قازىرگى عىلىم مەن جاڭا تەحنولوگيا جەتىلگەن زاماندا ەكونوميكالىق دامۋ رۋحاني دامۋدى باسىپ وزدى. بۇگىنگى كۇنى تەك قانا قوعامنىڭ زاتتىق سۇرانىسىن قاناعاتتاندىراتىن، جاپپاي جايلى ءومىردى ناسيحاتتايتىن «دامىعان» ەلدەردىڭ ساياساتى ونىڭ مۇشەلەرىن ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىراتىن ادامگەرشىلىك، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، وبال، ساۋاپ، قاناعات، راقىم، ادالدىق، كىشىپەيىلدىلىك، ەڭبەكقورلىق سياقتى ادامزاتتىق ىزگى قۇندىلىقتاردى اياقاستى ەتۋدە. رۋحاني دامۋى كەنجەلەگەن قوعام اشكوزدىككە ۇرىنىپ، ازعىندايتىنىنا تاريح كۋا. سوندىقتان، قاي كەزەڭدە دە ادامزات يگىلىگى مەن ەل دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ەڭبەك تاربيەسىنە كوڭىل ءبولۋ كەرەك.

جاھاندىق داعدارىس ەشبىر ەلدى تاسادا قالدىرمايتىندىقتان، الەم ەلدەرىنىڭ كۇش بىرىكتىرۋىن ۋاقىت تالاپ ەتۋدە. دەگەنمەن، ءاربىر ەل وزىنشە ارەكەتتەنبەي، جاھاندانعان الەمنەن ورتاق ۇستانىم ىزدەپ، وزگەدەن بەرەكەلى باستاما كۇتسە، وندا ۇتىلاتىنى انىق. ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىمىزگە دە كولەڭكە تۇسىرگىسى كەلمەيتىن ەلباسىمىز «الەۋمەتتىك جاڭعىرتۋدىڭ جاھاندىق ترەندىن» ويلاپ، «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى باعدارلاماسىن ۇسىنعانى بەلگىلى.

كەلمەسكە كەتكەن كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان تۇتىنۋشىلىق پيعىل قوعامدا ماسىلدىق پسيحولوگيا قالىپتاستىردى. جاھاندىق داعدارىستىڭ باستى سەبەبى دە الەۋمەتتىك ماسىلدىق بولعانىن ايتا كەلىپ، ۇلت كوشباسشىسى: «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامى يدەياسى كوز جەتپەيتىن كوكجيەكتە ويلاپ تابىلماعان. بۇل – پراكتيكالىق، پراگماتيكالىق يدەيا. ول ماعان ءتىپتى ەتەنە جاقىن، ويتكەنى، مەن قازاقستاندىقتار جاقسى بىلەتىندەي، ءوزىمنىڭ كاسىبي جولىمدى «اق ساۋساقتار» سەكىلدى كابينەتتە دە، پاركەتتە دە ەمەس، جۇمىسشى-مەتاللۋرگ بولىپ باس­تادىم»، – دەپ «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامى» اتتى سىندارلى يدەيا ۇسىندى.

وندا ەڭ ءبىرىنشى تۇتىنۋشىلىققا بەيىمدەلگەن يدەولوگيامەن، جاپپاي ماسىلدىقپەن كۇرەسۋ ءۇشىن ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ەسەلەنگەن ەڭبەگىنە، ەڭبەك ونىمدىلىگى مەن ەڭبەك قۇندىلىعىنا باسا ءمان بەرۋ قاجەتتىلىگى سارابدالدىقپەن تالدانعان. دەمەك، ءاربىر قوعام مۇشەسى «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» قاعيداتىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ادال ەڭبەك ەتۋگە ارەكەتتەنۋ كەرەك.

مەملەكەت باسشىسى سول باعدارلامادا ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرىپ، ەلدى ۇيىتاتىن ماسەلەلەردى ايقىنداپ، «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا» قاراي قادام جاساۋ ارقىلى عالامدى جايلاعان داعدارىستان قورعانۋعا بولاتىنىن جان-جاقتى تالداپ تۇسىندىرگەن.

ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرەتىن يگى باستامانىڭ ماڭىزىن قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسى ءتۇسىنىپ، الەۋمەتتىك جاڭعىرتۋعا شاماسى كەلگەنشە ۇلەس قوسسا، ول ءوزى ءۇشىن دە، ەلىمىز ءۇشىن دە ءتيىمدى. كىم نە بەرەدى دەپ جالتاقتاعاننان، اركىم قولىنان كەلەتىن ىسپەن اينالىسسا، ءومىرى بەرەكەلى بولاتىنى ايقىن.

الەمدىك وركەنيەتتىڭ بار­لىق قۇندىلىقتارى، مادەني باي­لىقتار ادام ەڭ­بەگىمەن جاسالاتىندىقتان، الەۋ­مەتتىك جاڭعىرتۋ دا ءونىمدى ەڭ­بەكتىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسادى. بۇكىل قوعام ادال ەڭبەككە بەت بۇرىپ، تىنىمسىز ارەكەتتەنسە، ازاماتتاردىڭ تۇرمىسى تۇزەلىپ، مەملەكەتتىڭ دامۋ دەڭگەيى ارتاتىنى ءمالىم. مۇنداي يگىلىككە باستايتىن جول – ماسىلدىقتان ارىلۋ.

الەۋمەتتىك جاڭعىرتۋ بۇكىل قوعامنىڭ، ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ومىرىنە شىنايى وڭ وزگەرىستەر اكەلۋگە باعىتتالعان ناقتى قادامدار جاساۋدى، سونى سەزىندىرەتىن شەشىمدەردى تالاپ ەتەدى. بۇل جاڭعىرتۋ قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ءومىرىن جاقسارتۋعا باعىتتالعانىن تەرەڭ تۇسىنسە، اركىم ءوزى ءۇشىن قيمىلدايدى. از جۇمىس ىستەپ، كوپ تابىس تابۋ، جان قيناماي بايلىققا باتۋ سەكىلدى الدامشى ويلاردان ارىلىپ، يگىلىككە جەتۋدىڭ وڭتايلى جولدارىن ويلاستىراتىن ۋاقىت جەتتى. ساعىم قۋعانداي الدامشى ەلەسپەن ءجۇرۋدىڭ كۇنى وتكەنىن، اركىم قولىنان كەلەتىن ىسپەن اينالىسىپ، قابىلەتىنە قاراي ەڭبەكتەنسە، ول ناتيجەسىز بولمايتىنىن قازىرگى تاڭدا ءار ادامنىڭ ساناسىنا جەتكىزۋ وتە ماڭىزدى.

«جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنىڭ» باعدارلاماسىندا كورسەتىلگەندەي، الەۋمەتتىك جاڭعىرۋ ءۇشىن قوعامدى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق ەكونوميكا جاعدايىنداعى جاڭا ومىرگە دايىنداۋ، قازاقستاننىڭ ۇدەمەلى ەكونو­مي­كا­لىق دامۋى مەن كەڭ كولەم­دى يگىلىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ جولىنداعى وڭتايلى تەپە-تەڭ­دىك ورناتۋ، قۇقىق پەن ادىلەتتىلىك قاعيدات­تارى­نا نەگىزدەلگەن الەۋمەتتىك قاتىناستاردى بەكىتۋ، سونداي-اق جەكە سەكتور مەن كاسىبي بىرلەستىكتەردىڭ ارىپتەستىگىن جولعا قوياتىن الەۋمەتتىك-ەڭبەك قاتى­ناسىنىڭ ءتيىمدى ۇلگىسىن قۇرۋ ماڭىزدى.

ول ءۇشىن جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارى ازاماتتار­دىڭ الەۋمەتتىك باستامالارىن جۇزەگە اسىراتىن ءوز مىندەتتەرىن ادال اتقارىپ، قوعامدى زامانعا بەيىمدەيتىن التىن كوپىر بولعانى ابزال. سونداي-اق، عالامتور مەن اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ مۇمكىندىكتەرىن ءتيىمدى پايدالانىپ، مەملەكەت پەن حالىقتىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس ورناۋىنا مۇمكىندىك جاساسا نۇر ۇستىنە نۇر. سوندا يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى ورتا تاپتىڭ ۇزدىكسىز وسۋىنە، تىڭ يدەيالار مەن ءتيىمدى جاڭالىقتار ويلاپ تاباتىنداردىڭ دامۋىنا جان-جاقتى مۇمكىندىك تۋىپ، ەڭبەك ونىمدىلىگى ارتادى.

ەلباسى جاڭعىرتۋ ءۇردىسىنىڭ تابىستى بولۋىنا قاجەتتى قاعيداتتاردى دا ەۆوليۋتسيالىق (مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ جۇيەلى دامۋ), ورتاق جاۋاپكەرشىلىك (مەملەكەت قانا ەمەس، جەكەمەنشىك قۇرىلىمدار مەن جالپى قوعام), ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس (مەملەكەتتىڭ، قوعامنىڭ جانە جەكە ادام مۇددەسىنىڭ تەپە-تەڭدىگى), ىنتالاندىرۋ (ازاماتتاردىڭ مۇمكىندىگى جەتپەيتىن جاعدايدا عانا مەملەكەتتەن جاردەم الىپ، قولىنان كەلەتىن شارۋانى ءوزى اتقارۋى، مەملەكەتتىڭ تابىستى ەڭبەكتى قوعامدىق ىنتالاندىرۋى), كاسىبيلىك (شەشىم قابىلداماي تۇرا، ەگجەي-تەگجەي ەسەپ جۇرگىزىپ، عىلىمي دالەلدەنگەن الەمدىك تاجىريبەنى وقىپ-ۇيرەنۋ) جەكە-جەكە تالداپ، ماڭىزىن  ءتۇسىندىردى.

جوسپارلانعان جۇمىس جۇيەلى جۇزەگە اسىپ، ناقتى ەكونوميكالىق تابىستار اكەلەتىن جاڭعىرتۋعا، ول جاڭعىرتۋ يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋعا نەگىزدەلسە عانا جەمىستى بولاتىنى جالپىۇلتتىق تۇجىرىمدامادا ايتىلعان، يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋسىز ەشقانداي جاڭعىرتۋ بولمايتىنىن قازىر كوزى قاراقتى، كوڭىلى وياۋ ادامنىڭ ءبارى تۇسىنسە كەرەك.

حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتىپ، ەلدى كوركەيتۋدىڭ ەڭ توتە جولى – توتاليتارلىق جۇيە قالىپتاستىرعان جاپپاي تۇتىنۋشىلىق پيعىلمەن جانە ماسىلدىق سانامەن كۇرەسۋ. ۇلتتىق رۋحانيات پەن ەلدىڭ ەكونوميكالىق تۇراقتى دامۋىنا نەگىز بولاتىن جالپىادامزاتتىق قۇندىلىق – ەڭبەكتى الدىڭعى ورىنعا قويىپ، مازمۇنىن قايتا جاڭعىرتۋ مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى. ەڭبەك – ەلدىڭ دە، جەكە ادامنىڭ دا ءوسىپ-وركەندەۋىنىڭ كەپىلى.

«جال­پىعا ورتاق ەڭبەك قوعامى» يدەيا­سى قوعامدى دامىتاتىن ەڭبەككە باسا ءمان بەرىپ، ەل يگىلىگى مەن جەكە باستىڭ اۋقاتتى ءومىرىن قامتاماسىز ەتەتىن قاجىر­لىلىققا شاقىرادى. حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى جاقسى بولسا، مەملەكەتتىڭ دە كەلەشەگى كەمەل بولاتىنى بەلگىلى.

سوڭعى جىلدارى ەلدەگى وندىرىستەردىڭ كوپتەپ اشىلۋى جۇمىس ورىندارىنا دەگەن سۇرانىستى قاناعاتتاندىرعانمەن، كەيدە مامان مەن جۇمىسشى تاپشىلىعىنا قاتىستى ماسەلە تۋىنداپ جاتادى. وسى ورايدا ەلباسىنىڭ: «ەگەر ءبىزدىڭ قا­بىلەتتى ۇلت بولعىمىز كە­لەتىندىگى راس بولسا، بۇل پسيحو­لوگيادان ارىلۋ قاجەت! جاڭا بىلىك­تىلىكتى مەڭگەرۋ جانە زاۋىت­قا، ءون­دىرىسكە بارۋ كەرەك. قازاقستاندىق جاس بولسىن، ەرەسەك بولسىن بوس وتىرىپ، ءبارىن سىناي بەرمەي جۇ­مىس بار جەرگە، ناپاقا تاباتىن جەرگە قاراي ۇمتىلۋلارى كەرەك!» دەگەن پىكىرى ويعا ورالادى.

جالپى، ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ الەمدىك نارىقتى مەيلىنشە از ۋاقىتتا بارىنشا كەڭىنەن جاۋلاپ الۋعا جانتالاسا ۇمتىلۋى، جاھاندىق ءىرى مادەنيەتتەردىڭ ۇساق مادەنيەتتەردى جۇتىپ قويۋ قاۋپىنىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن ارتۋى، ەكونوميكالىق تاۋەلدى ەلدەردىڭ ءوز ءتىلى مەن ءدىلىن، مادەنيەتى مەن بولمىسىن ساقتاپ قالۋ قابىلەتى السىرەپ بارا جاتقان مىنا زاماندا قازاقستاننىڭ دا جارقىن بولاشاققا تەك ەكونوميكانى دامىتۋمەن عانا جەتۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ەكونوميكالىق دامۋعا كۇش بەرەتىن رۋحاني قۋاتتىلىقتى ارتتىرۋعا ءاربىر قازاقستاندىق ۇلەس قوسۋى ماڭىزدى. ول ءۇشىن قوعامنىڭ ەڭبەكشى كۇشىنىڭ ساناسىن جاڭعىرتىپ، قوعامدىق سانانى وزگەرتۋگە ۇمتىلۋ كەرەك. قوعامدىق سانانى وزگەرتۋ – قوعامدى وزگەرتۋمەن بارا-بار، سوندىقتان قوعامدىق سانانى وزگەرتۋگە ىقپال ەتەتىن قازاقتىڭ ۇتىمدى سوزدەرىن ورنىمەن جۇمساپ، حالىققا تۇسىنىكتى ءارى جۇيەلى جەتكىزۋ ماڭىزدى. نارىقتىق ەكونوميكاعا بەيىمدەلگەن قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ بارىسىندا ەڭبەككە باسىمدىق بەرۋ جەكە ادام ءۇشىن دە، قوعام ءۇشىن دە ءتيىمدى بولاتىنىن قاراپايىم حالىققا قاراپايىم تىلمەن ءتۇسىندىرۋ قاجەت. وزىنە پايدالى نارسە ۇعىمدى سوزبەن ايتىلسا، كەز كەلگەن ادام قۇلاق تۇرەدى.

«جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىن» قۇرىپ، كوپشىلىكتى ءوزى ءۇشىن دە، ەلى ءۇشىن دە ءونىمدى ەڭبەككە جۇمىلدىرىپ، ونىڭ ناتيجەسىن بۇكىل قوعامنىڭ ورتاق يگىلىگىنە پايدالانۋ ءۇشىن ءوتىمدى ويلاردى جۇيەلى سوزبەن جەتكىزە ايتۋدىڭ ماڭىزى زور. ويتكەنى، قازىرگى زامانداعى باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ءوز يدەيالارىڭدى تىڭداۋشىلارعا ورامدى تىلمەن جەتكىزە ءبىلۋ. ۋاقىت سۇرانىسىنا لايىق، زامان تالابىنا ساي بولۋ ءۇشىن دە قوعامعا قاجەتتى وسى بىلىكتىلىكتى اركىم ءوز بويىندا دامىتىپ، سويلەگەندە نەگىزگى ءۇش ماقساتتىڭ ورىندالۋىن ء(تۇسىندىرۋ، سەزىمىن وياتۋ، تولقىتىپ-تەبىرەنتۋ) قاداعالاۋ كەرەك.

ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن قوعامدىق وزگەرىستەردى ساباقتاستىرىپ، ءۇردىستى ۇزبەي، ءداستۇردى بۇزباي، ءتىلدى شۇبارلاماي، ەڭبەككە يكەمدى ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ءۇشىن جۇيەلى ءسوزدى ورنىمەن قولدانا ءبىلۋ – ۋاقىت تالابى. اقىل-وي تاربيەسىنىڭ باستاۋ-بۇلاعى ءسوز ونەرى السىرەسە، ۇلت تا السىرەيدى. ءسوز – قازاق ءۇشىن قۇدىرەتتى كۇش. وسى كۇشپەن وسكەلەڭ ۇرپاقتى رۋحاني بايىتىپ، ادال ەڭبەك پەن كاسىپكەرلىككە جۇمىلدىرۋ – قاي جاعىنان العاندا دا ءتيىمدى.

ءسوز سالماعىن ۇعىنعان قازاق – تابيعاتىنان ەڭبەكسۇيگىش حالىق! جانى تازا، نيەتى ادال قازاق ارام جولمەن تابىلعان ناندى داستارقانىنا قويماعان، كۇدىكتەنسە، بوتەننىڭ داستارقانىنان ءدام تاتپاعان. اللا مولىنان نەسىبە بەرسە، شۇكىرلىك ەتىپ، از بەرسە، قاناعات قىلعان. «ەڭبەك ەتپەگەن ءىشىپ-جەمەيدى» دەگەن بابالارىمىز ارامتاماقتاردى «جالقاۋدىڭ جانى – ءتاتتى» دەپ مىسقىلداسا، وزگەنىڭ ەڭبەگىن پايدالاناتىنداردى «ارامتاماق» دەپ باعالاعان.

دانا حالقىمىز «ەڭبەكتىڭ نانى – ءتاتتى» دەپ ماڭداي تەرمەن، ادال ەڭبەكپەن كەلگەن نەسىبەنىڭ بەرەكەلى بولاتىنىن مەڭزەسە، ادال ەڭبەكتىڭ راقاتىن «بەينەت ءتۇبى – زەينەت» دەپ تۇجىرىمداعان. سەبەبى اۋا-رايى سان قۇبىلعان، تابيعاتى ءار قيلى – ءشولى مەن شولەيتى، باتپاعى مەن تاۋى، ورمانى مەن ويپاتى بار كەڭ دالانى ءومىرى مەن كاسىبىنە بەيىمدەۋ ءۇشىن بابالارىمىز بەل شەشپەي ەڭبەكتەنگەن. دەمەك، ۇلان-بايتاق جەرىمىزدى اتا-بابامىز اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن ساقتاعان. اينالىسقان كاسىبى مال بولعان سوڭ، ونىڭ قيلى قيىندىقتارىنا ءتوزىپ، ءشول دالادان قۇدىق قازىپ، قىسى-جازى ەڭبەك ەتكەن. دالا قازاعى ءۇشىن ءتورت تۇلىكتى كۇتىپ-باعىپ، مال باسىن ارتتىرۋ، اسىل تۇقىمدىلارىن كوبەيتۋ، كيىز ءۇيدىڭ جاساۋ-جابدىعىن ازىرلەۋ، ال قالا قازاعى ءۇشىن قالا سوعۋ، ديقانشىلىق جاساۋ، باۋ-باقشا سالۋ ت.ب. سەكىلدى ەڭبەك تۇرلەرى اتا-بابامىزعا تاڭسىق بولماعانىن تاريحشى، ارحەولوگتارىمىز دالەلدەپ كەلەدى. تاريح تولقىنىمەن ۇرپاقتار اۋىسقانىمەن، جاسامپاز حالىق ۇلتىنىڭ اسىل قۇندىلىقتارىن ارداقتاپ، كەيىنگىگە قالدىرىپ وتىراتىنى – ءومىر زاڭدىلىعى.

ءاربىر قوعام مۇشەسى «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامى» يدەياسىنىڭ تيىمدىلىگىن ءتۇسىنىپ، حالقىمىزدىڭ قانىندا بار ەڭبەكسۇيگىشتىكتى قايتا جانداندىرسا، وزىنە دە، قوعامعا دا پايدالى بولماق.

حالقىنىڭ قامىن ويلاپ، كەيىنگىگە ولمەس مۇرا قالدىرعان قازاقتىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ۇلى اقىنى ابايدىڭ:

«سەنبە جۇرتقا تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،

اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ،

وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،

اقىلىڭ مەن ەڭبەگىڭ ەكى جاقتاپ»، – دەگەن دانا تاعىلىمىن وسكەلەڭ ۇرپاق جادىندا ساقتاپ، ادال ەڭبەككە بەيىمدەلسە، زامانا كوشىنەن قالماي، ەلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتا تۇسەتىنى انىق.

س.ا.دۋاناەۆا، ف.ع.ك.، قر دىاقم ءدىن ىستەرى كوميتەتى دىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ عىلىمي حاتشىسى

Abai.kz