1996 جىلى رەسپۋبليكا ەكونوميكاسىنىڭ قيىن-قىستاۋ كەزىندە شىعىستاعى ەكى وبلىس بىرىكتىرىلدى. سول وڭىردەگى سەگىز سەلولىق اۋدان جابىلىپ، كورشىلەس اۋداندارعا قوسىلدى. بۇل رەفورمالاردىڭ اۆتورى ءا.قاجىگەلدين بولاتىن. ول پرەمەر-مينيستر كەزىندە قازاقستاندى ءىرى-ءىرى بەس ايماققا ءبولۋ جوسپارىن جاساپ، ەلباسىنا ۇسىنىپتى. سول ۇسىنىس بويىنشا پاۆلودار، شىعىس قازاقستان، سەمەي وبلىستارى قوسىلىپ، شىعىس قازاقستان ايماعى قۇرىلماقشى ەكەن. ورتالىعى – سەمەي دەپ بەلگىلەنگەن كورىنەدى.

مۇنىڭ ءبارى قارجى جەتىسپەۋشىلىگىنەن تۋىنداعان ۋاقىتشا شارالار ەكەندىگىن اكەجان قاجىگەلديننىڭ ءوزى 1996 جىلى سەمەيگە كەلگەن ءبىر ساپارىندا اشىق ايتقان. بىراق كەيىن، 1997 جىلى سەمەي مەن شىعىس قازاقستان وبلىستارى قوسىلىپ تىندى. وعان سول كەزدەگى وسكەمەندە بولعان سەپاراتيستىك كوزقاراستار دا قاتتى اسەر ەتتى.

قازىر وسكەمەن قالاسىندا ەلۋ پايىزدان استام قازاقتار تۇرادى. باسشىلاردىڭ كوبىسى – قازاقتار. وبلىستاعى ەكى ميلليوننان استام حالىقتىڭ جەتپىس پايىزدايىن بۇگىندە قازاقتار قۇرايدى. وسكەمەننىڭ اينالاسىنداعى ۇلان، گلۋبوكوە، شەمونايحا اۋداندارىنان بۇرىن جەرگىلىكتى حالىقتى سيرەك كەزدەستىرسەك، قازىر مۇنداعى حالىقتىڭ جارتىسىنان استامى ءوز قانداستارىمىز. باسشىلىق قىزمەتتەردەگى قازاقتاردىڭ سانى توقسان پايىزعا جەتتى. بۇرىندارى وسكەمەن، ريددەر قالالارىنىڭ باسشىلىعىندا قازاقتار جوقتىڭ قاسى ەدى. قازىر بۇل قالالاردى قازاق جىگىتتەرى ۇتىمدى باسقارىپ وتىر. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز – شىعىس قازاقستان ورتالىعىن قازاقىلاندىرۋ كەرەك دەگەن ماقسات جەمىسىن بەردى.

2003 جىلى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ سەمەيگە كەلگەن ساپارىندا سەمەي وبلىسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءىسى ءوز كەزەگىندە ءپىسىپ-جەتىلگەندە جۇزەگە اسادى دەگەن. وسى جاعداي بۇگىندە ءپىسىپ-جەتىلدى مە؟ بۇعان بىرجاقتى پىكىر ايتۋ ءالى ەرتە. سەبەبى سەمەي وبلىس بولۋ ءۇشىن، ونىڭ بيۋدجەتتىك قورى كەم دەگەندە 20 ملرد تەڭگە بولۋى ءتيىس. سوندا عانا وبلىس ءوز كۇنىن ءوزى كورە الادى.

قازىرگى كەزدە قالادا رەسمي تىركەلگەن جەكە كاسىپكەر قاتارى جىل سايىن ءوسىپ كەلەدى. 300 مىڭنىڭ ۇستىندە تۇرعىنى بار سەمەي قالاسىنىڭ جەكە بيۋدجەتىنە 13 ملرد تەڭگەدەن استام قارجى ءتۇسىپ وتىر. وسى قارجىنى بۇدان ءارى كوبەيتۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟ ونىڭ جولى – سەمەي ماشينا قۇرىلىس، سەماز، بىلعارى-مەح، ەت كومبيناتى، ت.ب. كاسىپورىنداردىڭ وندىرىستىك قۋاتىن ەكى ەسەگە ارتتىرۋ بولىپ تابىلادى.

بۇل كاسىپورىنداردىڭ تاۋار ءوندىرىسى ارتقان جاعدايدا ارقايسىسى جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە كەم دەگەندە 1 ملرد تەڭگە قۇيا الادى.

سونىمەن بىرگە «قاراجىرا»، «باقىرشىق» سەكىلدى كەن ورىندارىنىڭ سالىق ماسەلەسىن سەمەيگە قاراتسا، بيۋدجەتكە قوسىمشا تاعى 1 ملرد قارجى تۇسەر ەدى. سەمەيدەگى تسەمەنت، سيليكات، بىلعارى وڭدەۋ زاۋىتتارى دا ازىرگە بارلىق مۇمكىندىكتەرىن اشا قويعان جوق. بۇلاردىڭ ارقايسىسى رەسپۋبليكا دەڭگەيىندەگى وندىرىستەر. وسىنداي مۇمكىندىكتەرى بار ۇجىمدارعا – «روليۋت»، «قازاقكابەل»، سەمەي ۇن-قۇراما جەم كومبيناتتارىن جاتقىزۋعا بولادى. تەك سوڭعى كەزدەردە سەمەيدەگى كەيبىر فيرمالاردى الماتىنىڭ قالتالى ازاماتتارى ساتىپ الىپ، سالىق تولەۋ ورنىن الماتىعا، استاناعا اۋىستىرىپ جىبەرگەن. سونىڭ سالدارىنان ميللياردتاعان قارجى باسقا وبلىستاردىڭ بيۋدجەتىنە قىزمەت ەتۋدە.

ال ەگەر سەمەي كەمە جوندەۋ زاۋىتى ىسكە قوسىلسا، جاعداي مۇلدەم وزگەرەر ەدى. سەمەيدىڭ ىرگەسىندەگى شۋلبا گەس-ىندە ەرتىس وزەنىمەن كەمە جۇرەتىن جاساندى توعان (شليۋز) اشىلعاننان بەرى ەرتىس كەمە قىزمەتىنىڭ ءىسى العا باسقالى تۇر. كەزىندە بۇل كەمە قىزمەتىنە 200-گە جۋىق ءىرىلى-ۋاقتى كەمەلەر قاراعان ەكەن. قازىر سودان جيىرما شاقتى عانا قالىپتى.

ومبى كەمە قىزمەتىنە جالعا بەرىلگەن قىرىقتان استام كەمەلەرىمىزدى قايتارىپ الۋىمىز شارت. بۇكىل ەرتىس بويىنداعى كولىك قاتىناسى سەمەي كەمە قىزمەتىنە باعىندىرىلسا، ميللياردتاعان قارجى اينالىمعا ءتۇسىپ، رەسپۋبليكا بيۋدجەتىن مولايتاتىنى ءسوزسىز.

بىراق بۇل – ارمان، سەمەي قالاسى – وبلىس ورتالىعى مارتەبەسىنە يە بولعاندا عانا جۇزەگە اسىرىلادى. ەگەر سەمەي وبلىسى قايتا قۇرىلا قالعاندا، ونىڭ 8-9 عانا اۋدانى بولعانى ابزال. اتاپ ايتقاندا، سەمەي وبلىسىنا – بورودۋليحا، بەسقاراعاي، بۇرىنعى جاڭاسەمەي، شار («باقىرشىق» كەن ورنى بار), اباي، دەگەلەڭ (بۇرىنعى ابىرالى) اۋداندارىمەن قوسا، وسكەمەننىڭ – شەمونايحا، پاۆلوداردىڭ – لەبياجى، ماي اۋداندارى دا كىرگەنى دۇرىس دەپ ويلايمىز. لەبياجىنىڭ كىرۋى – «سەمەي ورمانى» مەملەكەتتىك مەكەمەسى مەن كەمە قىزمەتىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى بولسا، ماي اۋدانى – كۋرچاتوۆ قالاسىنا بايلانىستى. سەبەبى كۋرچاتوۆ – سول ءوڭىردىڭ كەشەندى دامۋىنا ىقپال ەتەتىن ورتالىق. سونىمەن قوسا كۋرچاتوۆقا – شاعان، بودەنە سياقتى ەلدى مەكەندەردى دە قاراتسا، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ءبىرشاما تۇزەلەر ەدى. ال بۇرىن سەمەي وبلىسى قۇرامىندا بولعان اقسۋات، كوكپەكتى، جارما، اياگوز، ءۇرجار اۋداندارى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قۇرامىندا قالا بەرگەنى ولاردىڭ ەكونوميكاسىنا ءتيىمدى.

سەمەيدىڭ جانىنداعى جاڭاسەمەي اۋدانىنىڭ مۇمكىندىگى وتە جوعارى. ونىڭ ورتالىعىنا – شۋلبا كەنتى سۇرانىپ-اق تۇر. سونداي-اق ابىرالى اۋدانىندا التىن وندىرەتىن «مەيزەك» كەن ورنى بار. بىراق ءالى تولىق يگەرىلمەگەن. ەگەر وسى ەكى اۋدان تولىعىمەن جۇمىس ىستەسە، وبلىستىڭ احۋالى بىردەن كوتەرىلەدى. سەمەي وبلىس بولسا، جارما اۋدانى شار اۋدانىنان بولىنەدى. وسكەمەن — شار تەمىر جولى بار. بۇل – اۋدانمەن قوسا، وبلىستىڭ بيۋدجەتىنە دە ميلليونداعان قارجى قۇيىلادى دەگەن ءسوز. ال شەمونايحا اۋدانىنىڭ سەمەيگە قاراتىلۋى – ءسۇت، استىق ونىمدەرىن وڭدەيتىن وندىرىستەردى دامىتۋعا جول اشادى. سەمەي وبلىسىنىڭ بۇرىنعى اۋداندارىن تۇگەلدەي قايتا وزىنە قوسقانىمەن، ونى وبلىس بيۋدجەتى كوتەرە المايدى.

ەندى ماسەلەنىڭ مانىسىنە مورالدىق تۇرعىدان كوز سالساق، شىعىس قازاقستان وبلىسى سەمەيدەن 1932 جىلى 10 ناۋرىزدا ءبولىنىپ، جەكە وتاۋ قۇرعان. ول نەگىزىنەن ءتۇستى، اۋىر مەتاللۋرگيانى دامىتۋ ءۇشىن جاسالعان قادام بولاتىن. كەڭەستىك ەكونوميكا وسىنى قاجەتسىندى. ال 1938 جىلدىڭ 15 قاڭتارىندا سەمەيدەن پاۆلودار وبلىسى ءبولىنىپ شىقتى. بۇل ەكەۋى دە 1868 جىلعى 14 قازانداعى پاتشا جارلىعى بويىنشا قۇرىلعان سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ ۋەزدەرى عانا ەدى. سويتكەن سەمەي وبلىسى 1997 جىلى تاراتىلىپ، حالقى جاڭا جۇمىس ىزدەۋگە ءماجبۇر بولدى.

ءاربىر قازاق سەمەي ءوڭىرىن قاسيەتتى توپىراق، ۇلىلار مەكەنى، وسى ءوڭىردىڭ مادەني-رۋحاني ورتالىعى دەپ بىلەدى. ەندەشە سول قاسيەتتى جەردىڭ قادىرىن ويلاپ، سەمەي وبلىسىن قايتا قالپىنا كەلتىرسەك، قانداي تاماشا بولار ەدى! وعان ەندىگى ۋاقىت جەتكەن سەكىلدى. بۇدان ءارى سوزا بەرۋگە بولماس.

سۇيەۋباي بايقاديۇلى،

جۋرناليست،

سەمەي قالاسى

 «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №2 (366) وت 19 يانۆاريا 2017 گ.