قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدەگى ءباسپاسوز بەتتەرىندە بيزنەسمەندەردىڭ ەلگە بەت بۇرۋىنا بايلانىستى بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى ءجيى ايتىلۋدا. بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى ۇعىمى ەلىمىزگە سالدە بولسا كەش جەتتى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جەكە بيزنەس جاساۋ پايدا بولدى. العاشقى ون جىلدىقتا بيزنەسمەندەر شاعىن كاسىپكەرلىكتەن ىرىلەنىپ، ۇلكەيۋىنە ون جىلدان اسا ۋاقىت كەتتى. ودان كەيىن عانا ەل ىسىنە ارالاسا باستادى. وسىعان بايلانىستى 2008 جىلدان باستاپ ەلىمىزدە «پارىز» بايقاۋى (بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىنە بايلانىستى ىسكەرلەر اراسىندا ەلگە قاراسىپ، قايىرىمدىلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەن جانداردى قولداۋ مەن ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا) تۇراقتى تۇردە وتكىزىلۋدە.

قادىرلى وقىرمان وسى تۇستا وتكەن مەن بۇگىندى سالىستىرا وتىرىپ، وتكەنىمىزدە ونەگەلى ىستەردىڭ ءبىر سىپىراسىنا توقتالدىق. كەشەگى «كەڭەستىك قىزىلداردىڭ» قالامىنان شىققان دۇنيەلەردى وقىپ كورسەك قازاق بايىنىڭ وبرازى تەك قاناۋشىنىڭ بەينەسىن بىزگە ۇسىنادى. ال قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك قولداۋ تۇرلەرى تۋرالى كەڭەستىك قوعامىنداعى سوتسيوليستتىك يدەيانى ناسيحاتتاۋشىلار تىم توقتالا بەرمەيدى. سوندىقتان دا، الدىمەن الەۋمەتتىك قولداۋدىڭ بيزنەس سالاسىنا ءتان تۇرلەرىنە، ونىڭ تابيعاتىنا توقتالا كەتۋدى ءجون كوردىك. ودان كەيىن ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى قازاق بايلارىنىڭ الەۋمەتتىك مىندەتتەرى مەن جالپى حالقىمىزعا ءتان الەۋمەتتىك قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءسوز ەتۋدى ماقسات ەتتىك.

بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى باتىس ەلدەرىنەن باستاۋ العان ءۇردىس. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا كاپيتاليستىك قاتىناستاردىڭ دامۋىنىڭ ناتيجەسىندە جۇمىسشى تابىن كاسىپورىن يەلەرى اياۋسىز جۇمىسقا جەگۋ ورىن الدى. كۇنىنە ون ءتورت ساعاتتى جۇمىستىڭ ورنىنا سەگىز ساعاتتىق جۇمىس كۇنىن ەنگىزۋ دەگەن تالاپتار قويىلدى. پاتشالىق رەسەيدە سوتسياليستىك جۇيە ورناۋىنا بايلانىستى ەۋروپالىق ەلدەر جۇمىسشىلار قۇقىعىنا ءمان بەرىپ، سەگىز ساعاتتىق جۇمىس كۇنى، ولاردىڭ مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتۋىنە، اۋىرسا ەمدەلۋىنە جاعداي جاساي باستاۋى بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ نەگىزىن قالادى.

بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى ەكى سيپاتتان تۇرادى. ونىڭ ءبىرى-ىشكى جاۋاپكەرلىگى، ەكىنشىسى-سىرتقى جاۋاپكەرشىلىگى. ىشكى جاۋاپكەرشىلىگىنە ول كاسىپورىننىڭ جۇمىسشىسىنا ەڭبەك كودەكسىندە كورسەتىلگەن مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋىنا قاتىستى جانە ودان بولەك جۇمىسشىلاردى كومپانيا ءىسىنىڭ العا باسۋىنا ىنتالاندىرۋ ماقساتىنداعى ءارتۇرلى ىنتالاندىرۋ ىستەرىن اتايدى. جۇمىسشىلاردىڭ وتباسىنا ءىس-شارالار بارىسىندا كومەك كورسەتۋ، ودان بولەك ءارتۇرلى بايقاۋلار ۇيىمداستىرىپ، سول بايقاۋ جەڭىمپازدارىنا شيپاجايلارعا كومپانيا ەسەبىنەن دەمالىپ قايتۋىنا مۇمكىندىكتەر بەرۋ. اتالعان ىستەردى جاساعان كومپانيالاردا جۇمىسشىلار مەن باسشىلىق اراسىندا تىعىز قاتىناس ورناپ، ءبىر كوماندا رەتىندە جۇمىس جاساۋعا دەگەن شابىتتارى پايدا بولىپ، كومپانيانىڭ تابىس تابۋى ەسەلەنەدى ەكەن. بۇل دەگەنىمىز - جۇمىسشى مەن جۇمىس بەرۋشىنىڭ اراسىن ورتاق مۇددەگە جۇمىلۋىنا الىپ كەلۋىنە، ورتادا ءوزارا سەنىمنىڭ پايدا بولۋىنا نەگىز بولۋدا. بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى ارقىلى ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر جاساپ جاتقان كومپانيالاردا، ارينە، قارجىلىق تۇرعىدان بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە شىعىنداردىڭ پايدا بولاتىنى زاڭدىلىق. دەسە دە جۇمىس بەرۋشى كومپانيالار جۇمىسشىلاردى ىنتالاندىرۋ ارقىلى ولاردىڭ جۇمىسقا دەگەن ىنتا-جىگەرىن وياتىپ، جۇمىستىڭ ونىمدىلىگى ارقىلى سول قارجىنى ەسەلەپ قايتارادى ەكەن.

بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ سىرتقى سيپاتىنا كەلەر بولساق. جوعارعى قارقىندا دامىعان كومپانيالار ەلگە قامقورلىق جاساۋ ىسىندە، وزدەرىنىڭ ىشكى ەرەجەلەرى اياسىندا، جولعا قويعاندارى كوپتەپ كەزدەسەدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا، ءبىلىم بەرۋى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا كومەكتەسۋ. كومپانيالار ورنالاسقان تەرريتورياعا جاقىن ايماقتارىندىڭ حالقىنا قاجەتتى مەكتەپ، مەديتسينالىق مەكەمەلەر سالۋ، ولاردى قاجەتتى تەحنيكالارمەن قامتاماسىز ەتۋ سىندى ىستەرمەن اينالىسادى. ودان قالا بەردى، دارىندى جانداردى قولداۋعا دەگەن ىستەرى تاعى بار. ەلدى مەكەندەردە ءتۇرلى اپاتتار مەن توتەنشە جاعداي بولعان جاعدايدا قول ۇشىن سوزىپ قولداۋدى جاتقىزۋعا بولادى. مىنە، وسى اتالعان ىستەرمەن اينالىسىپ جاتقان كومپانيالار مەن ولاردىڭ باسشىلارىنىڭ ءىسىن بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى دەپ زاماناۋي سوزبەن اتايدى. مەتسەناتتىقپەن اينالىسۋدى كوپتەگەن الەمگە ايگىلى كومپانيا باسشىلارى تۇراقتى تۇردە جولعا قويىپ، وزدەرىنىڭ اتىنان قايىرىلىمدىق قورلارىن اشىپ جۇمىس ىستەۋدە. وسىنداي قايىرىمدىلىق ءىسىن جولعا قويعان كومپانيالاردىڭ بىرىنشىدەن ەل ىشىندە بەدەلى جوعارىلاۋىنا الىپ كەلسە، ەكىنشىدەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىر اڭعارعان جاعدايى قايىرىمدىلىقپەن اينالىسقان كومپانيالار كوپ جاعدايدا بانكروت بولمايدى ەكەن. بولعان جاعدايدا ولاردى قولداۋشىلار كوبەيىپ قايتا قالپىنا كەلۋ مۇمكىندىگى جوعارى ەكەن. سوندىقتان دا كومپانيالار وسىندا ىسپەن اينالىسۋدى جۇيەلەندىرىپ، تۇراقتى ىسكە اينالدىرۋىنا نەگىز بولعان.

جوعارىدا ايتقانداي بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ شىعۋىنا ءبىرى رەسەيدە ورناعان سوتسياليستىك جۇيە اسەر ەتتى. ياعني، قاراپايىم حالىق اراسىندا سوتسياليستىك كونىل كۇيدىڭ ەتەك الۋىنا سول كەزدەگى ەۋروپا ەلدەرىندەگى جابايى كاپيتاليستىك قاتىناستار سەبەپ بولدى. سودان ەۋروپالىق ەلدەردىڭ ىسكەر ازاماتتارى ءوز ەلدەرىندە كوممۋنيستىك بەلسەندىلەردىڭ سانى ارتىپ، باتىس ەلدەرىندە ەتەك الماۋى ءۇشىن جۇمىسشىلارعا جاعداي جاساي باستادى. بۇل بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ العىشارتىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرامىز. ەكىنشىدەن،  جابايى كاپيتاليستىك قاتىناستاردان باس تارتىپ، ونىڭ ورىنا قالىپتى كاپيتاليستىك قاتىناستارعا بەت بۇرۋعا سەبەپ بولدى. وسى ەكى نۇكتەگە توقتالساق. سول زاماندا جيىرماسىنشى عاسىر باسىندا قازاق جەرىندەگى بايلاردى ەۋروپانىڭ جابايى كاپيتاليستەرىمەن سالىستىرىپ قاراۋ سوتسياليستىك ادەبيەتتەردە كەڭىنەن ەتەك العان جاعداي ەدى. ماسەلەگە قازاقتىڭ ءجون-جورالعىلارىمەن جاۋاپ بەرىپ كورسەك. ناقتى فاكتى رەتىندە «جەتى جارعىنى» نەگىزگە الا وتىرىپ قاراستىرساق.

زەرتتەۋشى جامبىل ارتىقباەۆتىڭ «جەتى جارعى»[1] كىتابىنىڭ نەگىزىندە ەرتەدەگى قازاق قوعامىنداعى ءوزارا الەۋمەتتىك كومەك تۇرلەرىنە توقتالىپ وتسەك. وسىعان وراي جەتى جارعىدا كورسەتىلگەن الەۋمەتتىك قولداۋ ءتۇرى مەن قايىرىمدىلىق جاساۋدى ءبىزدىڭ قوعام نەگىزىندە ەرتەدەن مەملەكەتتىك، ۇلتتىق دەنگەيدە ينستيتۋتسيونالدىرا بىلگەن ەدى.  الەۋمەتتىك قولداۋ تۇرلەرىن باپ-بابىمەن جانە تاراۋ قالپىندا بەرگەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

الاشتىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى:

1. قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى الاش قارتايعان ۋاقىتىندا ءۇش بالاسىنا /اق ارىس، جان ارىس، بەك ارىس/ ەنشى ءبولىپ، وزىنە ءبىر بولىگىن الىپ قالىپتى. ءولىم الدىندا بالالارىن ارىزداسۋعا شاقىرىپ قولىنداعى ءبىر بولىكتى تاعى ۇشەۋىنە بەرىپ “بولىنبەگەن ەلشىلەرىڭ بولسىن” دەپتى. جولاۋشى جۇرسەڭدەر، كوشىپ-قونىپ جۇرسەڭدەر، قيىندىق كورسەڭدەر اياق-تاباقتارىڭدى، جەيتىن مالىڭدى الىپ جۇرمەڭدەر، وسى ۇلەستەن ءبىر-بىرىڭە قوناقاسى بەرىڭدەر دەپ تاپسىرسا كەرەك. وسى سەبەپتەن قازاق بالاسى “الاشتان قالعان بولىنگەنگە ەنشىم بار” دەپ بىلەدى (بايلار قۇدايى قوناق ءۇشىن ارنايى قوناق ءۇي ەسەبىندەگى جەكە بولەك كيىز ءۇي تىگىپ قوياتىن بولعان. ر.ا).

2. كەز كەلگەن قازاق شارۋاشىلىعى جۇتتان، نە جاۋگەرشىلىكتەن توزسا، قازاق بالاسىنان جىلۋ جيناۋعا حاقىلى. سوعىستىڭ كەزىندە جاۋ شاپقان رۋلار، وزگە ەلدەن جىلۋ تالاپ ەتۋگە حاقىلى. Əركىم ءوزىنىڭ مۇمكىندىگىنشە كومەكتەسەدى.

3. كەز-كەلگەن قازاق وتباسى، نە اتا بالاسى شارۋاشىلىعىنا كومەك سۇراپ /قۇن تولەۋ، قالىڭ بەرۋ، جاساۋ/ بىرگە قونىپ، بىرگە جايلاپ جۇرەتىن كورشى اۋىلداردان، وتباسىلارىنان كومەك سۇراۋعا حاقىلى.

4. ەگەر كەدەيلەۋ وتباسىنىڭ ءبىر ۇلكەن مالى كەزدەيسوق ولسە (مىسالى: قۇدىققا قۇلاپ) ونىمەن جاقىن وتىرعان كورشى اۋىلداس اعايىندارى “ون ەكى جىلىك” دەپ كومەك كورسەتىۋى شارت.

5. ەگەر بار بولىپ وتىرىپ (باي بولىپ ر.ا), الىس-جاقىن اعايىن نەمەسە قايمانا قازاق ناشارعا كومەك بەرمەسە، وعان كەمى ات شاپان ايىپ سالىنادى، زورى قوعامدىق جيىنداردان شەتتەتىلەدى.

6. جاۋگەرشىلىكتەن كەلگەن باتىرلار “ساۋعا” دەپ الدىنان شىققان قازاق بالاسىنا / ولاردىڭ ىشىنە جاۋعا ءوزى بارۋ مۇمكىندىگى بار ادام ەنبەيدى/ ۇلەس بەرۋگە مىندەتتى.

7. بəيگەدە اتى وزىپ كەلگەن ادام، ەلدىڭ ۇلكەندەرىنە، قاتارلاس ادامدارىنا سىي كورسەتۋگە، ولجادان بولىسىۋگە مىندەتتى.

ساۋىن:

1. ساۋىن-جاعدايى كەلىسكەن، شارۋاسى ءتۇزۋ ادام (باي ادام ر.ا) ءوزىنىڭ كورشى-قولاڭىنا، تۋىس-جاقىنىنا ساۋىنعا مال/ جىلقى، سيىر/ بەرەدى. مال يەسىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ساۋىندى پايدالانۋشى نە وسىمىمەن، نە ءوسىمىنسىز قايتارادى.

2. ساۋىن ۋاقىتىندا پايدالانعان مالدىڭ ءسۇتى، ءجۇنى، قىلى ت.ب. مال يەسىنە قايتارىلمايدى. ساۋىندى پايدالانۋدىڭ ۋاقىتى ەكى جاقتى كەلىسىمگە بايلانىستى جاسالادى: ءبىر-ەكى جىلعا نەمەسە مال يەسىنىڭ شارۋاشىلىعىنداعى شىعىنعا دەيىن.

3. ساۋىن الىپ پايدالانىپ وتىرعان وتباسىلار - ەركەگى، بالا-شاعاسى بار بارلىعى دا مال يەسىنە تىلەكشىل بولۋى ءتيىس. سونىمەن بىرگە كەلىسىم بويىنشا كۇندەلىكتى شارۋاشىلىققا كومەكتەسۋ نەمەسە قىستا جىلقى باعۋ ت.ب. شارۋالاردى اتقارۋى مۇمكىن /سونىڭ ىشىندە بارىمتاعا بارۋ ت.ب. باسقا شارۋالار/. ەگەر بايدىڭ شارۋاشىلىعىن جۇت كەدەيلەندىرىپ نە جاۋ شاپسا جاقىن تۋىستارىنا، كورشى قولاڭعا بەرگەن ساۋىن مالىن مەرزىمىنەن بۇرىن قايتارىپ الۋعا حاقىلى.

قىزىل كوتەرۋ:

1. اعايىندى ەلدىڭ اراسىنداعى، اۋىل ىشىندەگى ءوزارا كومەك. ەگەر ءبىر ادامنىڭ ۇلكەن مالى اياق استىنان ءولىپ /مəسەلەن ساۋىپ وتىرعان بيەسى/, قيىندىق كورسە جاقىن تۋىس-كورشىلەرى ءبىر ۇساق مالدان بەرەدى. ول ءۇشىن مال يەسى ولگەن مالىنىڭ، ادال باۋىزداپ السا، ءبىر-ءبىر جىلىگىن كورشىلەرىنە تاراتادى. سول جىلىكتەردىڭ (ون ەكى جىلىك) ورىنىنا جينالعان مالعا ءىرى مال ساتىپ الادى.

شۇلەن تاراتۋ:

1. اسا بايىپ كەتكەن ادامداردىڭ نەمەسە ءبىر سەبەپتەرمەن قۇدايى دەپ ەلگە كومەك نە مىرزالىق كورسەتكىسى كەلگەن ادامداردىڭ اراسىندا كەزدەسەتىن ءوز مەنشىگىندەگى مال-دۇنيەنى تاراتۋدى “شۇلەن تاراتۋ” دەپ اتايدى. اعايىن، الىس-جاقىن تۋىستىڭ تىلەك ەتۋىمەن نەمەسە ءبىر اتاقتى ءىس بىتىرگەندە، نەمەسە جاقسى ءبىر اتاققا قالعىسى كەلگەندە دە دəۋلەتتى ادامدار ءوز ىقتيارىمەن شۇلەن تارتادى. ەلدىڭ بيلەرىمەن، اقساقالدارىمەن اقىلداسا وتىرىپ دəۋلەتتەرىنە قاراي ءى/5 ، نە ءى/10 بولىگىن تاراتادى /əر ءتۇرلى بولادى/.

2. ەگەر شۇلەن بەرسە مالىن قالىڭ ەلدىڭ الدىنان ايداتىپ əر ونىنشى، نە جيىرماسىنشى مالدى الدىنا كەلگەندەرگە بەرەدى. ول جولاۋشى وسى ەلدىڭ ادامى، وزگە ەلدىڭ ادامى بولسىن ايىرماسى جوق. تالاپ - باتاسىن بەرۋى، ريزالىعىن ايتۋى كەرەك. شۇلەنگە بەرگەن مالدى يەسى قايتا الا المايدى، قۇداي الدىندا ء/تəڭىرى الدىندا/ سۇراۋسىز دەپ بەرەدى. شۇلەننىڭ كەزەگى كەلگەن مال (جۇيرىك، جورعا بولسا دا نەمەسە اتاقتى بəيگە اتى بولسا دا) كەزەگى كەلگەن ادامعا بەرەدى. ەگەر شۇلەن مالى مال يەسىنىڭ مال دəۋلەتىنىڭ قۇتى بولسا وزگە مالعا اۋىستىرادى.

جىلۋ:

1. Əر ءتۇرلى تابيعي اپات /جۇت، ءورت ت.ب./ سالدارىنان مال مەن دۇنيەسىنەن ايىرىلىپ، كۇن-كورۋى قيىنداپ كەتكەن ادامدار قازاق بالاسىنان جىلۋ جيناۋعا حاقىلى. جىلۋدى ەل بولىپ تا، جەكە ادام بولىپ تا جينايدى، قانداي دا ءتۇرى بولماسىن جىلۋ جيناۋ تۋرالى شەشىمدى ەل باسشىلارى مەن بيلەردىڭ كەلىسىمىمەن الادى.

2. ەگەر اپات ءبىر ادامعا، ءبىر اتا بالاسىنا عانا كەلگەن بولسا، رۋلى ەل ءوز بەتىمەن-اق كومەكتەسىپ، جۇتاعان ادامدارعا قارايلاسادى. ال جوقشىلىق تۇتاس رۋعا كەلسە وندا امالدىڭ جوقتىعىنان وزگە ەلدەرگە بارىپ ءوتىنىش جاساۋعا تۋرا كەلەدى. ەل بيلەرى كورشى الىس-جاقىن ەلدەردىڭ باسشىلارىنان جىلۋ جيناۋ ءۇشىن كەلىسىمىن الادى. كەي جاعدايلاردا ءوز سىيلاسۋلارىنا قاراي /قۇدا-جەكجات ت.ب./ كورشى رۋلار ءوز بەتىمەن كومەك كورسەتەدى.

3. قازاق ىشىندە جىلۋدى كەز-كەلگەن دəۋلەتتى قازاقتان سۇراۋ ايىپ بولىپ تابىلمايدى /ەگەر شىن جۇتاپ وتىرسا/. جاعدايى كەلىپ وتىرعان ادام ناشارعا دەپ جىلۋ بەرۋ ءتəڭىرى الدىنداعى ءىس بولىپ تابىلادى. ەگەر جىلۋ جيناۋشى /ادام نە رۋ/ ءوزىنىڭ بەرەكەسىزدىگىنەن، جاعىمسىزدىعىنان، نە ءوز دəۋلەتسىزدىگىنەن اعايىننان كومەك الا الماي وزگە ەلدە جۇرسە، ايىپتالادى - ء“وز اعاسىن اعالاماعان، وزگەنىڭ اعاسىن جاعالايدى”.

جۇرتشىلىق:

1. كورشى ادامدار مەن كورشى رۋلاردىڭ اراسىنداعى ءوزارا كومەك “جۇرتشىلىق” اتانادى. ءبىر جۇرتتا تۇرىپ، مəسەلەن ەل كوشكەن كەزدە، تۋىسقانىن، كورشىسىن تاستاپ ءوزى جايلاۋعا كوشىپ كەتۋ قايىرىمسىزدىق بولىپ تابىلادى. مۇنداي ادامداردى ەل ايىپتايدى، بيلەرىن-بايلارىن قوعامدىق ىستەرگە قاتىستىرمايدى، توردەن ورىن بەرمەيدى ء/وزىن جارىلقاماعان/. قىستىڭ كۇنى مال-جايىلىمى قيىنداپ، مəسەلەن ءبىر جەردى كوكتايعاق مۇز باسسا، ول ەل جۇرتشىلىق ءدəستۇرىن پايدالانىپ كورشى-جاقىن رۋلاردىڭ جەرىنەن جايىلىم سۇراۋعا حاقىلى.

2. جازدى كۇنى جايىلىم بولعانىمەن، تۇششى سۋى جوق اۋىلدار مالىن سۋارۋ ءۇشىن كورشى ەلدەردىڭ قۇدىعىن، قونىپ وتىرعان وزەن-كولىن پايدالانۋعا حاقىلى.

كولىك كومەك/ات مايى/:

1. اعايىن-تۋىس اراسىنداعى، كورشى-قولاڭ اراسىنداعى كومەكتىڭ ءبىر ءتۇرى. قاشاندا باققان مالىنىڭ ىڭعايىمەن قونىس اۋىستىرىپ كوشىپ جۇرەتىن قازاق ەلى ءۇشىن دۇنيە-مۇلكىن تەڭدەيتىن، الىس جولعا شىدامدى كۇش كولىك باستى قاجەتتىلىك.

2. ءوز مالى بولماعان جاعدايدا نەمەسە بالا-شاعاسىنا، دۇنيە-مۇلكىنە جەتپەگەن جاعدايدا ءوز كورشى اعايىندارىنان، تۋىستارىنان الۋعا حاقىلى. كولىككە تۇيە، وگىز جىلقى الادى، ۇلكەن كۇيمەلەردى قوزعاۋ ءۇشىن əسىرەسە وگىزدەردىڭ ەڭبەگى ەرەكشە. كولىك مايىن əركىم ءوز قال-قادىرى كەلگەنشە كەلىسەدى. ونىڭ ىشىندە شارۋاشىلىق مəسەلەسىنە كومەكتەسۋ ت.ب.

مىنە وسىنداي قازاق قوعامىندا بەرىسىن ايتقاندا ءاز تاۋكە زامانىنان بەرى قالىپتاسقان بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى بولعان ەدى. ەندى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا ورناعان كەڭەس وكىمەتى بايلاردى زۇلىم رەتىندە كورسەتۋ ورىن الدى. ونداي زۇلىم بولسا قازاقتا جوعارىدا جەتى جارعىدا كورسەتىلگەندەي ىستەر ورىن العان بولماس ەدى.  ودان بولەك ات مايى، بايدىڭ تاسۋى دەگەن ءداستۇر سالتىمىز، وزىمىزگە ءتان مادەنيەتىمىز بولعان. ەۋروپا ەلدەرىنە كەلەر بولساق بۇلاردا نەگىزى مۇنداي ىستەرگە بەرتىن كەلە ءمان بەرىپ، ونى دامىتىپ ينستيتۋتسيونالدىرا الدى. سوندا بىزدە ولاردان اينا قاتەسىز كوشىرۋگە ۇمتىلدىق. ەندى وتكەن قازاقتىڭ ءجون-جورالعىلارىن سول  قالپىندا ورالتۋعا تاعى كەلمەس، زامان باسقا، زاڭ باسقا دەگەندەي. دەسە دە، «پارىز» سياقتى بايقاۋلاردىڭ اتتارىن جەتى جارعىدا كورسەتىلگەندەي ءار نوميناتسياسىن سولاي اتاۋعا بولار ما ەدى. ەستىگەن قۇلاق نوميناتسيا اتاۋلارىنىڭ شىعۋ تاريحىنا ءۇڭىلىپ، قازاقتىڭ وتكەن بايلارىنىڭ قوعام الدىندا قانداي جاۋاپكەرشىلىكتى ارقالاعانىڭ ءبىلىپ، سەزىنگەن بولار ەدى.

بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى ءىسىن جولعا قويعان ەلدەردە اپات ورىن العان جاعدايدا سول ەلدىڭ اتاقتى بايلارى دەر كەزىندە قول ۇشىن سوزباعانى ءۇشىن سىن ساداعىنا الىپ سىناپ جاتادى. ونى اقپاراتتىق قۇرالدارى جارىسا جازىپ، شىعارىپ جاتادى. كەزىندە قازاق بايلارىندا ەل باسقارعان ازاماتتار مەن حالىقتا سىنايتىن كەزدەرى ورىن العان.  «ەلگە ساۋىن بەرمەگەن بايدان بەز» دەگەن سياقتى سوزدەر ءبىزدىڭ سوزدىك قولدانىسىمىزدا ساقتالعان. مۇنىڭ ءمانىسى، ساۋىن بەرۋ، قىزىل كوتەرۋ، الاشتان بولىنبەگەن ەنشى، شۇلەن تاراتۋ، جۇرتشىلىق سياقتى ىستەرگە قىرىن قاراعان بايلارعا قاتىستى ايتىلىپتى. ساراڭ باي ۇعىمى دا وسى اتالعان ىستەرگە ءمان بەرمەگەن ادامدارعا قاتىستى ايتىلعان. الاش ارىستارى دا زامانىندا قازاق بايلارىن سىنادى. ولار قازاق مادەنيەتىندە قالىپتاسقان ءجون-جورالعىلاردى جاسامادىڭ دەپ سىناعان جوق. «زامان تالابىنا ىلەسىڭدەر، سول مىرزالىق جاساۋلارىڭدى ءبىلىم مەن اعارتۋشىلىق سالاسىنا قوسىڭدار» دەگەن ماعىنادا وي ايتىپ سىناعان ەدى. قازاق ەلىندە كەزىندە بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىن قوعام بولىپ جولعا قويا بىلگەندىگىن بىلدىرەدى. «قايىرىمدى بولسا - باي ورتاق» دەپ قايىرىمدى بايلاردى ەلگە قۇت رەتىندە ساناعان. ولاردىڭ اتتارى اۋىزدان اۋىزعا تاراپ كەتكەندىگى سونشا عاسىردان عاسىرعا اڭىز بولىپ قالعان.

تۇيىندەي كەلە، بۇگىن مەن وتكەننىڭ بايلانىسىنا ءمان بەرە قارادىق. وتكەننىڭ ءجون جورالعىلارىنىڭ بارلىعىن بولماسا دا ءبىر قاتارىن بۇگىنگى قولدانىسقا ەنگىزۋگە بولادى. «وزگەنىڭ ءىسىن تاڭسىق، ءوزىمىزدىڭ ءىستى مانسۇق قىلماي»، وتكەنگە دە ءمان بەرىپ كەيبىرىن بۇگىنگى قولدانىسقا ەنگىزە بىلسەك. تانىم تاريحىمىزدىڭ سىرى تۇسكەن جەرلەرىن قايتا جاڭعىرتىپ قويساق!

[1]ج. و. ارتىقباەۆ.  «جەتى  جارعى» مەملەكەت  جəنە  قۇقىق  ەسكەرتكىشى (زەرتتەلۋى، دەرەكتەر، تاريحى، ءمəتىنى). وقۋ قۇرالى. - الماتى:  زاڭ əدەبيەتى، 2006.—150 بەت

رۋسلان احماعانبەتوۆ

Abai.kz