قازاقستان مەن ورتا ازيا ەكولوگياسىنىڭ باستى جاۋى - «بايقوڭىر» كوسمودرومىنىڭ قۇرىلىسى 1955 جىلى باستالىپ، قازىر 6717 شارشى شاقىرىم ايماقتى الىپ جاتىر. 1957 جىلى تامىزدا العاشقى راكەتا ۇشىرىلعان. سودان بەرگى 50 جىلدا 1100 ءارتۇرلى ماقساتتاعى كوسموس اپپاراتى جانە 100-دەن استام كونتينەنتارالىق بالليستيكالىق راكەتا سىناقتان وتكەن. سونىمەن قاتار ءتۇرلى سوعىسقا قاجەتتى جاپپاي قىرىپ- جوياتىن 38 راكەتا مەن 80-نەن استام كوسموس كەمەسىنىڭ موديفيكاتسيالارى دا سىنالعان.

اۋاداعى اپات

كوسمودرومنان ۇشقان راكەتا­لاردىڭ ءبىرىنشى بولىكتەرى قاراعاندى وبلىسىن­داعى № 25-زوناعا تۇسسە، ەكىنشى بولىكتەرى سول وبلىستاعى № 4-زوناعا، ءۇشىنشى بولىكتەرى شىعىس قازاقستانداعى № 310-زوناعا قۇلاپ، كۇز، قىس، كوك­تەمدە داۋىلداردىڭ تۇرۋىنا، اياز­دىڭ قاتايۋ­ىنا اسەر ەتۋدە. ال جازدا اپتاپ ىستىقتى كۇشەيتىپ، ورمان مەن دالانىڭ ورتەنۋىنە اسەر ەتۋدە. راديو­اكتيۆتى ۋلى راكەتا سىنىقتارى قازاق دالاسىندا شاشىلىپ جاتىر. زىمىران تاسىعىشتاردا قولدا­نىلاتىن وتىننىڭ ۋلى، زياندى قوسپا­لارى قازاق جەرىنە وراسان زور ەكولوگيا­لىق زارداپتار اكەلۋدە.

رەسەيدىڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق بازاسى بوپ سانالاتىن «بايقوڭىر» قازىرگى الماعايىپ زاماندا ءبىزدىڭ مەملەكە­تىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، ەلىمىزدىڭ تاۋەل­سىزدىگىنە دە ۇلكەن قاتەر تۋدىرىپ وتىر.

قازاقستان مەن ورتا ازيا ەكولوگياسىنىڭ باستى جاۋى - «بايقوڭىر» كوسمودرومىنىڭ قۇرىلىسى 1955 جىلى باستالىپ، قازىر 6717 شارشى شاقىرىم ايماقتى الىپ جاتىر. 1957 جىلى تامىزدا العاشقى راكەتا ۇشىرىلعان. سودان بەرگى 50 جىلدا 1100 ءارتۇرلى ماقساتتاعى كوسموس اپپاراتى جانە 100-دەن استام كونتينەنتارالىق بالليستيكالىق راكەتا سىناقتان وتكەن. سونىمەن قاتار ءتۇرلى سوعىسقا قاجەتتى جاپپاي قىرىپ- جوياتىن 38 راكەتا مەن 80-نەن استام كوسموس كەمەسىنىڭ موديفيكاتسيالارى دا سىنالعان.

اۋاداعى اپات

كوسمودرومنان ۇشقان راكەتا­لاردىڭ ءبىرىنشى بولىكتەرى قاراعاندى وبلىسىن­داعى № 25-زوناعا تۇسسە، ەكىنشى بولىكتەرى سول وبلىستاعى № 4-زوناعا، ءۇشىنشى بولىكتەرى شىعىس قازاقستانداعى № 310-زوناعا قۇلاپ، كۇز، قىس، كوك­تەمدە داۋىلداردىڭ تۇرۋىنا، اياز­دىڭ قاتايۋ­ىنا اسەر ەتۋدە. ال جازدا اپتاپ ىستىقتى كۇشەيتىپ، ورمان مەن دالانىڭ ورتەنۋىنە اسەر ەتۋدە. راديو­اكتيۆتى ۋلى راكەتا سىنىقتارى قازاق دالاسىندا شاشىلىپ جاتىر. زىمىران تاسىعىشتاردا قولدا­نىلاتىن وتىننىڭ ۋلى، زياندى قوسپا­لارى قازاق جەرىنە وراسان زور ەكولوگيا­لىق زارداپتار اكەلۋدە.

رەسەيدىڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق بازاسى بوپ سانالاتىن «بايقوڭىر» قازىرگى الماعايىپ زاماندا ءبىزدىڭ مەملەكە­تىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، ەلىمىزدىڭ تاۋەل­سىزدىگىنە دە ۇلكەن قاتەر تۋدىرىپ وتىر.

سەبەبى، كوسمودرومنان كامچاتكاداعى «كۋرا» اسكەري پوليگونىنا سىناق ءۇشىن ءجيى-ءجيى ۇشىرىلىپ تۇراتىن سس-18 (ناتو-نىڭ كلاسسيفيكاتسياسى بويىنشا «ستيلەت» دەپ اتالادى), سس-19, سس-20 راكەتالارى ءبىز ءۇشىن اسا قاۋىپتى. ويتكەنى قانشا جەردەن اتوم قارۋى جوق ايماقپىز دەسەك تە، يادرولىق قارۋى بار ەلدەردىڭ ءوزارا سوعىس جانجالى تۋا قالعان جاعدايدا «بايقوڭىر» ءبىرىنشى نىسانا كوزى بولارى داۋسىز!

بۇكىل عالامشارىمىزدى قورشاپ تۇرعان اتموسفەراداعى اۋا قۇرامىنىڭ 20,95 پايىزى عانا تىرشىلىككە قاجەتتى وتتەگىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى ەكەن. ال قازىر رەسەيدىڭ كوسموسقا ۇشاتىن راكەتا قوزعالتقىشتارىندا گەپتيلدەن باستاپ، نەبىر ۋلى قۇرامدى زاتتارمەن قاتار، كريوگەندى وتىن دا قولدانىلادى.

ياعني اۋا بولگىش قوندىرعىلاردا وتتەگى مەن سۋتەگىن 184 گرادۋستا سۇيىل­تىپ الىپ، ەرەكشە تەحنولوگيالىق ارەكەتپەن قا­تاي­تىپ، ونى اۋاسىز كەڭىس­تىكتە راكەتا وتىندارىن جاعۋعا پايدالانادى.

ءسويتىپ، وزىمىزگە قاجەتتى وتتەگى گازدارى توننالاپ عارىشقا قايتارىمسىز كەتىپ جاتادى. بۇل قوندىرعىلار مەن زاۋىتتار جەرى دە، اۋاسى دا كۇيىپ كەتكەن، ورمانى جوق، تەڭىزى مەن كولى جوق، اق تاقىر «بايقوڭىر­دىڭ» اينالاسىندا ورنالاسقان. 1957 جىلدان بەرى ءار ساعات، تاۋلىك بويى سورىلىپ، وڭدەلىپ، وتتەگىدەن ايىرىلىپ، ءتىر­شىلىككە قاجەتسىز بولعان اۋا كولەمىنىڭ قانشا ەكەنىن ءبىر اللا عانا بىلەر. سونىڭ سالدارىنان قازاقستاننىڭ بايقوڭىرعا تاقاۋ ايماقتارىندا كۇن وتكەن سايىن وتتەگىنىڭ اۋاداعى قالىپتى مولشەردەن ازايۋ دەرەكتەرى انىقتالۋدا.

تىپتەن ءساۋىر مەن قازان ايلارى اراسىندا بۇل جەردەن وتتەگى الۋ مۇمكىن بولماي قالعان. وتتە­گىنىڭ اۋا قۇرامىنداعى از عانا اۋىت­قۋشىلىعى تەك قانا تىنىس الۋعا ەمەس، ادام اعزاسىنداعى زات الماسۋ ۇردىستەرىنە دە كەرى اسەرىن تيگىزىپ، انەميا، لەيكوميا، راك، تەرى اۋرۋلارىن دا اس­قىن­دىرۋدا. بۇعان نەشە ءتۇرلى مۋتاتسياعا ۇشىراعان جان-جانۋار­لار الەمى مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسى دە ەنەتىنىن ەسكەرسەك، قازاقستان ءۇشىن بايقوڭىر عارىش ايلا­عى­نىڭ زاردابى الاپات ەكە­نىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

عارىش زىمىراندارىنىڭ ءجيى ۇشى­رى­لۋىنان قازاقستاننىڭ تۇتاس ءبىر اي­ماق­تارىندا اۋا مەن بۇلتتاردىڭ تابيعي اعىمدارى الدەقاشان بۇزىلعان. عارىش كەمەلەرى ۇشقاننان كەيىنگى قىزىلوردا مەن راكەتانىڭ ۇشۋ تراەكتورياسىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل، الماتى، قاراعاندى، شىعىس قازاقستان، پاۆلودار وبلىستارداعى اپتالاپ تۇراتىن جەل مەن بوران، كوكتەم كەلىپ، جەمىس اعاش­تارى گۇلدەپ تۇرعان كەزدەردەگى اياق استىنان پايدا بولاتىن ۇسىكتەر، داۋىلدار مەن بۇرشاقتى نوسەرلەر - راكەتا ۇشى­ر­ۋ­­لارىنىڭ زارداپتارى ەكەنىن تاۋەلسىز عىلىمي ورتالىقتار دالەلدەپ وتىر.

«ساتانادان» ساقتان

وسىنشاما قولدان جاسالىپ جاتقان زارداپتى اپاتتاردىڭ نەگىزگى سەبەپكەرى رەسەيدىڭ قولدانۋدان شىعار­عان «Satan» SS-18, 19, 20 راكەتالارى بولىپ تۇر. ورىسشا «مبر رس-20ا» دەپ بەلگىلەنەتىن راكەتالاردىڭ يادرولىق وقتۇمسىقتارى الىنىپ تاستالىپ، قازىر ولار جەر سەرىك­تەرىن عارىشقا ۇشىرۋعا بەيىمدەل­گەن. بۇل راكەتالار كەزىندەگى كسرو پرە­زيدەنتى گورباچەۆ پەن اقش پرە­زيدەنتى رەيگانمەن اراداعى كەلىس­سوزدەر نەگىزىن­دە قورشاعان ورتاعا اسا قاتەرلى قارۋ رەتىندە جويىلۋعا ءتيىس بولاتىن.

ونى سىرت كوزدەن جانە حالىق­ارالىق قاۋىمداستىقتان جاسىرۋ ءۇشىن اۋىر «پروتون» راكەتالارى دەپ، جاڭا ات بەرگەن. جانە دە بۇل راكەتالاردى وربيتاعا شىعارعان كەزدەگى بولىپ قالاتىن كەزدەيسوقتىقتان ساقتانۋ ماقساتىندا 20 توننالىق قوسىمشا راكەتالىق وتىن باكتارى قويىلعان.

بۇل راكەتالارعا قورشاعان ورتاعا اسا قاۋىپتى گەپتيل وتىنى قولدانىلادى. ونىڭ اۋاداعى رۇقسات ەتىلگەن شەكتى تارالۋ مولشەرى - 1 مگ/كۋبوكيلومەتر. ياعني وتە ۋلى زياندى بۇل گەپتيل، حيميا ءتىلى­مەن ايتقاندا، سيممەترياسىز ديمەتيلگيدرازينمەن (س2ن8N2)  بىرگە اۋاسىز كەڭىستىكتە وتىننىڭ جانۋىن قامتاماسىز ەتەتىن وتتەگى گازى. وتتەگى گازى، اينالا­مىزدى قورشاعان ات­موسفەراداعى اۋا قۇرامىنىڭ - 20,95 %، ازوت - 78 %-ىن قۇراسا، ال قالعان 1%-ىن بارلىق ارگون، سۋ­­تە­گى، كسەنون، كريپتون، نەون، كومىر قىشقىل گازى سياقتى باسقا گازدار قۇرايدى.

ەكولوگياعا اسا قاۋىپتى مۇنداي راكەتا وتىندارىنىڭ 50-60 %-ى عانا جانىپ ۇلگەرىپ، قالعاندارى وربيتاعا شىققانعا دەيىن قازاقستان جەرىنە توگىلەدى ەكەن. گەپتيل سۇيىق وتىنى - اسا ۋلى، تىرشىلىكتىڭ ناعىز قاس جاۋى. وسى راكەتالاردا جانۋدى كۇشەيتەتىن كاتاليزاتور رەتىندە، كۇمىستىڭ يونى قولدانىلادى. بۇل، ءوز كەزە­گىندە، گەپتيلمەن بىرگە توگىلىپ، راكەتا ۇشىپ وتكەن تراەكتوريا بويىندا مىڭداعان شارشى شاقىرىم جەرلەردە ىلعالدى بۇلتتار مەن جەردەن ۇشقان بۋلاردى قويۋلاتىپ، قاتتى بۋلاندىرادى. اسىرەسە كۇز، قىس، كوكتەم ايلارىندا كوكتەگى كادىمگى جاي شۋدا اق بۇلتتار مەن قاتپار بۇلتتاردىڭ قالىڭ­دىعى 100-500 مەتر بولسا، «پروتوندار» ۇشقاننان كەي­ىن بۇل بۇلتتار بۋلانىپ، قالىڭدىعى بىرنەشە شاقىرىمعا دەيىن جەتەدى. اۋادا جەر بەتىنە كۇن ساۋلەسىن تۇسىرمەي قىم­تاپ، كۇننەن تارايتىن ەنەرگيا كوزىن تۇمشالايتىن «كورپە» پايدا بولادى. سونىڭ اسەرىنەن اۋا رايى كۇرت سۋىپ، جاڭبىر، ارتىنان قالىڭ (قىس كەزىندە) قار جاۋىپ، سوڭى 40-50 گرادۋستىق ايازعا اينالادى.

2001 جىلى جەلتوقسان ايىندا رەسەي بايقوڭىردان كەتپەك نيەتپەن ىلعالى كوپ ارحانگەلسك وبلىسىندا ورنالاسقان پلەسەتسك كوسمودرومىنان وسى «پروتون­نىڭ» بىرەۋىن ۇشىرعان. ناتيجەسىندە رەسەيدىڭ ەۆروپالىق بولىگىندە قالىڭ­دىعى بىرنەشە مەترگە جەتكەن قار جا­ۋىپ، ماسكەۋدىڭ وزىندە 40 گرادۋستاي اياز بولىپ، مىڭداعان قاڭعىباس - بومجدار قىرىلىپ، ودان كەيىن بۇل راكەتالاردى رەسەي كوسمودرومدارىنان ۇشىرۋعا تىيىم سالىندى. قازىر بۇل راكەتالار تەك قازاقستاننان عانا ۇشىرىلادى...

باتىس ەلدەرىنىڭ ولەردەي قورقىپ، «ساتانا» دەپ اتاعان راكەتالارى ىلعالى كوپ جەرلەردەن ۇشىرعاندا سۇمدىق ايازدى اپاتتار اكەلەتىنى - اسكەريلەرگە بۇرىن­نان بەلگىلى جاعدايلار.

وسى راكەتا وتىنى زارداپتارىنان قورعانۋ ءۇشىن، تاجىكستان مەن وزبەك­ستاننىڭ وڭتۇستىگىن­دە وسىرىلەتىن بيازى ­تالشىقتى ماقتا پلان­تا­تسيالارىن جازعىتۇرىمدا بۇرشاقتان قورعاپ، ونى جاۋىنعا اينالدىرۋ ءۇشىن بۇلتتاردى كۇمىس-يوندى سناريادتارمەن اتقىلاۋ تاجىريبەسى قولدانىلادى. ال گرۋزيانىڭ ىلعالدى تاۋلى قىراتتارىنداعى شاي پلانتاتسيالارىن سۋعارۋ ءۇشىن، جاز ايلارىندا مەتەوراكەتا ۇشىرىلىپ، ودان كۇمىس يوندارى بۇركىلىپ، جاساندى جاۋىن جاۋدىرىلادى. 1997 جىلى جاپون ەلى قىسقى وليمپيادا وتكىزەردە كۇمىس يوندارىن ۇشاقتارمەن بۇركىپ، قار جاۋمايتىن جەردە وراسان قالىڭ قار جاۋىپ، اينالاسىن ىلعالدى تەڭىز قورشاعان ەلدە اپاتتى جاعداي قالىپتاسىپ، پايدا بولعان قالىڭ بۇلتتاردى ىدىراتۋ ءۇشىن، جۇزدەگەن يسترەبيتەل-ۇشاقتاردى قول­دا­نىپ، جاساندى اپاتتى زورعا توقتاتقان.

سوعىس قارۋى رەتىندە ەسەپتەن شىعا­رىلعان بۇل راكەتالاردىڭ بۇگىنگى كۇندەرى 140-تان استامى وسى بايقوڭىردا ساق­تالىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە، وقۋ-جاتتىعۋ جيىندارىندا رەسەيدىڭ بايقوڭىردا ورنالاسقان ستراتەگيالىق ماقساتتاعى كوسموس اسكەرلەرى نەگىزگى قولدانىستا تۇرعان جاڭا راكەتالاردى ۇنەمدەپ، ەسكى، ەسەپتەن شىعارىلعان راكەتالاردى كامچاتكادا ورنالاسقان كۋرا نىسانا-پوليگونىنا قالاعان ۋاقىتىندا، قازاق­ستاننان سۇراماي-اق جىبەرە بەرەدى. ەگەر بۇل ۇشىرۋلار وسىلاي جالعاسا بەرسە، جوعارىداعى راكەتالار 2018 جىلى عانا تاۋسىلىپ، وعان دەيىن وسىلاي تابيعاتى­مىزدىڭ ويران-توپالاڭىن شىعارا بەرمەك.

بۇرىندارى، اقمولا قالاسى استا­ناعا اينالعانعا دەيىن بايقوڭىردان ۇشىرىلعان راكەتالار تسەلينوگراد، كوكشەتاۋ قالالارىنىڭ ۇستىنەن ۇشىپ ءوتىپ، بۇل ايماقتاردا سۇمدىق ايازدار بولىپ تۇراتىن. قازىر بۇل قالا استاناعا اينالعان سوڭ، مەملەكەتتىك باسشىلىق ورگاندارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، زىمىرانداردىڭ ۇشۋ تراەكتورياسى وزگەرتىلدى. سوندا استاناداعى بيلىك وكىلدەرى ادام بولسا، باسقا ايماقتىڭ حالقى مال ما دەگەن زاڭدى ساۋال قويۋدىڭ رەتى بار.

راكەتالاردىڭ ۇشۋ تراەكتوريا - باعىتى وزگەرگەن سوڭ، وق وبلىسىنىڭ سولتۇستىك اۋداندارى مەن جامبىل، الماتى، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنا قارلى بوراندار اكەلىپ، ونىڭ اسەرى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ايماقتارىنا تاراپ، وڭتۇستىكتە وزبەك، قىرعىز جەرى تۇگىلى، سوناۋ تاجىك جەرىنە دەيىن جەتۋدە. بيىلعى قىستاعى شىعىس قازاقستان مەن موڭعولياداعى سۇمدىق ايازدار مەن وڭتۇستىكتەگى تەڭىز بەن مۇحيت جاعاسىن­دا­عى ەلدەردەگى تاسقىندى اپاتتار دا  -وسى «پروتونداردىڭ» اكەلىپ جاتقان قا­سىرەتى. بۇل زىمىراندار ءوز وربيتاسىنا شىق­قانعا دەيىن عالام­شارىمىزدى ون­داعان رەت اينالاتىندىعى كوپشىلىككە بەلگىلى. سوندىقتاندا باتىس ەلدەرى اۋا رايى مەن ەكولوگياعا كەرى اسەرى قاتتى بۇل زىمىرانداردى «ساتانا» دەپ اتا­عان.

شاشەتەك شىعىن

راكەتالار ۇشىرىلعاننان كەيىن پايدا بولاتىن اۋا رايىنىڭ كۇرت سۋى مەن جاساندى ايازداردان كەيىن الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىل­وردا وبلىستارىندا كوكتەمدە گۇلدەپ تۇرعان جەمىس اعاشتارى مەن جيدەكتەردى ۇسىكتەر ۇرىپ كەتۋدە. وسىدان كەلەتىن شىعىن­داردى قاراپايىم اريفمەتيكا تىلىمەن ەسەپتەپ كورەيىك. وسى اتالعان وڭتۇستىك وبلىستاردى رەسپۋبليكا حالقى­نىڭ جارتىسىنا جۋىعى مەكەندەيدى.

ەڭ از مولشەردى ەسەپكە الىپ، بۇل وڭىرلەردە 1 ميلليون وتباسى تۇرادى دەپ ەسەپتەسەك، ولاردى ادام باسىنا بولمەي، تاعى دا ەڭ از، جوق دەگەندە ءبىر جىلدا ءبىر وتباسى 200 كگ جەمىس-جيدەك پايدالانعان جاعدايدا 200 000 000 كەلى بولادى ەكەن. ال وسى ونىمدەر­دىڭ ءار كەلىسىن ورتا ەسەپپەن 150 تەڭگەدەن ەسەپتەپ كورەيىك، سوندا 200 000 000 * 150 = 30 000 000 000 (وتىز ميلليارد) تەڭگەنىڭ جەمىس-جيدەكتەرىن جوعالتقان بولىپ شىعامىز.

بۇعان جىل سايىن ءار وتباسىنىڭ ۇيلەرىن جىلىتۋعا كەتكەن وتىندارىن (گاز، مازۋت، ديزەل وتىنى، كومىر، اعاش، ەلەكتر ەنەرگياسىن) قوسىڭىز. بالا­باقشالار، مەكتەپتەر، دەنساۋلىق ساق­تاۋ مەكەمەلەرى، قارتتار ۇيلەرى مەن باسقا دا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ پايدالانعان ەنەرگوكوز­دەرىن قارجىمەن ەسەپتەپ كورىڭىز.

وسى ۇشىرۋلاردان پايدا بولعان سۋىقتىڭ اسەرىنەن تۋىندايتىن تۇماۋ جانە باسقا دا اۋرۋلاردى ەمدەۋگە كەتكەن ءدارى-دارمەكتەرگە كەتكەن حالىقتىڭ شىعىنىن كىم كوتەرەدى؟

جانە وسى كوسموستىق ۇشىرۋلاردان كەيىن پايدا بولاتىن داۋىلدار مەن قارلى بوران­داردىڭ زارداپتارىن جويۋ­عا، قار باسقان ۇيلەر مەن اۆتو جانە تەمىرجولداردى ارشۋعا كەتكەن شىعىن­دار قانشا بولادى؟ جابايى اڭداردىڭ (اقبوكەن، كيىك، ارقار، تاۋتەكە، جايران ت.ب.) كوكتەمدە تولدەپ جاتقاندا ءۇسىپ ولگەندەرىن كىم ەسەپتەپ جاتىر؟

شىعىس قازاقستانداعى جانە موڭ­عولياداعى ايازدان قىرىلعان مالدارعا دا رەسەيدىڭ «روسكوسموسى» وتەم تولە­گەنى بىلاي تۇرسىن، بۇل - تابيعات انومالياسى دەپ، اۋا رايى قۇبىلىسىنا جابا سالۋدا.

ال جاز ايلارىندا ۇشىرىلعان بۇل زىمىراندار جەرىمىزگە سۇمدىق ىستىق اپتاپتار اكەلۋدە. وتكەن 2009 جىلى بايقوڭىردان 34 رەت راكەتالار ۇشى­رىلدى. وزەن-كولدەر مەن بۇلاقتار كەۋىپ كەتكەنىمەن بىرگە، وقو-داعى اقسۋ-جابا­عىلى ورنالاسقان الاتاۋ تاۋ سىلەم­دەرىندەگى ماڭگى مۇزدىقتار مەن قار ەرىپ، جوق بولدى. بيىلعى كوسموستىق ۇشى­رىلۋلاردان سوڭ، وتكەن جىلعى جاعداي تاعى دا قايتالاناتىنى ءسوزسىز.

ونىڭ ۇستىنە، قازاقستان ۇكىمەتى رەسەيگە كەڭەس وداعى زامانىندا ەلىمىزدىڭ اۋما­عىندا ورنالاسىپ، زاۋالدى ۋىتىن شاشقان 7 يادرولىق پوليگوندى قايتادان بولماشى قارجىعا جالعا بەردى. بۇگىن­دەرى ولار كۇندىز-ءتۇنى ادامزات بالاسىن جاپپاي قىرىپ-جوياتىن ءتۇرلى قارۋلاردى سىناپ، اتا-بابالارىمىز ۇرپاقتارىنا اماناتقا قالدىرعان كيەلى ۇلى دالا­مىزدىڭ تۋ-تالاقايىن شىعارۋدا!

بايقوڭىردى ۇكىمەتىمىز 50 جىلعا رەسەيگە جالعا بەردى. ونىڭ اقىسى بار بولعانى 115 ميلليون اقش دوللارىن قۇرايدى. جوعارىدا اتاپ وتكەن جالپى شىعىنداردىڭ ءبارىن قوسقاندا، بۇل جالداۋ اقىسىنىڭ تۇككە دە تۇرمايتىندىعى بەلگىلى. ەندى مىنا ءبىر دەرەكتەرگە نازار اۋدارايىق. وسى جىلعى 2 قىركۇيەكتە بايقوڭىردان «پروتون» راكەتاسى ۇش­قان­ سوڭ، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە جويقىن شاڭدى داۋىلدار بولىپ، ەلەكتر باعان­دارى مەن اعاشتار قۇلاپ، قانشاما ءۇي­لەر جارىقسىز، شاتىرسىز قالسا، سول­تۇستىك وبلىستاردا جاۋىن-شاشىن­نىڭ سوڭىنان ۇسىك ءجۇردى. ونى «كازگيدرومەت» تە ءوز حابارلامالارىندا قۋات­تا­عان بولاتىن.

ال قازاننىڭ 8-دە بايقوڭ­ىردان 307 توننالىق «سويۋز» ۇشقاننان كەيىن، وڭتۇستىكتە تەلەگەي تەڭىز جاڭبىر جاۋىپ، ديقانداردى تاعى دا سورلاتىپ كەتتى. ءوڭتۇس­تىكتەگى تاۋلى اۋداندار مەن سولتۇستىكتە ۇسىك پەن اياز ءجۇرىپ، كوكونىستەردى كوكتەي سولدىردى.

امەريكادان باستاپ، كوسموستىق دەرجاۆالار كوسمودرومدارىن تەڭىز جاعا­سىنا، مۇحيت ورتاسىنداعى ارالدار مەن اتوللدارعا ورنالاستىرادى. سەبەپ - جوعارىدا ايتىلعان جالپى ەكولوگيالىق زارداپتاردى مەيلىنشە ازايتۋ. اتلانت مۇحيتى جاعاسىندا ورنالاسقان كوسمودرومنان ۇشقان ءاربىر كوسموس كەمەسى ءۇشىن «ناسا» سول شتاتقا 85 ميلليون دوللار ەكولوگيالىق وتەماقى تولەيدى.

رەسەي قۇرلىقتارداعى كوسمودروم­داردىڭ تابيعات پەن تىرشىلىكتىڭ قاس جاۋى ەكەنىن ەسكەرىپ، ءوز جەرىندەگى كوسمودرومدارىن، قيىر شىعىستاعى «سۆوبودنىي» مەن ارحانگەلسك وبلىسىنداعى «پلە­سەتس­كىنى» تەڭىز جاعالارىنا ورنالاس­تىر­عان.

دەگەنمەن قۇرلىقتاعى «بايقو­ڭىر­دان» كوممەرتسيالىق ۇشىرۋلار جاساۋ رەسەي ءۇشىن ءتيىمدى، كوپ شىعىندى قاجەت ەتپەيدى. «روساۆياكوسموس» اگەنت­تىگى 2010 جىلعا دەيىن «بايقوڭىر» جەرى­نەن كوم­مەرتسيالىق ۇشىرۋلاردان 40 ملرد. اقش دوللارىنان استام پايدا تابۋدى جوس­پارلاپ وتىر. ال قازاقتىڭ جەرى مەن اۋا­سىن پايدالانعان ورىستار بۇل پايدادان بىزگە نە بەرەدى؟ وسى جاعدايعا استا­ناداعى ەل بيلىگى الاڭداي ما، جوق الدە ءوز ومىرلەرى جاقسى بولعان سوڭ، قازاقتىڭ قاسىرەتىنە پىسقىرىپ تا قارا­ماي، جۇرە بەرە مە؟!

ەندەشە، ەسكى، ەسەپتەن شىعارىلعان، قولدانۋ مەرزىمدەرى الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن، قورشاعان ورتاعا اسا قاۋىپتى، سال­ماعى 700 توننادان استام «ساتانا» - پروتونداردى، سالماعى 300 توننالىق «سويۋزدى»، 459 توننالىق «زەنيتتى»، 207 توننالىق «دنەپردى»، 2360 توننالىق «ەنەرگيا-بۋراندى» جانە باسقا دا اسا اۋىر اسكەري زىمىرانداردى قازاق جەرىنەن ۇشىرۋعا تىيىم سالاتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى.

بۇنى رەسپۋبليكا حالقى قازاق­ستاندىق بيلىكتەن تالاپ ەتۋگە ءتيىس. ال بايقوڭىردان عارىش راكەتالارىن ۇشىرۋ جونىندەگى مەملەكەتارالىق كەلى­سىمدەردى بۇزۋدىڭ رەتى بولماسا، قازاق­ستان بيلىگى رەسەيدەن ەكولوگيالىق وتەماقى تالاپ ەتۋى كەرەك. بۇل - ەلدەگى ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنە قۇلاققاعىس: بيلىكتىڭ بەتىن ەلگە قاراتاتىن ۋاقىت جەتتى.

ىلەسبەك بايجانوۆ،

قازاقستان جۋرناليستەر

وداعىنىڭ مۇشەسى

شىمكەنت شاھارى

بۇل ەكى ارادا

• قازتاگ اگەنتتىگى حابارلاعانداي، 15 قازاندا بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان «بريز-م» ۇدەتكىش بلوگىمەن جانە «Sirius حم-5» عارىشتىق اپپاراتىمەن عارىش­تىق ماقساتتاعى زىمىران «پروتون-م» ۇشىرىلدى. ۇشىرىلۋ جۇما كۇنى استانا ۋاقىتىمەن 0 ساعات 53 مينۋتتا بولدى.

ال توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگى (تجم) حابارلاعانداي، ءدال وسى جۇما كۇنى قازاقستاننىڭ باسىم اۋماعىنداعى اۋا رايى بۇزىلدى. رەسپۋبليكانىڭ سولتۇستىك جانە شىعىس وبلىستارى تسيكلوننىڭ ىقپالىندا بولىپ، سوعان بايلانىستى جاۋىنداتىپ، جەل كۇشەيدى.

اقمولا، قىزىلوردا، باتىس قازاق­ستان، قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاقستان، الماتى، وڭتۇستىك قازاقستان، پاۆلودار، قاراعاندى وبلىستارىندا كەي جەرلەردە جەل سەكۋندىنا 15-20 مەترگە دەيىن كۇشەيىپ، قىزىلوردا وبلىسىندا شاڭدى بوران سوقتى.

«قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە، ءسولتۇس­تىك پەن شىعىسىندا كەي جەرلە­ردە جوعارى ءورت قاۋپى بار. جاقىن كۇندەرى رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىگى، ءوڭتۇس­تىك-شىعىسى مەن شىعىسىنداعى تاۋ وزەن­دەرىندە سۋ دەڭگەيى قۇبىلىپ تۇرا­دى»، - دەپ حابارلادى تجم.

سوندا رەسمي بيلىك ۆەدومستۆوسىنىڭ ءوزى مويىنداپ وتىرعان بۇل جاعداي قا­زاق­ستان حالقىنا وراسان زور زارداپ اكەلىپ جاتقانىن اقورداداعى الىپتار بىلە مە؟ جوق الدە، بىلە وتىرىپ، ءوزىنىڭ شەكسىز بيلىگىنە كەپىلدىك بەرگەن ورىس ۇكىمەتىنىڭ الدىندا ك...ن قىسىپ وتىرا ما؟

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 38 (75) وت 27 وكتيابريا  2010 گ.