 شiلدە كۇنi سەزگە تاپسىرعان بولاتىن. سەزد كەزiندەگi سايلاۋ بارىسى تۋرالى اتالعان بولىستان سەزگە ارىز كەلiپ تۇسكەن جوق. سايلاۋ iسiن قاراي وتىرىپ ۋەزدiك سەزد قاۋلى ەتەدi: سايلاۋ قاعازىن سەمەي گۋبەرناتورى مىرزاعا جولداي وتىرىپ، ەڭ كوپ شار سالىنعان ادامداردىڭ قىزمەتكە كiرiسۋiنە وكiلدiك بەرۋiن سۇرايمىز، اتاپ ايتقاندا ولار مىنالار:

بولىستىققا – ءبىلال قۇنانباەۆ، وعان كانديدات بوپ تۇراعۇل يبراگيموۆ، حالىق بيلەرiنە، I-اۋىل بويىنشا – نۇرلىباي نۇرپەيiسوۆ، 2-اۋىل بويىنشا – ءومiرتاي اقبەردiن، 3-اۋىل بويىنشا – بايماعامبەت ايتقوجين، 4-اۋىل بويىنشا – دiنيسلام تاڭiربەردين ء(شوپىش دەپ اتالىپ كەتكەن تاڭiربەرگەننiڭ بالاسى وسى كiسi – ت.ج.), 5-اۋىل بويىنشا قارقوجا بيتەميروۆ، 6-اۋىل بويىنشا – تiلەۋباي شاقانتاەۆ، 7-اۋىل بويىنشا – ەرماعامبەت بايعۇلاقوۆ، 8-اۋىل بويىنشا – ارىمبەك اۋەزوۆ، 9-اۋىل بويىنشا – ءۋالي ابىلوۆ، 10-اۋىل بويىنشا – قۇلسۇلەيمەن جيرەنشين، 11-اۋىل بويىنشا – بەيiلقان جاباەۆ، 12-اۋىل بويىنشا – مۇحامەدعالي نايمانباەۆ، 13-اۋىل بويىنشا – مۇساجان اكiمعوجين، 14-اۋىل بويىنشا – ورازالى ەسەمباەۆ;

ولارعا كانديدات بولىپ 1-اۋىلدان – مولداحمەت Iزعۇتتين، 2-اۋىلدان –قىساتاي اقبەردين، 3-اۋىلدان – راقىمجان ماقىشەۆ، 4-اۋىلدان – عابدۋلمۇعمينا بيتەمiروۆ، 6-اۋىلدان – مۇحامەتالي قاسقاراۋوۆ، 7-اۋىلدان ايدار دۇيسەباەۆ، 8-اۋىلدان سمايىلقان قۇلجانوۆ، 9-اۋىلدان – اقىلباي بولاتاەۆ، 10-اۋىلدان مۇسىلمانقۇل جيرەنشين، 11-اۋىلدان – نۇرماعامبەت ابىلعازين، 12-اۋىلدان – قاسىمجان نايمانباەۆ، 13-اۋىلدان – اسەرجان بالعوجين، 14-اۋىلدان – تورشى شوكين بەكتiلسiن.

راستىعىنا قول قويىپ، كۋالاندىرعان سەزد سەكرەتارى

زوراستروۆ».

4 شiلدە كۇنi وتكەن بولىس سايلاۋىنىڭ بارىسى تۋرالى: ءبىلال قۇنانباەۆ – 27 جاستا، 32 ادام داۋىس بەرiپ شار سالدى، بۇرىنعى بولىس تۇراعۇل يبراگيموۆ – 41 جاستا، 14 ادام داۋىس بەرiپ، 18 ادام قارسى بولدى» دەلiنگەن ەكەن. كەلەسi iس قاعازىندا بولىستىققا كانديدات رەتiندە تۇراعۇلعا 31 ادام داۋىس بەرiپ، بiر ادام قارسى بولعان. تۇسىنا ەرەكشە بەلگi دەگەن جەرگە بويىنشا «كانديدات ورىسشا جاقسى بiلەدi» – دەپ جازىلعان. سونىمەن، ءبىلالدiڭ بولىستىققا سايلانعانى راس بوپ شىقتى. ەندi وسى قۇجاتقا تۇسiنiك جاساي وتىرىپ، كەيبiر تۇيتكiلدەردi تارقاتۋ عانا قالدى. بiرiنشiدەن، اتالعان 30 ادامنىڭ ءبارi دە مۇحتارعا ەتەنە تانىس. دەنi ىرعىزباي تۇقىمى. ولاردىڭ بارلىعىنىڭ مiنەز-قۇلقىن، سايلاۋ الدىنداعى تالاسىن، ءوزارا باسەكەسiن جانە كiمنiڭ قانداي جولمەن سايلانعانىن جاقسى بiلگەن جازۋشى كەيiن بۇل كورiنiستەردi «اباي جولىن» جازۋ باراسىندا پايدالانعان. ەل بيلەگەن ادامداردىڭ بiرازىنىڭ اۋزىنان اباي تۋرالى ەستەلiكتەرiن دە جازىپ العان.

ەكiنشiدەن: ءبىلالدi سەمەي گۋبەرناتورى 25-تامىزدا بولىستىققا رەسمي تۇردە بەكiتكەن. ەندiگi ماسەلە ونىڭ جاس مولشەرiن انىقتاۋعا كەلiپ تiرەلەدi. Iس قاعازىنا سۇيەنسەك بۇل ءبىلالدiڭ ەكiنشi رەت بولىستىققا سايلانۋى. ال ارحيۆ قۇجاتتارى مەن احمەت اۋەزوۆتiڭ ەستەلiگiندە 1910-1913 جىلدارى ءبىلال سەمەيدە ورىس مەكتەبiندە وقىعان. سوعان قاراعاندا گيمنازياعا تۇسپەگەن. وقۋىن جالعاستىرماي ەل بيلiگiنە ارالاسىپ، 1914-1915 جىلى بولىستىققا سايلانعان. ەگەر ءبىلالدiڭ جاسى مۇحتارمەن قاتار بولسا، وندا 1895-1897 جىلدارى اراسىندا تۋعان بولىپ شىعادى. مۇنى بولىس سايلاۋىنداعى كورسەتiلگەن مالiمەت راستامايدى. سونداي-اق ءبىلالدiڭ 21 جاسقا تولعاندا مەكتەپ ەسiگiن اشۋى قيسىنسىز. دەمەك، قالايدا بولىستىققا سايلانۋ ءۇشiن ول ءوزiنiڭ جاسىن ءوسiرiپ كورسەتكەن. مۇنداي قيتۇرقىلاردى قىر قاعازى سايلاۋ كەزiندە اككiلiكپەن پايدالانىپ وتىرعان جانە ونداي جالعان بويىنشا «جاستىڭ يەسi» جالعىز ءبىلال ەمەس، ءار بولىستا بار بولاتىن. ايتپەسە، تۇراعۇل ءبىلالدiڭ اكەسi كاكiتايدىڭ iزiن باسىپ جۇرگەن ادام، ونىڭ بىلالمەن اراداعى جاس ايىرماشىلىعىنىڭ 13-اق جاس بولۋى شىندىققا سىيىمسىز. سوندىقتان دا، عايسا سارمۋرزين مارقۇم كۋا بولعان ءشوپىش پەن (دiنيسلام تاڭiربەردين) ءبىلالدiڭ بولىستىققا تالاسۋى 1913-1914 جىلدارى وتكەن بولۋى مۇمكiن. وتكiر، وجەت، وقىعانى مەن توقىعانى دا كوپ تالاپتى بوزبالانى بولىستىققا سايلاعاندا اعايىندارىنىڭ ونىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتiنە، شەشەندiگiنە ارقا سۇيەپ، ەرتەڭiنەن ءۇمiت كۇتۋi زاڭدى دا. بiراق جاستايىنان بيلiك تiزگiنi قولعا تيگەن ءبىلالدiڭ بارلىق پەن بيلiكتiڭ بۋىنا ەرتە ماستانىپ، جاس بۋراداي شابىنىپ شىعا كەلۋiن ەل اعالارى دا بولجاي الماعان. ارينە، باقتالاستىقتىڭ دا، اركiمنiڭ ءوز اتاسىنا قاراي تارتۋى دا اسەرiن تيگiزگەن. ءبىلالدiڭ تۇراعۇلدان ءتورت-اق داۋىستى ارتىق الۋى سونى اڭعارتادى.

«قورعانسىزدىڭ كۇنiندەگi» اقان وبرازى ناقتى تاريحي تۇلعادان الىنعاندىعىنا سەنiمiمiز كۇشەيگەن سايىن كۇدiك تە كوبەيە بەردi. Iزدەنiس سوقپاعى تاعى دا عايسا اقساقالعا تiرەلدi. 1986 جىلى اقپاننىڭ 24 كۇنi كەشكi ساعات 5-تە الماتىداعى ەكiنشi تەمiرجول ۆوكزالىنىڭ مانىڭداعى ۇيiنە بارىپ، ءمان-جايدى سۇرادىق.

– ءار دەرەككە كۇدiكپەن قاراپ، تەكسەرگەنiڭ دۇرىس. ماعان دا سەنبەي ءوز اۋزىمنان ەستiگiڭ كەلەدi عوي. ەستەلiك – كوركەم شىعارما ەمەس، كوڭiلiنە قونباسا وزگەرتە بەرەتiن. ەلۋ جىل ءباسپاسوز ماڭىندا iستەپ كەلەم. ءسوزدiڭ قۇنىن، جازعاننىڭ شىندىققا جۇگiنەتiنiن بiلەتiن ءتارiزدiمiن. سول، ءوزiڭ وقىعان «ونەگە» مەن ء«ومiر ساباقتارىنداعى» ءسوزiم – ءسوز، دالەلiم – دالەل. مۇحاڭنىڭ وزiنەن سۇراعانىمدا، ء«يا، ءبىلال عوي» دەگەنi دە اقيقات. ال، عازيزانىڭ كiم ەكەنiڭ، ءجون-جوباسىن بiلۋ، ويىما كەلمەپتi. ءبىلالدiڭ بولاستىعىنان تاعى بiر مالiمەت ايتايىن، اتاقتى مۇرسەيiتتi ەستۋiڭ بار شىعار. ابايدىڭ ولەڭiن قاعازعا تۇسiرگەن ادام. سونىڭ بالاسى قيسىق (شىن اتى راحىمباي – ت.ج.). شولپاننىڭ يىعىنا ەگiن سالدى. ەگiن باسى تولعان كەزدە، تاڭەرتەڭ اتىزعا كەلسە، ءبىلالدiڭ قالىڭ جىلقىسى iشiندە ءجۇزiپ ءجۇر ەكەن. اقتايلاعىنا مiنiپ اپ، تونىن تەرiس اينالدىرىپ، جىلقىنى ۇركiتەدi. ۋرiككەن جىلقى دۇركiرەي شۇباپ، اۋىلدى باسىپ كەتە جازدايدى. اشىنعان ادامنىڭ تiلi اششى. قيسىق: «و قۇنانباي سەنi ارۋاق اتسىن» – دەپ قارعايدى. سونى ەستiگەن ءبىلال قيسىقتى قاتتى جابiرلەپ، دۇرە سوقتىرادى. قيسىقتىڭ ۇلى – مۇفتيبەك، ءانشi جانiبەك كارمەنوۆتiڭ تۋعان اعاسى. قازiر الماتىدا، ەسەپ-قيساپ سالاسىندا، – دەدi عايسا قاريا.

ءبىلالدiڭ قياناتتارى بiزگە بۇرىن دا ءمالiم ەدi. احمەت اۋەزوۆتiڭ «بiزدiڭ مۇحتار» كiتابىندا دا اتى جيi اۋىزعا الىنادى.

سوندا دا ناقتى دەرەكتi بiلۋ ۋشiن مۇرسەيiتiڭ نەمەرەسi مۇفتيبەك راقىمبايۇلىنا قولقا سالدىق. راقىمباي اقساقال بەرتiندە قايتىس بولعان. مۇفتيبەك اعا دا زەردەلi زەرەك، ويى ۇشقىر، تۋرا مiنەزدi, ەسكi ءسوزدi كوپ بiلەتiن، سونى iرiكتەپ بارىپ ايتاتىن ازامات.

مۇفتيبەك راقىمباەۆ: « – ە، مەنiڭ اكەمنiڭ قيسىق اتانعانىن سەن قايدان بiلەسiڭ؟ ول – اكەمە ءبىلالدiڭ قويعان اتى. بiز، از عانا انەت تابىنانبىز. ىرعىزباي اۋىلىنان iرگەمiز بولiنبەگەن، iرگەمiز اجىراماعان. اتام مۇرسەيiتتi كاكiتاي قاتتى قادiرلەپ، ءوزiنiڭ جانىندا ۇستاپتى. ابايدىڭ پەتەربۋرگتە شىققان تۇڭعىش قiتابىنىڭ قولجاسباسى مەنiڭ اتام مۇرسەيiتتiڭ كوشiرمەسiمەن جارىققا شىقتى. ول كiسiگە ەل-جۇرت قوي بەرiپ اباي ولەڭدەرiن كوشiرتiپ الادى ەكەن. اكەم: «شiركiن، كاكiتايداي مادەنيەتتi, كiشپەيiل، قايىرىمدى ادامدى كورگەنiم جوق» – دەپ وتىراتىن. راقىمباي اتىن «قيسىق» دەپ وزگەرتۋiنە ءوزiنiڭ تۋرا مiنەزi, اششى تiلi, ايتقانعا كونە قويمايتىن بiر مiنەزدiلiگi سەبەپ بولسا كەرەك. ءبىلال – كاكiتايعا مۇلدەم قاراما-قارسى، جاسىنداعى وجەتتiگi كەلە-كەلە ۇردا-جىقتىققا، دورەكiلiككە ۇلاسىپ كەتiپتi. وقۋ بiلiمi بار، بiراق سونى ۇستاي الماپتى. اكەم راقىمباي ونىڭ ايتقانىنا كونبەيدi ەكەن. ءبىلال – بولىس سايلانعاننان سوڭ-اق اۋىزدىعا ءسوز، اتتىلعا جول بەرمەپتi. كiسi تىڭدامايتىن بولىپتى. كاكiتاي اعا التى اي اۋىرىپ جاتقاندا داۋىس جەتەتiن جەردە تۇرىپ، كوڭiلiن سۇراۋعا بارماپتى. سەبەبi, ول اپيىن iشەدi ەكەن دە، سودان جاسقانادى ەكەن. دەلەبەسi قوزعاندا مەنiڭ اكەم ونىڭ ەكi يىعىنان باسىپ وتىرادى ەكەن. كەيدە، «انە، سەمەيگە اپيىنعا كەتكەن ادام كەلە جاتىر» دەسە، «وح» – دەپ تەرلەپ سالا بەرiپ بارىپ تىنىشتالاتىن كورiنەدi. ماڭايىنداعى مالشىلارىن، قىزمەتشiلەرiن شاقىرىپ الىپ، تiزiپ قويىپ: «كiمنiڭ قۇلىسىڭ؟» دەپ سۇرايدى. سوندا ءبارi ء«بىلالدiڭ»، نە «سەنiڭ قۇلىڭمىن» دەيدi ەكەن. تەك مەنiڭ اكەم راقىمباي عانا: «ەي، ءبىلال، ەندi قۇدايمەن تالاسقىڭ كەلدi مە؟ ءولiپ كەت ماعان دەسە، مەن قۇدايدىڭ قۇلىمىن» دەپ جاۋاپ بەرiپتi. سوندا قامشىمەن تارتىپ جiبەرiپ: ء«اي، قۋ قيسىق، سەنi جەڭە الماي-اق قويدىم عوي» – دەپتi. سارىجالدا بiر ۇيگە تۇستەنەدi. سوندا قۋىرداققا بايقاۋسىزدا بiر تۋرام وكپە ءتۇسiپ كەتiپتi. سويتسە، الگi قۋىرداقتى تاباعىمەن قوسا ءۇي يەسiنە قاراي لاقتىرىپ جiبەرiپتi. قاي قىلىعىن ايتايىن. ءبىلال، وتىزىنشى جىلدارعا جەتپەي قايتىس بولدى. ول تۋرالى بiر كوكشە شىعارعان ولەڭ بار ەدi. ونى اكەمنەن جانiبەك جازىپ الىپ جۇرگەن. سودان سۇرا. ول ولەڭنiڭ تاريحي مىناداي. ءبىلال اعايىنداس ەلدiڭ جاس تۇسكەن كەلiنiن زورلىقپەن تارتىپ الدى. سودان اشۋعا بۋلىققان ەل ىزا بولادى دا قول جيىپ كەلiپ، ءبىلالدiڭ توقال شەشەسiن اتقا مiنگiزiپ، الىپ كەلدi. ىزا كەرنەگەن، كەكتەنiپ، كەلگەن توپقا نە iستەسiن. ايتەۋiر، اراعا بiر اي سالىپ، ەل اقساقالدارى بiتiم جاساپ، توقال شەشەسiن قايىرىپ بەرiپتi. ال ەندi ولەڭiن جانiبەكتەن سۇرا، – دەدi.

(جالعاسى بار)

Abai.kz