جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271

http://abai.kz/post/view?id=7292

http://abai.kz/post/view?id=7363

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7819

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

http://abai.kz/post/view?id=12512

http://abai.kz/post/view?id=12602

http://abai.kz/post/view?id=12674

http://abai.kz/post/view?id=12762

http://abai.kz/post/view?id=12863

http://abai.kz/post/48131

http://abai.kz/post/50447

II.

قازiرگi وقىرمانعا «ءسونiپ-جانۋ» دەگەن اتپەن ءمالiم بۇل اڭگiمەنiڭ شىعارماشىلىق تاريحىن قوزعاعاندا، كوركەم شىعارماداعى اۆتورلىق «مەننiڭ» قانشالىقتى ورىن الاتىندىعىنا وراي پiكiرiمiزدi ساباقتايمىز. ويتكەنi – مۇحتار ونەردەگi ءوزiن اتاق-مانساپتىڭ جەتەگiندەگi ادام ەمەس، ءوز ءومiرiن ونەرگە ەشقانداي كۇمانسىز، بار پەيiلiمەن بەرiلە باعىشتاعان جان. «ونەر – قۇرباندىقتى قاجەت ەتەدi» – دەگەن قاناتتى ءسوزدiڭ استارى وسىندا. ول كوركەمدiك شىندىقتىڭ شىنايى شىعۋى ءۇشiن، جۇرەگiنە سالماق سالىپ، قوسىمشا جۇك ارتىپ، ورىندى-ورىنسىز وكپە-رەنiشكە قالسا دا، كورگەن-بiلگەنiن، كوڭiلگە تۇيگەندەرiن جاسىرىپ قالماي، اعىنان جارىلا سىرىن اشتى.

اسiرەسە، جيىرماسىنشى جىلدارداعى اڭگiمەلەرiندە ەرەكشە دەن قويعانى – جاڭادان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ۇلت ينتەلليگەنتسيالارىنىڭ بويىنان جىلت ەتiپ كورiنiپ، دەرت بولىپ دەندەپ بارا جاتقان بوس قىلجاق، جالعان سەرiلiك، جاستىققا ماستىق سياقتى جەڭiل مiنەزدەردi ۇناتپادى. ەل تاعدىرى تالقىعا تۇسكەندە جان ءلاززاتىنان حالىق مۇلدەسiن جوعارى قويۋدى قالادى. «بۇل مەزگiل – حالقىمىزعا اقىرى بۇدان كەيiنگi مiنەز ءومiر بويى مiنەز بولىپ قالاتىن مەزگiل ەمەس پە. وسىعان قاراعاندا بiزدiڭ كوبiمiز دە حالىققا مiنەزiمەن جاقسى بولماق تۇگiل، وقىعاندار دەگەن اتقا كiر جۇققىزاتىن جامان مiنەزدەر كوپ، ونىڭ بiرi – قارتا، گازەت بەتiنە قارامايتىن قازاق iسiنەن حابارسىزدىق باسى قۇرالمايتىن بەرەكەسiزدiك، وسپەيتiن ماسكاراد» – دەپ گازەت ارقىلى پiكiرiن اشىق بiلدiردi. «وقىعان ازامات»، «ءسونiپ-جانۋ»، «زامان ەركەسi»، «كiناشiل بويجەتكەن»، «قازاق قىزى» اڭگiمەلەرiنiڭ اتىنداعى مىسقىل دا سونى تانىتادى. مۇندا ابايدىڭ «بولىس بولدىم، مiنەكي» دەيتiن ولەڭiندەگi ءاجۋا بار. «مiنە، وقىعان ازاماتتىڭ، زامان ەركەسiنiڭ قازاق قىزىنىڭ سيقى. سولار ءوزiن وسىلاي اتاپ ءجۇر-اۋ!» – دەگەن اشىنۋدان تۋعان رەنiشتiڭ تابى جاتىر.

سول يدەيانى جەتكiزۋ ءۇشiن مۇحتار ءوز ومiرiندەگi كۇيiنiش-ءسۇيiنiشتi دە جاسىرماي، شىعارماسىنا تۇزدىق ەسەبiنە پايدالانادى. سونىڭ بiرi – «زامان ەركەسi»، ياعني – «ءسونiپ جانۋ». بiز بiر اڭگiمەنiڭ ەكi تاقىرىبىن ادەيi جارىستىرىپ بەرiپ وتىرمىز. سەبەبi اۆتوردىڭ ايتايىن دەگەن ويىن شىعارمانىڭ اتى اشىپ بەرiپ وتىر عوي. «زامان ەركەسi» – اۋەل باستا «رومان. جالعاسى بار» – دەگەن ەسكەرتۋمەن جاريالانعان. جازۋشى بۇل نيەتiنەن باس تارتتى ما، جوق، قيلى-قيلى جاعدايلار قىسپاققا الىپ، جازباۋعا ءماجبۇر ەتتi مە؟ مۇمكiن، باسپا بەتiندە جارىق كورمەگەنمەن، قاعازعا تۇسكەن تاراۋلارى بار شىعار؟ وكiنiشكە وراي، ەندi ونىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ مۇمكiن ەمەس. قولجازبالارى ساقتالماعان. اۆتوردىڭ ءوزiنiڭ ەستەلiگi جوق. «زامان ەركەسi» دەپ وقىعان ازاماتتى تۇسپالداپ، ينتەلليگەنتسيا ومiرiنەن ۇلكەن شىعارما جازباق بولعان نيەتi انىق. مۇحتار جاستىق شاعى رەۆوليۋتسياعا دەيiن وتكەن جiگiتتiڭ ماحابباتىن بەينەلەپ، توڭكەرiس تۇسىنداعى ارەكەتiن اشۋعا كەلگەندە تۇيىققا تiرەلە بەرگەن سياقتى. ەكi اڭگiمەنiڭ دە سول تۇسقا كەپ كiلت توقتاپ قالۋىنىڭ ۇلكەن سەبەبi دە سول سياقتى. ينتەلليگەنتسيانىڭ الەۋمەتتiك قاقتىعىستار مەن ايتىستاردىڭ قاتتى شيەلەنiسكەن كەزiندەگi پسيحولوگيالىق تەبiرەنiستەرiن، قاتەلiكتەرiن اشىپ كورسەتۋدەن تايساقتاعان ءتارiزدi. ال، كەيiنگi «ءسونiپ-جانۋ» دەگەن اتتىڭ ماعىناسى ودان ءسال اۋىتقىپ، كەرi ماعىنا بەرەدi. سىزدىقتىڭ ماحابباتى دا، ءوزi دە ءسونiپ بارا جاتىر ەدi, سۇيكiمدi سۇلۋ ەكاتەرينا پاۆلوۆنا لوسوۆسكايا ونى قايتا تiرiلتتi دەگەن تۇسپالى سايادى. بiلiمدi ادامنىڭ رۋحاني جان دۇنيەسi بيiك ايەلگە عاشىق بولىپ، تابىسۋى – باقىت اكەلدi دەگەن ەمەۋرiن سەزiلەدi. ونەردەگi «تۇرپايى سوتسيولوگيزمنiڭ» سالقىنى تيiپ، ءالiپتiڭ ارتىن باققان سياقتى. تiپتi, وسىناۋ ايەل تەڭدiگiنە ارنالعان شاعىن شىعارمالاردىڭ ءوزi ايىپ رەتiندە تاعىلىپ، قاقپايعا تۇسiرگەن بەلگiلi. ايگiلi اشىق حاتىندا وعان: «مەنiڭ شىعارمامنىڭ كوپشiلiگi سارناماشىلدىق بەتiمەن بولۋىمەن بiرگە، وتكەن ءداۋiردi توڭكەرiسشiل سارىنشىلدىق جولىمەن سيپاتتاۋدان قاشىق بولدى. قايتا ەسكiلiكتiڭ كەيبiر زالالدى سالتتارىن جارىققا شىعارىپ وسۋمەن، وسى سالتتى جاقتاۋشىلاردى از-ازداپ پiكiرi جولىنداعى قۇرالسىزداندىرۋمەن قاتار، ءبارiبiر مەن ءوز شىعارمامنىڭ كوپشiلiگiمەن انىعىندا بەتi اشىق ۇلتشىلدىق كۇيiندەگi جازۋشى بوپ شىقتىم» دەپ مويىنداۋعا ءماجبۇر ەتتi. «زامان ەركەسi» سونداي «تەرiس» سۋرەتتiڭ بiرi – كەيiپكەر سىزدىقتىڭ ەل ارالاپ ءجۇرiپ قالىندىق iزدەۋi, قىز ايتتىرۋى ەدi. ارينە، سىڭارجاق سىننىڭ كەزەڭi ءوتتi, تالابى وسكiردi. كەلمەسكە كەتتi. ال اۋەزوۆتiڭ شىنايى دا شۇرايلى شىعارماسى قالدى. قالامگەردiڭ نىساناسى سول ۋاقىتتا دا دۇرىس، تۋرا باعىت العاندىعىن ۋاقىت دالەلدەپ وتىر. اتتەڭ، «سولاقاي سىننىڭ» قاقپاقىلىنا ۇشىراماعاندا، «زامان ەركەسi» اتتى ينتەلليگەنتسيا تۋرالى تۇڭعىش رومانى سول زاماندا دۇنيەگە كەلەر مە ەدi, كiم بiلسiن.

«ءسونiپ جانۋدىڭ» قىسقاشا جازىلۋ جانە جاريالانۋ تاريحى وسىلاي.

ەندi, جازۋشىنىڭ قيالىن قوزعاعان ومiرلiك وقيعاعا كەلسەك، بۇل ارادا ەكi ءتۇرلi جورامال ايتىلادى. ەكەۋiنiڭ دە ءوز دالەلi مەن تۇسپالى بار. ەكەۋi دە شىندىققا جاقىن قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس دەپ جiلiكتەمەي-اق، سول پiكiرلەردi كەلتiرە وتىرىپ، اڭگىمەمiزدi ساباقتاعىمىز كەلەدi. سەبەبi – ەشقاشان دا كوركەم شىعارماداعى كەيiپكەرلەردiڭ پروتوتيپiن كەسiپ-پiشiپ ايتۋعا بولمايدى. تiپتi, مۇقىم ءومiرi بارشاعا ءماشhۇر بەلگiلi ادامدار تۋرالى جازىلعان دەرەكتi شىعارمانىڭ ءوزi جۇيەمەن قيىننان قيىستىرىلا بايانداماي ما؟ ونسىز قىزىقسىز ءارi قيۋى قاشىپ تۇرماي ما. كوركەم دۇنيەنiڭ تالابى مۇلدەم بولەك تە، ەرەكشە ەمەس پە. وسى بولiمدە، قايتا-قايتا، «اۆتورلىق مەنگە» توقتالىپ، نازاردى اۋدارا بەرۋiمiزدiڭ ءمانi سوندا جاتىر.

سونىمەن، «زامان ەركەسi» دەگەندە جانە سول شىعارمانى جازعاندا مۇحتاردىڭ كوڭiلiندە كiم تۇردى، كوشپەلi ءداۋىردiڭ قانداي كورiنiستەر كوز الدىنان كەس-كەستەپ ءوتiپ جاتتى؟ جالعاسى قانداي وقيعالاردى قامتىماق ەدi? تiل ۇشىنداعى ءسوزiمiز تۇسiنiكتi بولۋ ءۇشiن اڭگiمەنi مازمۇنداي كەتەيiك. 1916 جىلدىڭ جازى. سىزدىق وقۋىن بiتiرiپ كەلەدi. قالىندىق iزدەپ، ەل ارالايدى. ءجاميلانى ۇناتىپ، ايتتىرادى. 1917 جىلعى توڭكەرiستەن سوڭ قالاعا بارىپ، ەل بيلiگiنە ارالاسادى. جاميلاعا كوڭiلi سۋىپ، زيالى، تاربيەلi ورىس كەلiنشەگiن قۇلاي ءسۇيiپ، پەيiلiن قوسادى. راقات، نۇرلى ءومiر باستالادى. جەكە دەتالدارىنا تالداۋ بارىسىندا توقتالامىز. وسى شىعارما جاريالانعاننان كەيiن مۇحتارمەن قاتتى ارالاسىپ، اينىماس دوس بولعان اكادەميك الكەي مارعۇلان ول كەزەڭ تۋرالى وتە قىزىقتى دەرەكتەر كەلتiرiپ، ۇزاق اڭگiمەلەپ بەرiپ ەدi. شىڭعىسقا بiرگە ساپارىندا كوپتەگەن جايلاردىڭ اڭىق-قانىعىن بiلiپ قايتىپتى. سونىڭ iشiندە، «زامان ەركەسi» (رومان) – دە قاتىستى دەرەكتەر ايتىلدى. سىزدىقتىڭ پروتوتيتi جونiندەگi بiرiنشi جورامال – الكەي مارعۇلاننىڭ ەستەلiگiنەن تۋىندايدى. ونى جازىپ العان – وسى جولداردىڭ اۆتورى.

– مەن مۇحتارعا ەكi اققاسقا تازىنى بەرگەنiمدi ايتتىم. (ول ەستەلiك كەيiندەۋ «كوكسەرەككە» قاتىستى تاراۋدا بەرiلەدi. ت.ج.) سودان شىڭعىسقا باردىق. كامەش قانداي سۇلۋ، سۇيكiمدi. ۇزىن  بويلى، اققۇبا، تازا. قولاڭ شاشى تiرسەگiنە تۇسەدi. ادەپتi, يناباتتى جانە وتكiر ەدi. شiركiن دەسەڭشi... قانداي انادان تۋدىڭ دەگەندەي اياۋلى. ول – اباي اۋلىنىڭ قىزى. سولاي تاربيەلi بولۋ كەرەك قوي... الگi اققاسقا تازى مەنi يiسكەلەپ، تانىپ جاتىر. تەكتi حايۋان. ايتپەسە، مۇحتارعا بەرەم بە؟.. شاكەرىم سۇراتقان ەكەن قيماپتى... ساۋىق-سايران، اڭشىلىق... شاكەرىمگە سالەم بەرۋگە شىقتىق... كامەشتتi وڭاشادا مۇحتاردىڭ ەسiنە تۇسiرەمiن. ماعان سىرىن اشپايدى، بiراق، بiر سۋىق لەپتi سەزەم. مەن بiلەمiن عوي ونى. «زامانا ەركەسi» جاريالانعان. سونداعى سىزدىقتىڭ كوڭiل كۇيi وزiنە ۇقسايتىن دا تۇراتىن بiراق كامەش ەكەۋi قاتارلاسا جۇرگەندە ايتپا، كەرەمەت جاراساتىن مەن، قيالعا باتىپ، ءسۇيسiنiپ تۇرىپ قالاتىنمىن. مۇحتار كورەگەن عوي، بايقاپ جۇرەتiن. سودان كەيiن: «ءاي، مۇحتار قالاي كوزiڭ قيىپ كەتەدi. كاميلانى – ءجاميلا دەپ نەگە جازاسىڭ؟ كۇنا، عوي كۇنا» – دەدiم. جانە مەن، ءيا، دالەلدەپ ايتام عوي، ءيا. ۇندەمەي قالدى دا: «ءيا، ول ويىما كەلمەپتi. سولاي ويلاپ قالدى-اۋ جۇرت. ۇقساس ەكەن. مەن اڭگiمەمدە حالەلدi تۇسپالداپ ەدiم. وزiمە تيiپ جاتىر ەكەن-اۋ. كاميلا ءتۇسiندi. رەنجيمەيدi»، – دەدi. «ە، باسە جارايدى» دەدiم. سودان كوكەن تاۋىنا كەلدiك. جازىقتىڭ ورتاسىنداعى بيiك توبەگە شىققان سوڭ مۇحتار ماعان: «انە اناۋ جالعىز توبە – سەنiڭ باياناۋىلىڭنىڭ تۇسى. دەگەلەڭ سول. ال مىنا سارجازىقتىڭ بiتكەن جەرiندەگi تاۋ – حالەلدiڭ قىستاۋى شاعان وزەنi, قاراجان كوپەستiڭ جەرi. ارعى تۇمسىعى – الگi اتاقتى ەكi بايدىڭ، يكە مەن مۇساتايدىڭ مەكەنi– دەدi. بۇل ەكەۋiن بiلمەيتiن ادام بار ما؟ يكە – كەيiن ارعى بەتكە ءوتiپ كەتتi عوي. حالەلدi جاقسى بiلەم. كۇندە كورiپ جۇرگەن ادامىم.

ول ءوزi شاعاندiكi. يكە – مۇساتايدىڭ اۋىلىنىڭ ازاماتى. حالەل بiلiمدi عوي. ەلدە – ءوزi ايتتىرىپ العان ايەلi بار ەدi. سال-سەرi, جاقسى كيiنەتiن. قالانىڭ iشiندە قولىنا قارشىعا ۇستاپ، اتپەن سەرۋەندەپ جۇرەتiن. سىرتقا شىعىپ قۇس سالاتىن. سودان، اۋىلداعى ايەلiن مەنسiنبەي، جاتىرقاپ جۇرەتiن. قالانىڭ وقىعان ادەمi قىزدارىن جاعالاپ، نەكەسiنەن اينىپ، جيi تولقيتىن... «زامان ەركەسi» سول عوي، سول. سەمەيدە ماريا موتياش دەگەن ادۆوكاتتىڭ يۋريست قىزى بولدى. شاشى قارا، كوزi تۇنىق، اياۋلى قىز ەدi. مۇحتار ەكەۋمiز ماريامەن كوپiردiڭ ۇستiندە تانىستىق. وعان جازىلعان 25-تەي حات بار. مەن ءوزiم پوچتاعا سالدىم عوي. كەيiن نوۆوسيبيرسكiدەگi ورىس ينجەنەرiنە تۇرمىسقا شىقتى. شiركiن، سول حاتتاردى تاپسا. ال الگi «زامان ەركەسi» بiتپەي قالدى عوي. مۇحتار سول قاراجان كوپەس، يكە – مۇساتاي، حالەل حاقىندا جازباق ەدi. ويى ۇلكەن بولاتىن كەيiن دە ايتىپ ءجۇردi, ءالi ورالامىن دەپ. ۇلگەرە الماي كەتتi-اۋ. اتتەن، ماريا موتياشتى تاپسا، تالاي سىر اشىلار ەدi. حالەل – مۇحتاردىڭ دوسى. ورىس حالقى ارحيۆتi قادiرلەيدى عوي. ساقتاعان شىعار. قارا تورى، قوڭىر مارجان سياقتى ەدi, مارۋسيا. اقىلدى ادام، – دەپ جاستىق شىعىن ساعىنا، ءسال ماقتانىشپەن ايتىپ ەدi الەكەن.

كەيiن ءار جۇزدەسكەن سايىن «موتياشتى تاپتىڭ با؟» – دەپ جيi سۇرايتىن. قايىم مۇحامەتحانوۆقا تاپسىرىپ، ايتىپ ەم دەيتiن. سەمەي قالاسىنىڭ انىقتاما بيۋروسىنان موتياش فاميليالى بiراز ادامنىڭ ادرەسiن الىپ، سۇراستىرىپ ەك، جاي فاميليالاس بولىپ شىقتى. كiم بiلەدi, ۋاقىت شاڭى وشiرگەن iز بiر كۇنi جاڭعىرىپ شىعا كەلەر. الكەي مارعۇلان سياقتى عۇلاما ادامداردىڭ ەرەكشە نازار قويىپ، قايتا-قايتا تاپتiشتەي ايتىپ، مازاسىزدانا iزدەۋiندە ۇلكەن سىر جاتىر. مۇحتار ەكەۋi دە قول ۇستاسىپ، سول زاماننىڭ ەركەسiندەي سەزiنگەن، «قايران جيىرما بەسiن» جيi ساعىنا ەسكە الاتىن. الەكەڭنiڭ ەستەلiگi ارقىلى «زامان ەركەسiنiڭ» جالعاسىندا قامتىلۋعا تيiستi وقيعانىڭ ۇزىن-ىرعاسىن اڭعارامىز. مۇنىڭ ءوزi دە ادەبيەتتانۋ ءۇشiن تىڭ تۇسپال. ال يكە – مۇساتاي، قاراجان كوپەستiڭ وقيعالارى وسى زەرتتەۋدiڭ ءار تۇسىندا رەتiنە وراي باياندالعان بولاتىن.

دەمەك، «زامان ەركەسi» حالەل بولىپ شىقتى.

الايدا، ءدال وسىنداي بۇلتارتپايتىن ەكiنشى دەرەك بار. مۇنداعى ۇقساستىق – وقيعا ەمەس، ومiرلiك قۇبىلىستى قابىلداۋعا، سەزiنۋگە، بايانداۋعا قاتىستى. ياعني، شىعارماداعى «اۆتورلىق مەننiڭ» ۇلەسi. جوعارىداعى حالەلگە تيەسiلi دەرەكتەردiڭ دەنi شىعارمانىڭ سۇيەگiن ۇستاپ تۇرعان، نەگiزگi ايتار ويىنا تiكەلەي جول باستاعان وقيعانىڭ جۇلگەسi. ەشقاشان دا تازا يدەيا، جالاڭ دەرەك كوركەم دۇنيەنiڭ كوركiنە كورiك قوسپايدى. وعان قوسىمشا پسيحولوگيالىق كوركەمدiك كومپونەنتتەر كەرەك. وسى ورايدا ءوز باسىنان كەشكەن جايدى مۇحتار اڭگiمە اراسىنا كiرiكتiرiپ، ۇستەمە بوياۋ رەتiندە پايدالانعان. كەي تۇستاردا دالمە-ءدال ءتۇسiپ وتىرادى. ماسەلەنiڭ باسىن اشا كەتسەك، سىزدىقتىڭ ەكاتەريناعا عاشىق بولاتىن سوڭعى تاراۋى حالەلدiڭ ماحاببات حيكاياسىنا جاتادى. ول كەزدە مۇحتار لەنينگرادقا ءالi بارماعان، ۆالەنتينا نيكولاەۆنامەن تانىس ەمەس. سوندىقتان دا، بۇل ارادا جالعان پiكiر تۋماۋى كەرەك. بiزدiڭشە، «اۆتورلىق مەننiڭ» ىقپالى اڭگiمەنiڭ العاشقى جارتىسىندا باسىم سياقتى. ونىڭ دالەلiن سىدىرتا بايانداۋدان گورi ناقتى ادامداردىڭ ەستەلiگiمەن سالىستىرساق، ماسەلەنiڭ باسى انىعىراق اشىلاتىن سياقتى. قاراڭىز.

بiرiنشi وقيعانىڭ بولعان جىلى جانە جەلiسi تۋرالى ۇقساستىقا توقتالامىز:

«ءسونiپ-جانۋ»: «قازiرگi مەزگiل ەلگە تەگiس اۋىر تيگەن 16-جىلدىڭ رەكۆيزياسى كۇشiنە ابدەن كەلiپ، دەگەنiن iستەتiپ جاتقان كەز بولاتىن. ىرعايلىنىڭ جiگiتتەرi توپ-توبىمەن «پريەم» جاساپ جاتقان. اقتاس بەكەتiنە كەتكەن... قولى جەتiپ وقىعان جiگiتتەر ەلدiڭ بۇل كۇيiن كوزiمەن كورسە دە، وزدەرiنiڭ باس اماندىعىنا ءماز. جانە جاڭادا قىرعا كەلگەندiكتەن اعايىن-تۋىسقاندى ارالاپ، قىدىرىپ قانا جۇرگەن. قازiرگi كەلە جاتقان بەتتەگi كوزدەگەن ماقساتتارى – قىز كورۋ، قاتىن الۋدى نيەت قىلىپ جۇرگەن سىزدىق ەدi. بۇل جiگiت ورتاسىندا ۇيiنە كەلگەننەن بەرi قاراي اعايىن-تۋىسقان، جاقىندارى: «ەندi قىز كور دە، ۇناتقان كiسiڭدi بiزگە ايت. كەلiنشەك اپەرەمiز» – دەپ ەل iشiندە ءتاۋiر دەپ جۇرگەن ەكi-ءۇش قىزدىڭ اتىن اتاعان».

اقىليا تۇراعۇل قىزىنىڭ جوعارىداعى ەستەلiگiنەن بiر ۇزiكتi قايتالاپ كەلتiرەيiك: «ەسەيiپ، جiگiت-جەلەڭنiڭ اڭگiمەسiن ءۇزiپ-ءۇزiپ تىڭداپ جۇرگەن كەزiم. ورازبايدىڭ مەدەۋiنiڭ ۇلى سانيازعا ۇزاتىلماقپىن. جاساۋ، كيiم دايىندالىپ جاتقان. اتاقتى 16 جىلدىڭ دۇربەلەڭi كيiپ كەتتi. مۇحتار سول جازدا اۋىلعا كەلiپ، كاميلا تاتەمە ءسوز سالدى. ايتتىرىلعان جەرi بار ەدi. تۇراعۇل اعا يلiكسە دە، وزگەلەر كونبەدi. ۇلكەن داۋ-داماي شىعاتىن بولدى. كۇدەردi ۇزگەن مۇحتار ەرەگەسكەندەي بوپ، شاعان جاققا، اقتاستىڭ باۋرايىنا حالەلدiڭ ءۇيi جاعىنا كەتتi. بالا وقىتتى. بiراق تۇراعۇل اعاسى قالىندىق iزدەگەن مۇحتاردى شاقىرتىپ اپ، بار يگi تiلەگiن ايتىپ، ءوزiنiڭ دوسى تورعاي iشiندەگi كاكەننiڭ قىزىنىڭ ادەبi ۇناعاندىعىن ايتتى. قاسىنا ەكi-ءۇش جiگiتتi قوسىپ بەردi. Iشiندە احمەت اۋەزوۆ پەن اعزام بار. قايتىپ كەلگەندە، ولار «قىز ۇناسىمدى ەكەن. ەگەر مۇحتاردىڭ كوڭiلiنە ۇناماسا، ءوزiمiز ايتتىرامىز» دەپتi. ولار قىزدى قالاي كورگەنiنiڭ ءوزiن جىر عىپ ايتتى. قارقىلداپ كۇلiسiپ، مۇحتاردى ءسوز ەتiپ وتىردى. قالىڭدىق iزدەگەن جiگiتتiڭ كوڭiل كۇيi بەلگiلi عوي.

مازمۇنداۋ، بايانداۋ باسقا بولعانىمەن، اڭگiمەدەگi سىزدىقتىڭ دا، مۇحتاردىڭ ءوزiنiڭ دە «قالىڭدىق ايتتىرۋ» جىلى بiر ۋاقىتقا تاپ كەلەدi. ال حالەلدiڭ جاسى ۇلكەن بولعاندىقتان دا بۇل كەزدە كەلiنشەگiن وڭ بوساعاعا قوندىرىپ العان بولاتىن. بۇدان اۆتوردىڭ وسى مەزگiلدi الۋىنان-اق وقيعانى سەنiمدi, ەركiن بايانداۋى ءۇشiن ءوز ومiرiندەگi كورiنiستi سۋرەتتەگەن دەگەن قورىتىندى تۋادى.

ەكiنشi ساباقتاستىق: قىزدى كورۋ راسiمiنە قاتىستى.

«ءسونiپ-جانۋ»: «بۇل كۇنi جiگiتتەردiڭ ويلاعان نيەتi ورىندالعان جوق. قىزدى ەشقايسىسى دا كورە المادى. بiراقتا تىستا ءوزدi-ءوزi وڭاشا بولعان ۋاقىتتا ەسiمجانعا: «تاڭەرتەڭ ەرتەرەك تۇرىپ، جەڭگەسiمەن سويلەپ، قىزدى نەعىلساڭ دا بiزگە كورiنەتiن قىل!» – دەپ تاپسىرىپ قويدى. تاڭەرتەڭ وقىعان جiگiتتەر تۇرىپ، كيiنiپ تىسقا شىققاندا، ەسiمجان اتىن بايلاعان بولىپ تىستا ءجۇر ەدi. ەسiمجان قىزدىڭ جەڭگەسiمەن سويلەسiپتi... ماقىشتىڭ بالاسىنىڭ وتاۋ تامعا كiرگەن ەكەن، قىز بەن جەڭگەسi سوندا وتىرادى. جiگiتتەر سول ۋاقىتتا كورمەكشi... رابيعانىڭ وتاۋى جالعىز تەرەزەلi كiشكەنە تام ەكەن. قوناقتار تورگە شىعىپ وتىرعاندا، ءۇي iشiندە بۇلاردىڭ كورمەك بولىپ كەلگەن قىزى – ءجاميلا توسەك جيىپ ەدi. ...ءجاميلا ۇزىن بويلى، جiڭiشكە دەنەلi, ءتۇسi اقشىل، بەتiنiڭ جۇقالاۋ تۇتاس قىزىلى بار، قىر مۇرىندى، قاراكوز، سۇيكiمدi پiشiندi, كەلiستi قىز سياقتى كورiندi».

اقىليا تۇراعۇل قىزى: «قالىڭدىق iزدەگەن جiگiتتiڭ كوڭiل كۇيi بەلگiلi عوي. بiرەسە ۇيالىپ، بiرەسە ورىنسىز تەسiلە قاراپ، بۇلتاڭعا سالعان جەڭگەنiڭ رايىن باسىپ، ءۇي يەسiمەن دە سويلەسۋ وڭاي ما؟ كاكەننiڭ ءوزi بەدەلدi كiسi. جاي-جاپساردى تۇسiنەر. بiراق العاشقى كۇنi قىزدى كورە الماي كوپ اۋرەگە ءتۇسiپتi. اڭ اۋلاعان بوپ قوناعا بارعان. جەڭگەسi ارقىلى iلدەبايلاپ كورiپ قالىپتى. رايحان ۇزىن بويلى، ۇلكەن قارا كوزدى، تالدىرماش، اققۇبا قىز بولاتىن. ون التى جاستا عانا ەدi, ۇياڭ بولاتىن. بەتiنە قارسى كەلە المايتىن. كورiپ كەلگەن جiگiتتەر، شەشۋدi مۇحتاردىڭ وزiنە سالدى. پالەسiنەن اۋلاق دەدi. كامەشكە الاڭدايتىنىن بiلەتiن. نەعىلسىن. كiمدi كiنالاعاندايسىڭ. تۇراعۇل اعاسى كەلiسiمiن بەرiپتi».

مۇعاميلا مۇحتار قىزى اۋەزوۆانىڭ ەستەلiگiنەن ءۇزiندi: «شەشەم رايحان 1976 جىلى دۇنيە سالدى. ۆاننا قابىلدادى دا، ءوز بولمەسiنە بارىپ، توسەگiنە جاتتى. ادەتi, ۇيگە كەلگەن ادامداردان قىمسىنىپ، توسەگiنiڭ تۇسىنا شىمىلدىق قۇرىپ العان. سونى ءتۇسiردi. سول كۇيi قايتىپ ويانبادى. ۇزىن بويلى، تiپ-تiك، جiڭiشكە، ۇلكەن قارا كوزدi ادام ەدi. سول قالپىن وزگەرتپەدi. تولمادى دا، ءاجiم دە تۇسپەدi. نەسiن قازا بەرەيiن. قايبiر كوڭiلدi وقيعا دەيسiڭ. ون التىنشى جىلى قازاقتان اسكەر الدى ەمەس پە. سونىڭ تiزiمiنە شەشەمنiڭ التى اعاسى دا iلiنiپتi. شەشەمنiڭ شەشەسi ادۋىندى، بەتتi ادام ەكەن. سوندىقتان دا، قالىڭدىق iزدەۋشiلەر جۇرەكسiنiپ، كەلە بەرمەيدi. ۇلدارى «پريزىۆكا» شاقىرىلىپ، كوڭiلى الاڭ بوپ جۇرگەندە، اكەم كەلiپتi. جەڭگەلەرiن جاعاتتاپ ءجۇرiپ، قوناعا جاتىپ، ەرتەڭiندە كورiپتi. «مەن توردەگi شىمىلدىقتىڭ iشiندە وتىر ەدiم. كiسiلەر ساۋ ەتە قالعاندا جۇزدەرiنە قاراۋدان يمەنiپ، جەڭگەمنiڭ ۇيرەتiپ قويعانىنا قاراماستان، توسەكتەن تۇرىپ، سىرتقا بiر-اق شىقتىم. جەرگە كiرiپ كەتە جازدادىم. تiپتi, كەيiن دە مۇحتاردىڭ بەتiنە تۋرا قاراپ سويلەگەن ەمەسپiن. قاتتى قىمسىناتىنمىن» – دەيتiن شەشەم. سودان اراعا بiراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، تۇراعۇل اعانىڭ سالەمiن الاپ، قۇدالار كەلiپتi».

ەستەلiك پەن اڭگiمەنiڭ اراسىندا وڭشا الشاقتىق جوق. تiپتi, كوشiرiپ العانداي بوپ ۇشتاساتىن ۇقساستىقتار كەزدەسەدi. مىسالى: «ايتتىرا بارعان جiگiتتەردiڭ «ەكەۋi ىرعايلى بولىسىنىڭ وقىعان جiگiتتەرi – سىزدىق پەن سۇلەيمەن. ءۇشiنشiسi – ەل iشiنiڭ جiگiتi, بۇلاردىڭ جولداسى – ەسiمجان». اقىليا تۇراعۇل قىزىنىڭ كۋالiگiندە – احمەت پەن اعزام. ارينە، بiر بولىستان. اعزام – ەل ادامى، تۇراعۇلدىڭ ادەيi ەرتiپ جiبەرگەن كiسiسi. تاعى دا اڭگiمەدە: «ۇيدە قوناقتار كەلگەننەن بەرi قاراي قوزعالماي تۇسiنەن بالاسىنىڭ قايعىسى باتقاندىعىن بiلدiرiپ تۇر ەدi. ەشبiر سوزگە، ەشبiر جۇمىسقا ارالاسپاي، ۇندەمەي وتىرسا دا، اندا-ساندا ءاجiمدi اشاڭ ءجۇزi سۇرلانىپ، قاباعى ءتۇيiلiپ، اۋىر-اۋىر كۇرسiنiپ قويادى» – دەپ سۋرەتتەلەدi ءجاميلانىڭ شەشەسi. مۇعاميلا مۇحتار قىزىنىڭ سوزiندەگi رايحان اناسىنىڭ سول كۇنگi كوڭiل كۇيiمەن بiردەي. بiز بۇل ۇقساستىقتاردى كوركەم شىعارماعا قانداي قاتىسى بار دەپ سۇراق بەرiپ، سودان كەيiن جاۋابىن جازىپ بەرگەنبiز. سول ايتقانداردى، تيiستi شىعارمانى تالداعان كەزدە سالىستىرىپ قاراعاندا، وسىنشاما ۇساق-تۇيەك كورiنەتiن قوسىمشا دەتالعا دەيiن ناقپا-ناق ۇقسايتىنىنا ءوزiمiز دە تاڭ قالدىق. تاڭدانا وتىرىپ، تاعى دا ساباقتاستىقتار iزدەدiك.

«ءسونiپ-جانۋ»: «كiسi قاتىندى اۋەلi اقىلىمەن ويلاپ، كوڭiلدi بiر جەرگە توقتاتىپ الىپ، سونان سوڭ تاۋەكەلمەن الادى. ايتپەسە، ابدەن مiنەزدەس، سىرلاس بولىپ، تانىستىعى بار سىر-مiنەز قىزدى الادى. قالاي دا بولسا – كiسiگە كوڭiلiن بiر جەرگە بايلايتىن قاناعات كەرەك... وقىعان جiگiتكە قاتىن تاستاعىش دەگەن ەلدiڭ جالاسى بار. ءوز باسىڭ بiردi, جاس كۇنiندە ايتتىردىڭدار دەپ، ءتۇسiن كورمەستەن جiبەرiپ وتىرسىڭدار. سەن دە سول جالادان امان ەمەسسiڭ. ۇنەمi ەلدiڭ جاماناتىنا iلiنە بەرگەن دە جاقسى ەمەس قوي. جۇرتتىڭ دامە قىلعان جiگiتتەرiسiندەر. ويلانعان جاقسى، – دەدi ەسiمجان».

اقىليا تۇراعۇل قىزى: «نەگە ەكەنiن بiلمەيمiن، تۇراعۇل اعايىم مۇحتاردىڭ مەن ءوزiم بiلەتiن ەكi نەكەسi تۇسىندا دا قاتتى تولقىدى. ەكەۋiنە دە ءوزi سەبەپكەر بولدى. كاميلانىڭ ۇيلەنۋi, اجىراسۋى تۇسىندا دا قاتتى-قاتتى سويلەيتiن رەتi بار-دى. ويتپەدi. العاشىندا مۇحتاردىڭ كوڭiلiن باسقاندا دا، كەيiن كاميلاعا قايتا قوسقاندا دا: «سەن، مۇحتار، قاتتى ويلان. جiگiتتiكتiڭ جەلiگiنە، قىزبا باستىققا ەرمە. سۋىت كوڭiلiندi. بۇل، قازاقتىڭ جاي قالىڭدىق ايتتىرۋى ەمەس. سەنiڭ تۇعىرىڭ بيiكتە، ءالi ۇشاسىڭ. سوندا ايەلiڭ جەردە قالماۋى كەرەك. ۇلكەن مادەنيەتتi ورتاعا ارالاساسىڭ. ءار تiلدi اداممەن ارالاسىپ قوناققا شاقىراسىڭ. سولارمەن تەز ارالاساتىن ادام قاجەت ەتەگiڭنەن تومەن تارتىپ، وكiنiپ جۇرمە. اينىمايتىن بولساڭ عانا – قولداۋشىڭ بولايىن. بiزدi ول ءۇشiن كiنالاپ، جەرگە قاراتپا. سولاردىڭ ءسوزi قامشى بولىپ ەدi دەگiزبە. ال، كونسەڭ، وقۋىڭدى ۇزبە. ءوزiم رەتتەپ بەرەم. مالدى بازارلاپ، جاساۋ-تارالعىسىن دايىنداتام. بايقا، بايقا. كاميلا، بۇگiن ايتىپ قويايىن، ەرتەڭ مۇحتار ۇزاققا ۇشقانداي بولسا، ەتەگiنەن تارتپا. قارعاما»، – دەدi. رايحانعا ءسوز سالعاندا. «كاكەن دوس-جاران ادام. اتىما كiر، بەتiمە شiركەۋ سالعىزبا»، – دەپ ەدi. اينىتۋ ءۇشiن ەمەس، بەكiتۋ ءۇشiن ايتقان بۇل ءسوزدi».

وسى مازمۇنداعى ءسوز ەسiمجاننىڭ اۋزىنان اڭگiمەدە ەكi-ءۇش جەردە كەزiگەدi. زادى، تۇراعۇلدىڭ سول بiر توقتاۋ ايتقانى جازۋ بارىسىندا جادىندا جاڭعىرىپ تۇرعان سياقتى. قايتا-قايتا ورالىپ سوعۋى. سونىڭ بiر سارىنىنىڭ كوكەيدە ءۇيiرiلiپ تۇرۋىنان دا بولار، مۇمكiن.

«ءسونiپ-جانۋ»: «مەن بيىلعى جىلى جالعىز ەرجەتكەن بالام سولداتقا كەتiپ، جابىققان جىلىم ەدi. قازiر كوڭiلدiڭ ءۇمiتi ءۇزiلiپ، تiرەگi سىنعانداي بولىپ وتىرعان كەزi» دەپ قىزدىڭ اكەسi تويدى كەلەسi جىلعا قالدىرادى. «قىس ورتاسىنا جەتكەن سوڭ بiر كۇنi ەكi جولداسپەن ءسوز بايلاسىپ، اۋىلدىڭ ۇلكەندەرiنiڭ تيiستi رۇقساتىن الىپ... ەل سالتىنا لايىقتى ادەپ-عۇرىپتىڭ ءبارiن ويشا مويىنداپ... سىزدىق بۇل جولى ۇرىن باراتىن بولعان». سودان كەيiن، «جازدىڭ ورتاسىندا بiر-اق كەلiپ، ون شاقتى كۇندەي اعايىن-تۋىسقاندارىمەن قايىنداپ جاتىپ، قالىڭدىعىن ءوز اۋىلىنا الىپ قايتتى. بۇدان بۇرىن، جازعىتۇرىمعى ۋاقىتتا سىزدىق قىردا جۇرگەندە 17-جىلدىڭ فەۆرال وزگەرiسi بولعان حابارىن ەستiپ، قالاعا بارىپ قايتىپ ەدi».

اقىليا تۇراعۇل قىزى: «مەنiڭ ۇزاتىلۋىم مەن مۇحتاردىڭ ۇيلەنۋiنiڭ اراسى ونشا ۇزاق ەمەس. قارايلاس. مەنi 1917 جىلى ماۋسىمنىڭ 7 كۇنi ۇزاتتى. وزگەرiستەن سوڭ الگi اسكەرگە كەتكەن جiگiتتەر دە كەلە باستادى. «ا، قۇدايلاسىپ، ارۋاقتاسىپ»، پاتشادان قۇتىلدىق دەپ ءماز بولىستى. قۋانىشتى ءوتتi. ەل سەرگەك بولاتىن».

«ءسونiپ-جانۋ»: «وزگەرiستiڭ ارتىنان بىلتىرعى جىل سولداتقا الىنعان جiگiتتەر دە ەلگە توپ-توبىمەن كەلiپ، جيi-جيi توي جاسالىپ، ات شاۋىپ، دىردۋلى جاز بولىپ جاتىر ەدi... وسى قالىپپەن جاز ءوتتi. شىرماۋىقتىڭ ساباعىنداي سوزىلىپ-اينالىپ، كۇننەن كۇنگە دۇنيەنi سۇرلاندىرىپ، جۇدەتiپ كۇز جەتتi. سول مەزگiلدە ءجاميلانىڭ جەرiك بولا باستاعانى بiلiنiپ، ءۇي-iشi اۋىل-اۋدانى قۋانىش قىلىپ جاتتى».

مۇعاليما مۇحتار قىزى اۋەزوۆا:

«شەشەمنiڭ اعاسى سولداتقا كەتiپ، تويدى كەلەسi جىلعا قالدىرىپتى. مال ساتىپ، سەمەيدەن تاتار، نوعاي، قازاق كوپەستەرiنەن بۇل الدىرىپ، جاساۋعا كiرiستi. سالت بويىنشا قىس ورتاسى اۋا اكەم ۇرىن كەپتi. مەنi سول كەزدە كوتەرiپتi. ون سەگiزiنشi جىلدىڭ باسىندا دۇنيەگە كەلدiم. جاز ايىندا ۇيلەندi. سالدەن كەيiن قالاعا، وقۋعا كەتiپتi. قىزمەتكە ارالاستى. ەمشەك ءسۇتiمەن ەكiنشi بالاسى شوقاندى كوتەرەدi شەشەم. ول مەنەن بiر جاستاي عانا كiشi».

ەگەردە، وسى وقيعالار باياندالىپ وتىرعان كەزدەگi سىزدىقتىڭ كوڭiل كۇيiن، اۆتوردىڭ تۇپكi نىساناسىن ەسەپتەمەسەك، تۋرا ءوزiنiڭ ۇيلەنۋ تويىن اينىتپاي تۇسiرگەندiگiنە كۇماندانبايسىڭ. ونسىز دا انىق نارسەنiڭ ءتۇبiن قازبالاپ، انىقتاماي-اق قويايىق. ءجاميلانى ءوزi تاڭداپ، ءوزi سۋىنعان سىزدىقتىڭ پسيحولوگياسىن، ويىن وقىرمان ەمەۋرiنمەن دە تۇسiنەر. جالپى العاندا، تەز تۇتانعىش جاستىقتىڭ وسىناۋ بiر اۋمالى-توكپەلi كۇنiندەگi بوزبالانىڭ سەزiم قۇبىلىسى نانىمدى بەرiلگەن. سىزدىقتىڭ ءجاميلادان سۋىنۋى تiكەلەي توڭكەرiس كۇنiمەن قاباتتاسا كەلەدi. تاريحي وقيعانىڭ ادام پسيحولوگياسىنا، ومiرگە كوز-قاراسىنا اسەرiن دە قامتيدى. Iرi-iرi ارەكەتتەرگە ۇمتىلعان سىزدىقتىڭ تiرشiلiكتەگi تۇرمىستىق قارىم-قاتىناستارعا ءمان بەرiپ، ول تۇسiنگەن الەۋمەتتiك توڭكەرiستەردi جارىنىڭ تۇسiنە الماۋى رۋحاني تۇرعىدان سوققى ءتارiزدi اسەر قالدىرىدى. ارينە، بiزدiڭ ماقساتىمىز شىعارمانىڭ كوركەمدiك قاسيەتi مەن يدەيالىق نىساناسىن تالداۋ ەمەس. سوندىقتان دا، تاقىرىپ شەڭبەرiمەن شەكتەلە وتىرىپ، مۇعاميلا مۇحتار قىزىنىڭ:

 «سەميا تاعدىرىنىڭ iشكi پسيحولوگياسىڭ كiم ءتۇسiنiپ، جiكتەپ بەرەدi. اكەمنiڭ اسا قۋاتتى تالانتى، وسكەن مادەنيەتi, رۋحاني تالابى بيiك، شەشەمنەن جوعارى ەدi. ءارi شەشەم ەكi بالانىڭ اناسى بولسا دا، ون سەگiز-ون توعىزداعى قىز عوي. مەنiڭ ويىمشا، سول وقىماعاندىعى، قالا تاربيەسiنەن كەنجەلiگi اكەمنiڭ كوڭiلiنە تولماعان سياقتى. ءوڭسiز، مiنەزسiز ەمەس ەدi. ارابشا ساۋاتى بار بولاتىن. ءوزi تاڭداپ ءجۇرiپ ۇناتقانمەن دە تەز سۋىنۋىنا كاميلا تاتەمە دەگەن قۇشتارلىعى دا اسەر ەتكەن شىعار. كەرەمەت تارتىمدى، اجارلى، مەيiرiمدi ايەل ەدi. قولىندا ەركەلەپ ءوستiم عوي» – دەگەن سوزiمەن نۇكتە قويساق دەيمiز.

«ءسونiپ-جانۋدا» دا سىزدىقتىڭ كوڭiلiنە العان بiر قىزدى كورە الماي، كەيiن: «بۇل قىز وسى ورتاداعى بارلىق ايەلدەن سۇلۋ، كەلبەتتi, كيiمi وتە ءساندi, كەلiستi قالىڭدىق ەكەن» – دەگەندە «iشتەي بۇل جەردەگi كiنانiڭ ءبارiن ءوز موينىنا السا دا، سىرتىنا ەشنارسەنi شىعارماي، ۇندەمەي وتىرىپ قالادى». مۇنىڭ استارىندا دا مۇحتاردىڭ ءوز كوڭiلiندەگi الاڭ مەن وكiنiش قالامىنا ەرiكسiز iلiنiپ كەتكەندەي.

«ءسونiپ-جانۋمەن» مۇحتار ءومiرiنiڭ اراسىندا تاعى بiر ۇلكەن بايلانىس بار. ول – كەيiپكەر سىزدىقتىڭ قيالىنداعى ءومiرi. وسىنداعى كەيiپكەردiڭ ويلارى، ءتۇرلi جينالىستاعى سوزدەرi, iس-ارەكەتi تۋرا ءوزiنiڭ باسىنان وتكەندەي باياندالادى. سول جىلدارداعى ماقالالارىنداعى پiكiرلەرi اڭگiمەدە جولما-جول قايتالانادى. كەيدە ءسال رەداكتسيالاپ، اڭگiمەنiڭ iشiنە ەنگiزە سالعانداي اسەر قالدىرادى. بۇدان مۇحتاردىڭ iسكەرلiك، قايراتكەرلiك ارەكەتتەرi مەن اقىل-وي جۇيەسiنiڭ قالىپتاسۋى اڭعارىلادى. اسiرەسە، «زامان ەركەسi» اتتى العاشقى نۇسقاسىنداعى كەيiن قىسقارعان تۇستاردا بiردەن كوزگە كورiنەدi. بiز، بiراز ءۇزiندiنi بiرiنشi باسىلىمنان العاندىقتان دا، سول اتپەن كەلتiرەمiز.

«زامان ەركەسiندە»: ياعني «ءسونiپ-جانۋدا»: «وسىمەن جولداستارىنا بەرگەن ۋادەلi كۇنi جەتكەن سوڭ ءجاميلانى اۋىلىنا تاستاپ، ءوزi قالاعا ءجۇرiپ كەتتi. قالاعا كەلiپ جايلانىپ تۇرىپ، جولداستارىنىڭ اراسىنا بۇرىنعىداي ارالاسقان سوڭ، سىزدىق جاراتىلىسىنداعى زەرەكتiگi, سوزشەڭدiگiنiڭ ارقاسىندا سول جاستاردىڭ اراسىنداعى كورنەكتi جiگiت بولا باستادى».

ومiردە شىنىندا دا مۇحتار كۇزگە قاراي قالاعا كەلدi. قىركۇيەكتە «ادامدىق نەگiزi – ايەل»، iلە-شالا «وقۋداعى قۇربىلارىنا» ارناعان ماقالالارى گازەتكە جاريالانىپ، الدىڭعى قاتارلى بەلسەندi ازاماتقا اينالدى. اقىل، زەرەكتiك، شەشەندiك جاعىنان تابيعات مۇحتاردى و باستان-اق مولىنان پiشiپ بەرگەن. ۇقساي ما – ۇقسايدى.

«زامان ەركەسiندە»:

«بiز جاسپىز عوي، الدىمىزدا بiزدەن بۇرىن سىننان وتكەن ۇلكەندەر دە ءوز باسىنىڭ قامىمەن ءجۇر عوي. ەل قامى دەگەندi ءبارi دە تiلiنiڭ ۇشىمەن ايتادى... وسىنداي توسىننان ەل بۇزىلىپ جاتقان ۋاقىتتا ادامشىلىعىمىزدى امان ساقتاساق  – و دا ولجا. تۇبiندە بiزدiڭ سىنالاتىن كۇنiمiز الدىمىزدا عوي...»

«وقۋداعى قۇربىلارىنا»، 1917 جىلى: «راس، تۋعاننان بiلiمدi, ۇلت iسiنە ەكپiندi اق جۇرەك بولىپ تۋا قويمالىق، بiراق الدىڭعى وقىعان قامقور اعالار نە ويلاپ، نەنi iستەپ، نەنi ارمان قىلىپ ءجۇر. سونى بiز iستەمەسەك تە بiلۋ، بەتiن ۇعۇ كەرەك ەمەس پە؟.. قاشان دا بولسا اقتىققا جاستاي شولدەسە، جاستاي ساعىنىپ تالپىنسا ۇلتىن سۇيۋگە، ادامشىلىققا جەتەكشi ەمەس پە؟ جiگiتتەر، ەندiگi ۋاقىت كۇنشۋاقتاي جانعا جايلى ەمەس پە؟ وسى راحىمدى كۇننiڭ شۋاعىنا قىزىپ بiر از عانا بiلiمiمiزدi, از عانا قايراتىمىزدىڭ كiشكەنە قىزمەتi ادامشىلىق جولىنا سالىپ، اقتىققا جۇمىلايىق. حالىقتى تۇزەۋدi قولعا الايىق»...

«زامان ەركەسiندە»: «سوندىقتان جولداستارىمەن بiرiن-بiرi جۇباتىپ: ارالاسا ءجۇرiپ ۇيرەنەمiز، قازاققا تەڭدiك، بوستاندىق اپەرەمiز، قۇلدىقتان، زورلىقتان قۇتقارامىز دەگەن سوزدەرiمiز iسكە اساتىن بولسا، وسى زاماندا عانا اسادى. ايتپەسە، بۇدان ارتىق قازاققا كەلەتiن يگiلiك جوق دەسiپ، ەندi باس الماي iس iستەمەك بولعان نيەتتەرiن ايتىستى».

«ەسكەرۋ كەرەك»، 1918 جىل: «نەشە رەت قازاق حالقى زىنداننىڭ ەرنەۋiنە كەلiپ قايتتى. بۇل ۋاقىتتا زامان ول تۇماندى سەيiلتتi. ەندi قانداي وزگەرiستەر بولسا دا حالىقتىق جوعالمايدى. باقىت قايتا ورالىپ قارايدى دەگەن ءۇمiت حالىق جۇرەگiن قۋانتىپ تۇر... ەندi بۇل سوڭعى ايتقان داۋiرگە باسىمىزدا وقىعان بiلiمiمiز، قولعا ۇستاعان ساياسات دەگەن قۇرالىمىز بار بiز كەلiپ iلiنiپ وتىرمىز...»

«قازاق وقىعاندارىنا اشىق حات»، 1920 جىل: «قازiرگi زامان قازاقتىڭ باسىنا كەلiپ تۇرعان ەڭ قيىن ءارi ەڭ پايدالى، جايلى زامان، ەت ازۋ كەلگەن زاماندا عانا ونى iستەيمiن، مۇنى iستەيمiن دەپ، انىعىندا ەش نارسەنi iستەي الماي، شاعۋلى زامان كەلگەندە قاشىپ جۇرسەك. ەلدiڭ قامى دەگەن ءسوزدi ايتىپ نە كەرەك».

«زامان ەركەسi»:

«سىزدىق قالادا، جولداستارىنىڭ توبىندا ءجۇرiپ، بولىپ جاتقان وبلىستىق سەزدە بولدى... جيىنداردا كوبiنەسە جاستار ورتاسىندا ءسوز سويلەپ شىعاتىن سىزدىق بولىپ، كەيدە اۋىر iستەردiڭ كەزi كەلگەندە ۇلكەندەرگە دە قىزۋ بەرiپ سويلەپ، iركiلمەي، قاۋiپ-قاتەردەن قورىقپاي iس قىلاتىن وتتى جiگiت سياقتانىپ كورiنە باستادى... ۇلكەندەردiڭ ارقايسىسىن جiك-جiك سىناپ، كەمشiلiگiن تەرiپ ايتا باستادى... وسى كۇنگi ادال، جاقسى قىزمەتكەر دەپ جۇرگەن ادامدارىمىزدىڭ كوبiنiڭ ادالدىعى، جاقسىلىعى جاڭعىز عانا پارا الماعاندىعىندا بولىپ شىعادى... ولار پارانى تازالىقپەن المادى ما، قوقاقتىقتان المادى ما؟ جاندارال، ويازنويعا جاقپاقشى بولىپ ەل شەڭبەرiن بۇزباي، جۇرتتى تۇتاس قىلىپ ۇستاۋىمىز كەرەك قوي».

«ەسكەرۋ كەرەك»: «كوكiرەكتi قارس ايىرعان ارمان قۋانىش بولىپ تارقاپ، كوكسەگەن باقىت قانات قاعىپ قولعا ەلپiندەپ كەلە جاتقاندا بiزدiڭ قولعا قازاق قانداي كۇيدە تيەدi. سوعان سىن كوزدi سالۋ كەرەك... ەندiگi حالىق بولۋىمىزعا ۇيتقى بولاتىن نارسە – قۇرىش قۇرساۋلى ءادiل، قاتال بيلiك. ناشار مەن جۋاندى تەڭەستiرiپ، جۋان زورلىقشىلدى نە قىلسا دا ەلدەن ايىرىپ السiرەتۋ كەرەك... بۇلاي بولماي... جۋاندى باسشى قىلاتىن بولسا ەل iشiن سارى سۋ كەۋلەپ، جۇرتتىڭ بۋىنىڭ بەكiتiپ، بويىن وسiرە المايدى... بيىلعى جاستار سەزiنiڭ قاۋلىسىنداعى نيكولاي زامانىندا iس باسىنا كەلگەندەر ەندi ەل iشiندەگi كiسiلiككە سىيىنباسىن دەگەن قاۋىم وسى نەگiزگە تiرەلەتiن. بۇل حالدا hاركiم ءتۇسiنۋ كەرەك».

«زامان ەركەسi»:

«وقىعانداردىڭ ۇلكەن-كiشiسiنiڭ بiر-تالايىندا تورە بولىپ، قازاقتىڭ قالىڭ iشiنە بارىپ كورiنۋ جانە ءارتۇرلi جۇمىستاردى سىلتاۋ قىلىپ، جازدىڭ قىزىقتى كەزiندە ەلدە بولۋى ماقساتى دا بار ەدi... «ۇلت باقىتى، ەل قىزمەتi» دەپ سول كۇندەردە جاتتاپ اپ، ەل جۋاندارىمەن بiرگە اۋىزدارىنان تاستامايتىن ...وقىعانداردىڭ الگiندەي اۋرۋىن جاراستىقتى iستەي كورiپ ءجۇردi... جاستاردىڭ ۇعىمىنشا ۇلكەندەر دەپ جۇرگەن ءۇمiت قىلعان ادامداردىڭ iشiندە تالاي ەڭبەكسiز، بەينەتسiز ورىن الىپ، ماقتانعا iلiنiپ جۇرگەن وسى ارتىق ادامدار كوپ ەدi».

«قازاق وقىعاندارىنا اشىق حات»: «ءجا! كەشەگi سول جۋانداردان كوپشiلiك بۇقارامەن قاتار قۋعىن كورiپ، سوققى جەگەن كەڭ زامانداعى باسشىسى، وقىعاندارى قايدا؟ ولار نەدەن قاشىپ ءجۇر؟... بۇل جاڭالىق، ەلدiك سەزiمنiڭ ءالi كۇنگە «باسشى مەن» دەپ جۇرگەن وقىعاننىڭ ءوز بويىنا سiڭبەگەندiگi. ايتپەسە، وسىنشا سىڭار ەزۋ بولۋعا مۇمكiن بە؟»

«ەسكەرۋ كەرەك»: «بiزدە نە ءسوزۋار، نە مالدى كiسi بولسا – اۋەلi اۋىلىنا قوجا بولىپ، ودان اعايىنىنا، ودان اۋىلناي، بولىس iسiنە قوجا بولعىسى كەلەدi... بiزدiڭ ەندi ەسكەرەتiن نارسەمiز – سول جۋان مەن ناشار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى جوعالتىپ، جۇرتتى بۇلiكسiز تىنىشتىق ءومiر قالپىنا ءتۇسiندiرۋ».

ەگەر دە تiرنەكتەپ تiزە بەرسەك، اڭگiمە مەن ون جەتiنشi-جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اراسىندا جاريالانعان ماقالالاردىڭ ءوزارا وي-پiكiر ۇقساستىعىن ودان ءارi جالعاستىرۋعا بولادى. ءسوز، سويلەم، قۇرامىنىڭ ايىرماشىلىعى عانا قىلاڭ بەرەدi. ايىرماسى – بiرiندە جازۋشى اۋەزوۆتiڭ ءوز كەيiپكەرiن سيپاتتاعان مiنەزدەمەسi, ەكiنشiسiندە – سول كەيiپكەردiڭ iس-ارەكەتiن ءوز باسىنان كەشiرiپ، تiكەلەي جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان «جاس وقىعان» جۋرناليست قايراتكەر مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ءوزiنiڭ پiكiرi. كەيiپكەر ءومiرiن كوركەم بايانداعاندا ءوزiنiڭ توڭكەرiس تۇسىنداعى تولعانىستارى ارقىلى سۋرەتتەگەن. بۇل ارادا اۋەزوۆتiڭ اۆتورلىق مەنi كەيiپكەردiڭ قاراكەتiمەن، ويلاۋ جۇيەسiمەن كiرiگiپ، تۇتاسىپ كەتكەن. سىزدىقتىڭ جان دۇنيەسi, ماحابباتتى ءتۇسiنۋi, عاشىقتىعى بوگدە وقيعانى جەلiگە تارتسا دا، iشكi يiرiمدەرiنiڭ اعىسى اۆتوردىڭ ءوز تۇلعاسىن ەسكە تۇسiرەدi.

جازۋشىنىڭ سەزiم تولعانىستارىنىڭ كوركەم شىعارما كەيiپكەرلەرiنە اۋىسىپ كەتۋi – اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ ەرەكشەلiگiنە جاتادى. «ءسونiپ-جانۋدا»، اسiرەسە، «زامان اركەسi» دەپ اتالعان العاشقى نۇسقاسىندا بۇل ادەبي قۇبىلىستىڭ اسەرi وتە كۇشتi ىقپالىن تيگiزگەن. سيۋجەتتiك جەلiگە حالەل دوسىنىڭ «ماحاببات حيكاياسىن» پايدالانعانىمەن، وعان ءوزiنiڭ تەبiرەنiسi-تولعانىسى ارقىلى، «دەم سالىپ»، شىعارما قاhارمانىنا جان بiتiرگەن دەگەن تۇجىرىم جاسايمىز.

دەمەك، «سىزدىق – مەنiڭ ءوزiمiن» – دەۋگە مۇحتاردىڭ دا تولىق قاقىسى بار.

1922 جىلدىڭ كۇزi مەن 1923 جىلدىڭ جاز ايلارىنا دەيiن تاشكەنتتە تۇرعان مۇحتار اۋەزوۆ «شولپان» جۋرنالىمەن تىعىز بايلانىسىنىڭ ناتيجەسiندە «قىر سۋرەتتەرi»، «قىر اڭگiمەلەرi»، «جاس جۇرەكتەر» («ۇيلەنۋ») «زامان ەركەسi» («ءسونiپ-جانۋ»), «كiم كiنالi» اتتى شاعىن جانرداعى كلاسسيكالىق شىعارمالارىن جازدى. از ۋاقىتتا مول رۋحاني قازىنانى قازاق ادەبيەتiنiڭ ەڭشiسiنە ۇسىندى. تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ ەركiن تىڭداۋشىسى بولا ءجۇرiپ، تەگi فرانتسۋز، لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ پروفەسسورى، قازاق ءومiرiن زەرتتەۋشi عالىم روبەرت كۋلليمەن تانىسىپ، قاتتى سىيلاسادى. بۇل دوستىقتىڭ ىقپالى 1923 جىلى جازدا مۇحتاردى بالتىق جاعالاۋىنا جەتەلەيدi.

تاشكەنتتە جازىلعان «كiم كiنالi» اڭگiمەسiنiڭ عانا جازىلۋ تاريحىن انىقتاۋدىڭ مۇمكiندiگi بولمادى. ول – كەلەر كۇندەردiڭ سىباعاسى. وسى بەتiنشە، جۇمباق كۇيiندە قالۋى دا عاجاپ ەمەس. اڭگiمەنiڭ بايبىنا بارىپ، وتكەندi ەسكە تۇسiرەتiن جازۋشىنىڭ تانىس-تۋىستارى، جول سiلتەيتiن كونە سيرەپ قالدى. ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيدەگi ءالi عىلىمي اينالىمعا تۇسپەگەن حاتتاردان، جازبالاردان بiر دەرەك تابىلىپ جاتسا – نۇر ۇستiنە نۇر.

سول جىلدارى «شولپان»، «سانا» جۋرنالدارىنىڭ ادەبي ساياساتىن، الەۋمەتتiك باعىتىن انىقتاپ، ەرەكشە ىقپال جاساعان مۇحتاردىڭ كەيiنگi ومiرiنە كوپ قىرسىعىن تيگiزiپ، زىقىن شىعارعان ماقالانىڭ بiرi – «قازاق قالام قايراتكەرلەرiنە اشىق حات». ول 1922 جىلى «شولپان» جۋرنالىنىڭ № 2–3 سانىندا جاريالاندى. كولەمi جاعىنان شاعىن، تازا ادەبيەتتiڭ مۇددەسiن كوزدەگەن، تiپتi قازاق جازۋشىلارىنا وزدەرiنiڭ كوركەم شىعارمالارىن جiبەرۋ تۋرالى «قۇلاققاعىس» جاساعان بۇل حاتتىڭ سونشاما داۋ-شار تۋدىرىپ، جەكە باسىنا نايزاعاي ويناتاتىنداي iلiككە سەبەپ تاۋىپ بەرۋiنiڭ ءمانiسi سولشىل، اسiرە الەۋمەتشiلەردiڭ بايبالام سالۋى – سول كەزدەگi مادەني مۇراعا دەگەن كوزقاراستىڭ تولىق قالىپتاسپاۋىندا ەدi. ءتۇرلi ۇگiت-ناسيحاتتىڭ، تاپتىق كۇرەستiڭ اشىق مiنبەسiنە اينالعان ءباسپاسوز ورىندارى كوركەم تۆورچەستۆونى ۇمىت قالدىردى. تەك قانا جالاڭ ۇراندارمەن جالاۋلاتا سويلەپ، قوعامدىق تiرشiلiكتەگi كوكەيكەستi ماسەلەلەردi, ونىڭ كەمشiلiكتەرiن كورمەدi. رۋحاني مۇرانىڭ قۇنىن تومەندەتiپ، كەمسiتە باعالاندى. تiپتi, ابايدىڭ ءوزi «فەودالدىق-بۋرجۋازيالىق يدەولوگيانىڭ جىرشىسى، كوسەمi» رەتiندە شەتكە قاعىلدى. ال، توڭكەرiستەن بۇرىن قالام ۇستاعانداردى 1922 جىلدان باستاپ باسقارۋ اپپاراتىنان، وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنان اقىرىن-اقىرىن قاقپايلاپ شىعارىپ، جاۋاپتى قىزمەتتەردەن بوساتتى. ولاردىڭ دەنi تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى تاشكەنتكە جيىلدى. قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ سياقتى اسا دiلگiر ماماندار عانا قالدى. ونىڭ وزiندە ورىنبورداعى «قازاق ينستيتۋتىنىڭ» مۇعالiمi بوپ iستەگەن. تۋرتسيك-تiڭ قولداۋىمەن تازا ادەبي مۇددەنi كوزدەگەن «شولپان»، وقۋ-اعارتۋدى ماقسات ەتكەن «سانا» جۋرنالى شىعادى. ەكەۋiنiڭ دە ادەبي ءبولiمiن مۇحتار جۇرگiزدi. «اۇجول» گازەتiنە دە بەلسەنە ارالاستى.

مiنە، وسىنداي تولقىمالى تۇستا تۋعان حالقىنىڭ ونەرگە دەگەن ىقىلاسىن ءوشiرiپ، جالاڭ ايقايمەن ءجۇرiپ جان دۇنيەسiن جالاڭاشتاپ الماۋىنا قاتتى الاڭداعان مۇحتار ساياساتتان تىس، تەك كوركەم ونەردiڭ مۇرات-جولىن قۋاتىن، ەل-جۇرتىڭ تاريحىن، مادەني جادiگەرلiكتەرiن جاريالايتىن «شولپان» جۋرنالى ارقىلى جازۋشىلارعا اشىق حات جازدى. تاپتىق كۇرەستi, تەڭدiكتi – كوركەم تۇرعىدان جىرلاۋدى قۇر سۇرەڭسiز ايعايعا اينالدىرعان، يدەيا ءۇشiن كوركەمدiكتi قۇربان ەتكەن تۆورچەستۆو يەلەرiنiڭ شىعارمالارىنىڭ جۇتاڭدىعىن سىنايدى. ولاردىڭ شىنايى جازۋىن تالاپ ەتەدi. ءباسپاسوزدiڭ «جالاڭ ۇراننان» ارىلىپ، «ارى-بەرi ساندالۋدى» قويىپ، «تازا ادەبي بۇيىمعا» بەت بۇرۋىن تiلەيدi. «شولپاننىڭ» ادەبي باعدارلاماسىن سولاي ءتۇسiندiردi.

(جالعاسى بار)

Abai.kz