ءبىز الداعى ۋاقىتتا رۋحاني تاۋەلسىزدىككە دە جەتەمىز دەسەك، ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعۋىمىز قاجەت-اق. ول ءۇشىن قازىرگى جازۋىمىزعا رەفورما جاساۋ كەرەك ەكەنىن كوپشىلىك مويىنداي باستادى. بىراق سونىڭ باسقاشا جولمەن دە جۇزەگە اسۋى مۇمكىن ەكەنىن كوپشىلىك ەسكەرمەي جۇرگەندەي. ماسەلەن، ورىس جازۋىنىڭ ءوزى لاتىن/گرەك الىپبيىنەن وربىگەنى بارشاعا ءمالىم. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، قازىرگى الىپبيىمىزدەگى ورىس تىلىنە ءتان، ءبىزدىڭ تىلگە مۇلدەم جات دىبىس-ارىپتەردى (ۆ، ف، تس، چ، ە، يو (يو), ي (داۋىستى), ۋ (داۋىستى), يا، يۋ، ، ، ح،), سونداي-اق اراب-پارسى تىلىنەن كەلگەن، بىراق قازاق ءتىلى سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن وزگەرتۋگە ەش قاتىسى جوق، «اربانىڭ بەسىنشى دوڭگەلەگى» سياقتى بولىپ، قازاق ءتىلىنىڭ «ق» دىبىسىمەن قوسامجارلاسىپ جۇرگەن «ھ» دىبىس-ءارپىن الىپ تاستاساق، لاتىنشا بولىپ شىعا كەلەر ەدى.

ءتىپتى تولىقتاي كيريلدەن قۇتىلعىمىز كەلسە، قازىرگى كيريلشە الىپبيىمىزدەگى «ب»، «گ»، «ج»، «ز»، «ل»، «م»، «ن»، «ش» ارىپتەرىمىزدى لاتىندىق «ۆ»، «g»، «j»، «z»» «l»، «m»، «n»، «c» ارىپتەرىمەن الماستىرساق، ال قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن تانىتاتىن ءا، ءو، ۇ، ءۇ، ءى، ع، ق، ڭ دىبىستارىنا كەيبىر لاتىنشا ارىپتەردى وزگەرتىپ (وزگەرسە بولدى – ول لاتىنشادا، اعىلشىنشا دا ەمەس) تاڭبا بەرەمىز دەپ اسا قينالماي-اق، قازىرگى كيريلشەدەگى، بىراق وزىنشە وزگەشە بولىپ تاڭبالانعان قالپىندا قالدىرا سالساق، ورىندى بولاتىن سياقتى.

قالاي دەگەنمەن قازاق ءتىلى ءالىپبيىنىڭ ەرتەلى-كەش پە لاتىنشاعا كوشەتىنى – باسى اشىق ماسەلەگە اينالدى. لاتىنشاعا كوشۋدى كوپشىلىك قولداپ وتىر. الايدا قازاق ءتىلى دىبىستىق جۇيەسىندە قانشا دىبىس بار ەكەنى جانە ولاردىڭ سارالانۋى، داۋىستى-داۋىسسىز بولىپ جىكتەلۋى باياعىدا جاسالىپ قويىلسا دا [1; 2; 3; 4]، لاتىنشا جاڭا الىپبيگە كوشكەندە قانداي سيپاتتا بولاتىنى ءالى كۇنگە داۋلى بولىپ كەلەدى.

بىرەۋلەر قازىرگى كيريلشە الىپبيدەگى بارلىق ارىپتەردى لاتىنشالاي سالۋدى كوزدەسە، ەندى بىرەۋلەر قازاق ءتىلىنىڭ ا.بايتۇرسىنۇلى تۇگەندەپ بەرىپ كەتكەن 28 ءتول دىبىسىن عانا لاتىنشالاۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. ال ەندى بىرەۋلەر كەزىندە، نەگىزىنەن، ورىس ءتىلى ارقىلى دەندەپ ەنگەن «ۆ»، «ف»، «ح» دىبىستارىن دا قازاقتىڭ بولاشاق لاتىنشى الىپبيىنە قوسۋ كەرەك، ويتكەنى بۇل دىبىستارمەن جازىلىپ-ايتىلاتىن سوزدەر بارشىلىق، ولاردى قازىرگى قازاق قوعامى ايتا دا، جازا دا الادى. ولار قازاق ءتىلى دىبىستارى بولىپ كەتكەن دەگەن سياقتى  الەمدىك تىلدەردىڭ تىلدىك زاڭدىلىقتارىنا ەش سايكەس كەلمەيتىن ءوز ۋاجدەرىن العا تارتىپ، ارىپتەر سانىن 31-گە، ءتىپتى 33-كە دە جەتكىزىپ ءجۇر [5, 309-315].

ءبىز، نەگىزىنەن العاندا، وسى ءۇش باعىتتى ۇستانىپ، اعىلشىن ءتىلى ارىپتەرى بويىنشا قازاق ءالىپبيىن قۇراستىرۋشىلاردىڭ [5; 6; 7; 8; 9; 10; 11; 12] نۇسقالارىن زەرتتەپ-زەردەلەۋ بارىسىندا ولاردىڭ كوپشىلىگى كوپ جاعدايدا ءبىرىن-ءبىرى قايتالايتىنىنا جانە 1929 جىلعى قازاق ءالىپبيىنىڭ بارىنشا دۇرىس نۇسقاسى بولعان لاتىنشا الىپبيدەن كەم ءتۇسىپ جاتقانىنا كوز جەتكىزدىك. ولار – بىزدىڭشە، مىنالار: 1. 31 جانە ودان دا كوپ دىبىستارعا ءارىپ ارناعاندار قازاق ءتىلىنىڭ 1929 جىلعى لاتىنشا الىپبيىندە جوق دىبىستاردى دا تاڭبالايمىز دەپ اۋرە بولعان; 2. دۇنيەجۇزى ءتىلدىرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنە كوپ جاعدايدا ورتاق بولىپ كەلەتىن دىبىستاردى لاتىنشا تاڭبالاۋدا، نەگىزىنەن، بىرىزدىلىك ساقتالعانمەن، قازاق (تۇركى) ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن تاڭبالاۋعا اعىلشىن ءتىلىنىڭ بەلگىلى ءبىر دىبىستارىنىڭ تاڭباسى بولىپ تۇرعان ارىپتەردى العان. 3. ءتىل دىبىستارى دا شارتتى تاڭبالارعا جاتاتىنى ەسكەرىلمەي، قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك دىبىستارىن اعىلشىن ءتىلى دىبىستارىن تاڭبالايتىن ارىپتەرمەن ءتۇرلى دياكريتيكالىق سيمۆولداردىڭ كومەگىمەن ءسال وزگەرتىپ بەرۋ باسشىلىققا الىنعان. بۇل قاتەلىك، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاق ءتىلىنىڭ 1929 جىلعى لاتىنشا ءالىپبيىن قۇراستىرۋ كەزىنەن باستاۋ العان. 4. بىرقاتار جوبالاردا قازاق ءتىلىنىڭ كەيبىر ءتول دىبىستارى جۋان-جىڭىشكە بولىپ جۇپتاسىپ كەلەتىندىگىنە بايلانىستى ءبىر عانا تاڭبا بەرىلىپ، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعىن ارناي بەلگىلەر ارقىلى تاڭبالاۋ ۇسىنىلعان. بۇنداي ءالىپبيدىڭ اسا ىقشامدىلىعى جاعىنان وزىندىك ارتىقشىلىعى بولعانىمەن، ءالىپبي ۇيرەتۋدە بولاتىن كەمشىن تۇسى دا بار ەكەنىن اڭعاردىق. وعان رەتىنە قاراي كەيىنىرەك ارنايى توقتالامىز. 5. ءالىپبي قۇراستىرۋشىلاردىڭ بارشاسى – قازاق ءتىلى دىبىستارىن قالاي دا اعىلشىن ءتىلى ءالىپبيىنىڭ 26 ءارپى نەگىزىندە قۇراستىرۋ كەرەك دەگەندى قاتاڭ باسشىلىققا الىپ، قازاق تىلىندە جوق، بىراق اعىلشىن تىلىندەگى ءبىر دىبىستىڭ تاڭباسى بولىپ تۇرعان ءبىر ارىبىنە قازاق ءتىلىنىڭ باسقا ءبىر دىبىسىن تەلىگەن. 6. قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن دياكريتيكالىق سيمۆولداردىڭ كومەگىمەن نەمەسە قوس ارىپپەن تاڭبالاۋ – جازۋ كەزىندە كوپتەگەن قيىندىقتار تۋدىراتىنى مۇلدەم ەسكەرىلمەگەن. 7. ەڭ باستىسى، اعىلشىن جانە تاعى باسقا دا كوپتەگەن تىلدەردە جوق، بىراق قازاق (تۇركى) تىل(دەر)ىندە بار، ولاردىڭ سول ءتول دىبىستارىن وزىنشە تاڭبالاۋ قاجەت ەكەندىگى قاپەرگە الىنباعان. اتاپ وتەتىن جايت – قازاق ءتىلىنىڭ 1929 جىلعى لاتىنشا الىپبيىندە [11] جانە قىتاي قازاقتارىنىڭ 1965-1982 جىلدار ارالىعىندا قولدانعان لاتىنشا الىپبيىندە [13] بۇل ماسەلە، نەگىزىنەن، ءىشىنارا ەسكەرىلگەن. مىسالى، «ءا»، «ءو»، «ع»، «ڭ»، «ى» دىبىستارىنا ارناي ارىپتەر بەرىلگەن. «ەڭ» دەگەندەگى ەڭ باستىسى – لاتىنشا نەمەسە اعىلشىنشا ءارىپتى ءسال وزگەرتسە بولعانى – ول لاتىننىڭ دا، اعىلشىننىڭ دا ءارىبى (تاڭبا) بولماي قالاتىنىن ءالىپبي قۇراستىرۋشىلاردىڭ ەشقايسىسى قاپەرگە الماي كەلەدى. ءسويتىپ، ولار لاتىن/اعىلشىن ارىپتەرىنىڭ جوعارى جاعىنا ءبىر بەلگى قويساق، اعىلشىن ءتىلىنىڭ 26 ارىبىمەن (تاڭباسىمەن) قازاق ءتىلى دىبىستارىن تاڭبالايمىز دەپ قاتە جولعا ءتۇسىپ كەتكەن.

ءبىز، وسى جوبانى ورىنداۋشىلار، وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىنان باستاپ بۇگىنگە دەيىن دايىندالعان لاتىنشاعا نەگىزدەلگەن نەبىر ءالىپبي نۇسقالارىمەن تانىسىپ، سارالاپ، زەردەلەپ شىقتىق. سولاردىڭ ىشىندەگى قازاق ءتiلiنىڭ تابيعي دىبىستىق جۇيەسىنە سايكەس كەلەتiندەرى دە، مۇلدەم قاتە باعىت ۇستانىپ كەتكەندەرى دە بارشىلىق. بارلىعىنا ورتاق كەمشىلىك ءبىز جوعارىدا اتاپ وتكەندەر دەۋگە بولادى.

بارلىق جوبالىق الىپبيلەر اعىلشىن ءتىلى الىپبيىندەگى a, b, c, d, e, g, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, y, z ارىپتەرىن قازاق ءتىلىنىڭ ا، ب، س، د، ە، گ، ي، ج، ك، ل، م، ن، و، پ، ر، س، ت، ۋ، ز دىبىستارىنا بالاما ەتىپ السا دا، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارى ءا، ع، ق، ڭ، ءو، ۇ، ءۇ، ى، ءى دىبىستارىن اعىلشىن الىپبيىنەن ارتىق قالعان f, h, v, w, x ارىپتەرىمەن نەمەسە ءبىر دىبىستى تاڭبالاۋ ءۇشىن قولدانىلعان ءبىر ارىپكە قوسىمشا بەلگىلەر قويۋ ارقىلى تاڭبالاۋعا تىرىسقان. دەمەك، بارلىعىنا قيىندىق كەلتىرگەن قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارى ءا، ع، ق، ڭ، ءو، ۇ، ءۇ، ى، ءى بولعان.

ادامزاتتىڭ، ونىڭ ىشىندە بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ ءبىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناس جاساسۋى (سويلەسۋى) دىبىستىق تىلگە نەگىزدەلەتىنى بارشا جۇرتقا بەلگىلى. كەز كەلگەن ۇلتتىق ءتىل دۇنيەدەگى (جاراتىلىستاعى) بارلىق زات پەن ۇعىمدى وزىنە عانا ءتان ءتىل دىبىستارى جانە سولاردىڭ سان عاسىر بويى قالىپتاسقان تىركەسىمى بويىنشا تاڭبالاپ، ءتۇرلى سوزدەرگە اينالدىرادى. سول سەبەپتەن ءاربىر ۇلتتىق تىلدە بارلىق ادامزات تانىپ-بىلگەن زاتتار مەن ۇعىمدار تۇرلىشە دىبىستالىپ ايتىلىپ، وزىندىك ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن تانىتادى.

دەمەك، ءتىلدىڭ تاڭبالىق سيپاتى ونىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى بولسا، ونى جازباشا جەتكىزۋدە ءتىل دىبىستارىن ءدال تاڭبالاۋ – اسا ماڭىزدى. كەز كەلگەن تاڭبانىڭ، ونىڭ ىشىندە تىلدىك تاڭبالاردىڭ (مورفەمالار، سوزدەر، ءسوز تىركەستەرى، سويلەمدەر) ەكى جاعى بولاتىنى بەلگىلى. ءبىرىنشى جاعى – فورماسى بولسا، ەكىنشى جاعى – مازمۇنى بولىپ تابىلادى [14, 68-80].

ءارىپ – دىبىستىڭ سىرتقى فورماسى بولسا، ءبىر ارىپكە تەلىنگەن دىبىس ونىڭ مازمۇنى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس – شارتتى. ءار دىبىسقا قانداي تاڭبا بەرسەڭ دە ءبارىبىر. الايدا جاڭادان تاڭبالار ويلاپ تاۋىپ، جاڭا ءالىپبي قۇراستىرعاننان گورى، بۇكىل ادامزات تۇتىنىپ جۇرگەن جالپىحالىقتىق ءالىپبيدى (ماسەلەن، اعىلشىن) وزىنە لايىقتاپ قۇراستىرىپ الۋدىڭ كوپجاقتى پايداسى بار ەكەنى داۋسىز. وعان توقتالىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق بولار.

جاندى (اۋىزشا) تىلدە تىلدىك تاڭبالار (سوزدەر جانە ت.ب.) دىبىستارمەن تاڭبالاناتىن بولسا، سول دىبىستار جازباشا تىلدە ارىپتەرمەن تاڭبالانادى. ال ۇلتتىق جازۋ (گرافيكا) قاي ەلدىڭ ء(تىلدىڭ) الىپبيىنە (الفاۆيتىنە) نەگىزدەلسە دە، ءوزىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن جوعالتپاي، ۇلتتىق ءتىل بولدىپ قالۋى قاشاندا ماڭىزدى.

قاي ۇلت، مەيلى، كىمنىڭ ءالىپبيىن قابىلداسا دا، ءوزىنىڭ مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان تىلدىك زاندىلىقتارى بويىنشا بارشا ادامزاتقا ورتاق دىبىستارمەن قاتار ءوزىنىڭ ءتول دىبىستارىن، وزىندىك دىبىس تىركەسىمدەرىن (سوزدەرىن) تاڭبالاۋ، جازۋ، وقۋ، ايتۋ ءۇشىن الادى. بۇل دا تابيعي زاڭدىلىق. سوندىقتان دا جازباشا تىلدىك تاڭبالاردىڭ ىشىندەگى وتە-موتە ماڭىزدىسى – ءتىل دىبىستارىنىڭ دۇرىس تاڭبالانۋى.

وزگە تىلدىك دىبىستاردى جانە ولاردىڭ تاڭبالارىن (ارىپتەرىن) نەمەسە ۇلتتىق تىلدە بار دىبىستاردىڭ ارىپتەرىمەن جازىلعان، بىراق دىبىس تىركەسىمدەرى وزگەشە سوزدەردى (لەكسيكا، گرامماتيكا، سينتاكسيس ت.ب.) «حالىقارالىق سوزدەر» دەگەن جەلەۋمەن تالعامسىز-تالعاۋسىز قابىلداۋ ۇلتتىق ءتىلدىڭ ءوزىنىڭ تابيعي ءبىتىم-بولمىسىنان بىرتىندەپ اجىراپ، وزگەرۋىنە، بۇلىنۋىنە اپارادى. ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، ەڭ اۋەلى، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاق لاتىنشا ءالىپبيى ءوزىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ساقتاۋى اسا ماڭىزدى. سوندىقتان دا ا. بايتۇرسىنۇلى تۇگەندەپ بەرىپ كەتكەن قازاق ءتىلى دىبىستارى سانىنان ارتىق تا، كەم دە بولماۋى قاجەت.

وسى جەردە ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءا، ءو، ءۇ، ءى داۋىستىلارىن جەكە فونەما (دىبىس) ساناماعانىن جانە «ق» مەن «ك»، «ع مەن «گ» دىبىستارىن دا ءبىر تاڭبامەن بەرىپ، ولاردى دايەكشە ارقىلى اجىراتۋعا بولادى دەگەنىن، ءسويتىپ، قازاق ءتىلى الىپبيىندەگى ارىپتەر سانىن بارىنشا ىقشامداۋعا بولادى دەگەنىن [1, 146-147] ءبىز دە ويعا الدىق جانە «ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ دايەكشەسى نەگىزىندەگى ينتەرنەت ءالىپبي» دەگەن اتاۋمەن دايىندالعان بۇنداي الىپبيمەن دە تانىستىق [5, 260-266].

الايدا بۇنداي ءالىپبيدى ۇيرەتۋدىڭ مەكتەپ تابالدىرىعىن العاش اتتاعان جاس بالاعا ەداۋىر قيىندىق كەلتىرەتىنى بايقالادى. ويتكەن ءار دىبىستىڭ ارىپتەرىن ۇيرەتۋمەن قاتار قازاق ءتىلى دىبىستارىنىڭ ساپالىق سيپاتىن (داۋىستى-داۋىسسىز، داۋىستى دىبىستاردىڭ جۋان-جىڭىشكە بولىپ جىكتەلۋى ت.ب.) دا وقىتۋعا تۋرا كەلەدى ەكەن.

زامان تالابىنا وراي، اعىلشىن ءالىپبيى قۇرامىنداعى ارىپتەردى قازاق ءتىلى دىبىستارىنا بارىنشا سايكەستەندىرىپ الۋدىڭ قاجەت ەكەنىن ءبىز دە مويىندايمىز، بىراق اعىلشىن ءالىپبيى قازاق ءتىلىنىڭ لاتىنشا ءالىپبيىن قۇراستىرۋعا قانشالىقتى قاجەت بولسا دا، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن تاڭبالاۋعا جاراماي جاتىر.

ءبىز قازىر، كوپ جاعدايدا، قازاق ءتىلىنىڭ (تۇركى) ءتول ءبىر دىبىسىن تاڭبالاۋ ءۇشىن اعىلشىن تىلىندەگى (الىپبيىندەگى) ءبىر ءارىپتى قوسىمشا بەلگىلەر نەمەسە ەكى ءارىپتى قوسارلاۋ ارقىلى ءسال وزگەرتىپ پايدالانعىمىز كەلىپ ءجۇر. قالاي دەگەنمەن، بۇنىڭ ءبىر كەمشىلىگى بار. سەبەبى ولار اعىلشىن تىلىندە ءبىر دىبىسقا تاڭبا بولعاندىقتارىنان جانە سول ارىپتەر اعىلشىن ءتىلىن وقىتىپ-ۇيرەتۋ (وقىپ-ۇيرەنۋ) كەزىندە باستاپقى قالپىندا ۇعىندىرىلاتىندىقتان، ءوزىنىڭ بۇرىنعى دىبىستىق مازمۇنىنا تارتىپ كەتە بەرەدى. ءسويتىپ، اعىلشىن ءتىلىن قازاق تىلىمەن سالىستىرا ۇيرەتۋ نەمەسە اعىلشىنتىلدىلەردىڭ قازاق ءتىلىن وقىپ-ۇيرەنۋى كەزىندە قيىندىق تۋعىزۋى مۇمكىن.

بۇنىڭ ناقتى دالەلىن قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى كيريلشە الىپبيىنەن كورۋگە بولادى. وندا دىبىستالۋى جاعىنان ءبىر-بىرىنە جۋىق كەلەتىن، الايدا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار «ي»، «ۋ»، «ى» دىبىستارىنا بىردەي تاڭبا بەرىلگەندىكتەن، قايسىبىر ءورىستىلدى قانداستارىمىز تۇرماق، قازاقتىلدىلەردىڭ وزدەرى قۇرامىندا وسى ارىپتەر جازىلعان قازاق سوزدەرىن دۇرىس وقىپ، دۇرىس ايتا المايدى.

ماسەلەن، قازاق تىلىندەگى «ي» مەن «ۋ» ءۇندى داۋىسسىز دىبىستارى ەش ۋاقىتتا جالاڭ قولدانىلا المايدى. ولاردىڭ الدىندا، ياعني «ي» دىبىسىنىڭ الدىندا ەركىن قولدانىلا الاتىن «ءا/ا»، «ءو/و»، «ە» اشىق داۋىستى دىبىستاردى ايتپاعاندا «ءى/ى» جانە «ءۇ/ۇ» قىساڭ داۋىستى دىبىستارى قولدانىلاتىن بولسا، ال قوس ەرىندىك جۋىسىنقى «ۋ» ءۇندى داۋسىز دىبىسىنىڭ الدىنان دا، سوڭىنان دا «ءى/ى» قىساڭ داۋىستى دىبىستارى ەمەس، مىندەتتى تۇردە «ءۇ/ۇ» ەرىندىك داۋىستى دىبىسى ايتىلادى.

قازىرگى ەملەمىز بويىنشا «ۋ»، «ۋىز»، «اۋىل»، «جاۋىن»، «ءتاۋىر»، «ءساۋىر» سياقتى بولىپ جازىلىپ جۇرگەن تاعى باسقا دا تولىپ جاتقان سوزدەردىڭ «جاندى داۋىسپەن» دىبىستالۋى دا، ارىپتەرمەن تاڭبالانىپ جازىلۋى دا باسقاشا، ياعني [ۇۋ]، [ۇۋۇز]، [اۋۇل]، [جاۋۇن]، ء[تاۋۇر]، ء[ساۋۇر] بولۋى كەرەك ەدى. جوق، ولاي بولماي، ورىس ءتىلىنىڭ داۋىستى «ۋ/ى» دىبىستارىنىڭ تاڭباسى ەش تالعامسىز-تالعاۋسىز قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارىنا دا بەرىلە سالعاندىقتان، ءبىزدىڭ اتاعى «بۇكىل الەمگە» ءماشھۇر ءبىر اعامىز: «سەندەر، قازاقتار، ءوز سوزدەرىڭدى وزدەرىڭ دۇرىس جازىپ، دۇرىس وقىپ، ايتا الماي جۇرسىڭدەر. سەندەردىڭ «اۋىل» دەپ جازىپ جۇرگەندەرىڭ – قاتە. ول ءسوز جانە دە سول سياقتى ت.ب. سوزدەر «اۋل» دەپ جازىلۋى كەرەك. وسىنى بىلمەگەن قازاق ءتىلىنىڭ پروفەسسورلارىنا قايران قالامىن» دەپ جازادى.

ونىڭ بۇلاي ايتۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. وعان قازاق ءتىلى مەن ورىس تىلىندەگى «ۋ» مەن «ى» دىبىستارىنىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى بار ەكەنى ەسكەرىلمەي، بىردەي تاڭبا بەرىلۋى سەبەپ بولىپ تۇر. قازاقتىڭ «اۋىل» ءسوزىن ورىس ءتىلى دىبىستارىمەن وقىساق، [اۋىيل] بولاتىنىن ورىس ءتىلىن ءبىرشاما جاقسى بىلەتىن قازاقتارعا «ءجۇدا» تۇسىنىكتى. ال وسى ءسوزدىڭ «اۋل» دەلىنىپ ورىسشا جازىلۋى قازاقتىڭ [اۋۇل] دەپ دىبىستاۋىنا الدەقايدا جاقىن ەكەنىنە قاي قازاو بولسىن داۋ تۋعىزبايتىنى انىق.

ءبىز كوپ سوزبايىق دەپ بىرەر سوزبەن عانا ۇقساس دىبىستارعا ۇقساس ارىپتەردىڭ بەرىلۋى قانشالىقتى شاتاستىرۋعا اپاراتىنىن ايتىپ وتىرمىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ۇلتىق ءتول دىبىستارعا وزگەشە ارىپتەر بەرىلۋى – تابيعي تالاپ زاڭدىلىعى.

ءوزىمىزدىڭ وسى ۋاجدەمەمىزدى (موتيۆاتسيانى) باسشىلىققا الا وتىرىپ، سونداي-اق قازاق ءتىلىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى قۇراستىرىلعان لاتىنشا الىپبيلەرىندەگى ءبىز كەمشىن تۇستار دەگەندەردى ەسكەرە وتىرىپ، بۇرىنعى ءالىپي نۇسقالارىنان وزگەشە، قازاق ءتىلىنىڭ لاتىنشا نەگىزدى ءالىپبيىن قۇراستىردىق. ول – مىناداي سيپاتتا:

عىلىمي جوبا اۆتورلارىنىڭ لاتىنشا قازاق ءالىپبيى نۇسقاسى

جالپى، بۇل نۇسقانىڭ باسقا نۇسقالاردان اسا ءبىر ەرەكشەلىگى جوق. تەك قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن تاڭبالاعان كيريلشە الىپبيدەگى قازاقشا ارىپتەردى بارىنشا ساقتاپ قالۋعا تىرىستىق.

جوبالىق لاتىنشا الىپبيلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە «ڭ» دىبىسىن «ŋ» تاڭباسىمەن بەرگەن. ءبىز دە ونى ورىندى ساناپ، سولايشا تاڭبالاۋدى ءجون كوردىك.

«ع» دىبىسى «گ» دىبىسىمەن جۇپ ەكەندىگى ەسكەرىلىپ، ونى (ع-نى) تاڭبالايتىن ءارىپ «گ» دىبىسىنىڭ لاتىنشا «g» تاڭباسىنا بارىنشا ۇقساس بولۋى قاجەت ەكەنىن قاپەرگە الدىق. سول سەبەپتەن «ع» دىبىسىنا تاڭبالار جۇيەسىندەگى «Ƹ ƹ» تاڭباسىن بەرسە، قالاي بولار دەگەن ويعا كەلدىك.

ءتىلشى عالىمدارعا ءمالىم بولار، قازاق ءتىلىنىڭ 1929 جىلعى لاتىنشا الىپبيىندە دە، قىتاي قازاقتارىنىڭ 1965-1982 جىلدار ارالىعىندا قولدانعان لاتىنشا الىپبيىندە دە «ع» دىبىسىنا اۋەلدە «ƣ» تاڭباسى بەرىلگەن بولاتىن. جازۋ كەزىندە قولايسىزدىق تۋىنداتى ما ەكەن، الدە باسقاداي تاعى ءبىر سەبەبى بولدى ما ەكەن، ايتەۋىر، كەيىنىرەك بۇل تاڭبا «ğ» تاڭباسىنا اۋىستىرىلىپتى. وسى تاڭبا سياقتى 1929 جىلعى لاتىنشا ءالىپبيدىڭ اۋەلدەگى نۇسقاسىنداعى «ءا»، «ءو» تاڭبالارى دا كەيىنىرەك «ä»، «ö» تاڭبالارىنا اۋىستىرىلعانى بەلگىلى. ال ءبىز كيريلشەدەگى «ءا»، «ءو»، «ۇ»، «ءۇ» تاڭبالارىن بۇرىنعى مازمۇندا قالدىردىق.

قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى كيريلشە الىپبيىندەگى «ى» مەن «ءى» دىبىستارىن سول قالپىندا قالدىرماۋعا بىرەر سەبەپ بولدى. بىرىنشىدەن، «ى» دىبىسىن لاتىنشا «ۋ» ارپىمەن تاڭبالاۋ جالپى قولدانىسقا جاپپاي ەنىپ كەتتى. ەكىنشىدەن، جوعارىدا اتاپ ايتىپ كەتكەنىمىزدەي، «ى» دىبىسىن كيريلشە تاڭبالاۋدا پايدا بولعان قايشىلىقتار ەسكەرىلىپ، ونى لاتىنشا «y», ياعني لاتىنشا «يگرەك» ارپىمەن تاڭبالاعان ءجون بولار دەگەن شەشىمگە كەلدىك.

ال قازاق ءتىلىنىڭ «ءى» قىساڭ داۋىستى دىبىسىنىڭ قازىرگى كيريلشە تاڭباسى اعىلشىن تىلىندە باسىم جاعدايدا قازىرگى ءبىزدىڭ «ي» دىبىسىمىزدىڭ تاڭباسى بولعاندىقتان، وعان «» نەمەسە «ɪ» تاڭباسىن بەرگەن دۇرىس بولار دەگەندى ۇيعاردىق. ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت – «» تاڭباسى 1929 جىلعى لاتىنشا الىپبيىمىزدە قازىرگى كيريلشە «ى» دىبىسىنىڭ تاڭباسى بولعان ەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «ى» دىبىسىن «» تاڭباسىمەن، ال «ءى» دىبىسىن «ɪ» تاڭباسىمەن بەرۋگە دە بولادى.

ءبىز وسى نۇسقانى قۇراستىرعان كەزدە جازۋعا قولايلى بولۋ جاعىن ەسكەرىپ، ءتۇرلى دايەكشەلەر ارقىلى اعىلشىن ءتىلى ارىپتەرىن وزگەرتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن تاڭبالاۋدان سانالى تۇردە باس تارتىق. باستى ءۋاجىمىز – قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارى وزىنشە بولەك تاڭبالاۋعا مەيلىنشە سۇرانىپ تۇر. ويتكەنى ونداي دىبىستاردىڭ وزىنشە تاڭبالانىپ جازىلۋى جانە وقىلۋى قازاق ءۇشىن كەرەك. ال باسقا جۇرتقا، سونىڭ ىشىندە تۋىسقان تۇركى حالىقتارىنا دا ولاردىڭ قالاي تاڭبالانعانىنىڭ ەشقانداي ءمان-ماڭىزى جوق.

وسى رەتتە تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە – ءبىز ءوزىمىزدىڭ وسى نۇسقامىزدى دايىنداۋ بارىسىندا تۇرىك، ءازىربايجان، وزبەك، تۇرىكمەن تىلدەرىنىڭ [15;16; 17; 18; 19; 20; 21; 22; 23; 24] دە لاتىن نەگىزدى الىپبيلەرىمەن تولىقتاي تانىسىپ شىقتىق. ولاردا دا، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، ءبىزدىڭ ءالىپبي قۇراتىرۋشىلارىمىزدىڭ قاتەلىكتەرى قايتالانعان. تەك ءازىربايجان ءتىلىنىڭ لاتىنشا الىپبيىندە عانا «ءا» دىبىسىنىڭ تاڭباسى سول كيريلدەگىشە قالعان. ولار ونى بۇل دىبىستىڭ ءازىربايجان تىلىندە اسا بەلسەندى دە ءجيى قولدانىلاتىنىمەن تۇسىندىرەدى. ەگەر ولار تۋىسقان تۇرىك، تۇرىكمەن، وزبەك تىلىندەگىدەي، «ä» تاڭباسىمەن بەتىن بولسا، ءازىربايجان ءتىلى جازۋىنىڭ جوعارى جاعى نۇكتەگە نەمەسە باسقا ءبىر بەلگىلەرگە تولىپ كەتەدى ەكەن.

جازۋ بارىنشا ىقشام بولۋى قاجەت دەگەن جەلەۋمەن كەزىندە «ي» مەن «ۋ» ءۇندى داۋىسسىز دىبىستارىنىڭ الدىندا كەلەتىن «ى»، «ءى»، «ۇ»، «ءۇ» داۋىستى دىبىستارىن جازۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ، ساۋ باسىمىزعا ساقينا تىلەپ العانىمىزداي، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن قوس ارىپتەرمەن بەرسەك، ۇلكەن قيىندىقتار تۋىنداپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرىپ، ودان دا سانالى تۇردە باس تارتىق. راسىندا دا قوس ارىپتەرمەن ءتول دىبىستارىن تاڭبالاعان وزبەك، تۇركىمەن جازۋى قازىرگى كەزدە ۇلكەن قيىندىقتاردى باستان كەشىرىپ جاتىر.

قورىتا كەلە ايتارىمىز، كيريلشەدەگى ءتىلىمىزدىڭ ءتول دىبىستارىن وزگەشە تاڭبالايتىن ارىپتەرىمىزدى ساقتاي وتىرىپ، لاتىنشا نەگىزدى جاڭا ءالىپبي قۇراستىرساق، ەرەسەكتەر جاڭا جازۋدى وڭايىراق يگەرەر ەدى، ال جاڭا ءالىپبي نەگىزىندەگى جازۋمەن تاربيەلەنىپ وسەتىن جاس ۇرپاق بۇرىنعى جازۋىمىزداعى كۇللى جازبا دۇنيەلەرىمىزدى ءبىرشاما ەركىن وقىپ-تۇسىنە الار ەدى. سەبەبى ءالىپبي اۋىستىرعاندا ەڭ الدىمەن زارداپ شەگەتىندەر كيريلل جازۋىنا ۇيرەنىپ قالعاندار. قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارى بۇرىنعى كيريلل الىپبيىندەگى، ونىڭ وزىندە سول ەرەكشە دىبىستاردى كيرلدەگىدەن وزگە ەتىپ تاڭبالاعان سول ارىپتەر ارقىلى بەرىسەك، ولار جاڭا ءالىپبيدى يگەرۋدە كوپ قينالماس ەدى. البەتتە، بۇل ءبىزدىڭ جەكە ۇسىنىسىمىز.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. بايتۇرسىنوۆ ا. ءتىل تاعىلىمى. – الماتى: انا ءتىلى، 1992. 238 ب.

2. مىرزابەكتەن س. قازاق ءتىلىنىڭ ايتىلىم سوزدىگى. – الماتى: «سوزدىك-سلوۆار»، 2001. 352 ب.

3. جۇنىسبەك ءا. قازاق فونەتيكاسى. – الماتى: «ارىس»، 2009. 296 ب.

4. قاليۇلى ب. ءتىل ءبىلىمىنىڭ جاڭا باعىتتىرى: كونتسەپت، پاراماتيكا، ديسكۋرس، ءماتىن، - الماتى: مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتى، 2012. – 246 ب.

5. لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيى: تاريحى، تاعىلىمى جانە بولاشاعى. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2007.

6. قازاق-اعىلشىن ءالىپبي جوبالارى. Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى old.abai.kz/node/14633.

7. جۇنىسبەك ءا. قازاق جازۋى: ءتول دىبىس – ءتول ءالىپبي. – استانا، 2013.

8. ءشارىپباي ا. قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋ نەگىزدەرى // Tobolinfo سايتى.

9. كۇدەرينوۆا ق.ب. قازاق جازۋىنىڭ تاريحى مەن تەورياسى. وقۋ قۇرالى. – الماتى: «ەلتانىم باسپاسى»، 2013. 242 ب.

10. فازىلجانوۆا ا. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۇركيا، ءازىربايجان، وزبەكستان ەلدەرىندە قالاي جۇرگىزىلدى؟ \\ انا ءتىلى، 2013, № 43. 2-3 ب.ب.

11. ءامىرجانوۆا ن. قازاقستانداعى لاتىن جازۋىنىڭ تاريحي تاعىلىمى. – الماتى: مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتى، 2012. – 300 ب.

12. التاي م.ب.، بولەگەن گ.س.، تورەحان ب.ن. لاتىن نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيى. جوبالار. الماتى:1998, - 136 ب.

13. عابيتحانۇلى ق. قازاق جازۋىنىڭ قازىرگى جاعدايى جانە بولاشاعى \\ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى تۋرالى زەرتتەۋلەر. - پەكين: ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتى، 2015ج. -120 ب.

14. ف. دە سوسسيۋر. كۋرس وبششەي لينگۆيستيكي/رەداكتسيا ش. باللي ي ا. سەشە; پەر. س فرانتس. ا. سۋحوتينا. دە ماۋرو ت. بيوگرافيچەسكيە ي كريتيچەسكيە زامەتكي و ف. دە سوسسيۋرە; پريمەچانيا / پەر. س فرانتس. س. ۆ. چيستياكوۆوي. پود وبشش. رەيا. م. ە. رۋت.— ەكاتەرينبۋرگ:يزد-ۆوۋرال.ۋن-تا،1999.— 432 س.

15. Jala Garibova Language policy in post-Soviet Azerbaijan: political aspects. Citation Information: International Journal of the Sociology of Language. Volume 2009, Issue 19, P. 7–32.

16. Jacob M. Landau,Barbara Kellner-Heinkele Politics of Language in the Ex-Soviet Muslim States: Azerbayjan, Uzbekistan .\\ London. Hust 2012. P.28–32

17. Barbara Kellner-Heinkele / Elena V. Boykova / Brigitte Heuer. Procee­dings of the 49th Permanent International Altaistic Confe­rence, Berlin, July 30 – August 4, 2006, ر.79-83

18. يسحاكوۆا ف. و پەرەۆودە ۋزبەكسكوي پيسمەننوستي نا لاتينسكۋيۋ گرافيكۋ. پيسمو پروفەسسورا ف.يسحاكوۆا پرەزيدەنتۋ 16:42 02.06.2003 www.centrasia.ru/newsA.php?st=1054557720

19. Alan Timberlake The Impersonal Passive in Lithuanian Proceedings of the Eighth Annual Meeting of the Berkeley Linguistics. Society (1982), ر. 508-524

20. يۋلداشەۆ ت. ي،در لاتينيزاتسيا ۋزبەكسكوگو الفاۆيتا: كوممەنتاري سپەتسياليستوۆ 07.05.2007 18:36 msk, سوب. ينف http://www.fergananews.com/article.php?id=5118

21. اساتوۆا, گ. ر. يازىكوۆايا پوليتيكا ۆ ۋزبەكيستانە ۆ. حح ۆەكە: سۋت، پوسلەدستۆيا ي ۋروكي ... تاشكەنت، (اۆتورەفەرات ديسسەرتاتسي نا سويسكانيە ۋچەننوي ستەپەن ك.ي.ن.) 2004.− 50س.

22. Akalın Ş.H.  a.g.m.، s.30. ; Ahmet B. Ercilasun, Bugünkü Türk Alfabeleri, c.I, Kültür Bakanlığı Yayınları، Ankara, 1977, s.55.

23. Ahmet Tecemer, Rus Egemenliğindeki Türklerin Alfabelerini Değiştirmeleri, Kayseri, 1994, s.37.

24. Bilal N. Şimşir, Azerbaycan’da Türk Alfabesi Tarihçe, Türk Dil Kurumu Yayınları، Ankara, 1991, s.16.

يسحان ب.ج، ف.ع.ك،. دوتسەنت،  ابىلاي حان اتىنداعى قازحقجاتۋ

Abai.kz