وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاق  حالقى اشارشىلىقتى دا، ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى دە كوردى. حالقىمىزدىڭ باسىنان كەشكەن قاسىرەت 1916 جىلىندا باستاعان. سوۆەت كەزىندە 1916 جىلدىڭ وقيعالارى كوممۋنيستىك يدەولوگياسىنىڭ كوزقاراسىمەن قاراستىرىلعان، ال ونىڭ ناقتى، جان-جاقتى ساراپتاماسى ءالى ءوز زەرتتەۋشىلەرىن كۇتۋدە.

25 ماۋسىم 1916 جىلى پاتشا اعزامنىڭ ءزىلدى بۇيرىعى شىقتى. قازاقستان
جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ جىگىتتەرى جيھانكەرلىك سوعىسىنىڭ مايدانىنا
قوسالقى قارا جۇمىستارىنا جىبەرىلەتىن بولدى. باۋىرجان مومىشۇلى «ءبىزدىڭ وتباسى» اتتى كىتابىندا جىگىتتەردى قوسالقى قارا جۇمىستارعا الىنۋى سيپاتتاعان. قارا جۇمىستارعا جازۋشى ساپارعالي بەگالين، اقىندار يسا بايزاقوۆ، ءسابيت دونەنتاەۆ قاتىسقان. «سامالتاۋ» حالىق ءانى – 1916-نىڭ زارى.

حالىق وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كوتەرىلدى. كوتەرىلىس بۇكىل ورتا ازيا ايماعىن، اسىرەسە تاشكەنت، سامارقان، جيزاق، حۋدجاند قالالارىن قامتىدى. فەرعانا القابىنداعى وزبەك پەن تاجىك، شۋ القابىنداعى مەن ىستىقكولدەگى قىرعىز كوتەرىلىستەن تىس قالمادى. الاتاۋدىڭ ار جاعىنداعى ايىرقالپاق اعايىن بۇل وقيعانى ۇركىنشىلىك دەپ، ۇلكەن ۇلتتىق قاسىرەت دەپ سانايدى. قازاقستانعا كەلسەك، ەڭ ءىرى كوتەرىلىس وشاقتارى جەتىسۋ مەن تورعايدا ورنالاسقان.

قارقاراداعى ۇزاق پەن جامەڭكەلەر «بالا ولگەنشە، شال ءولسىن» دەپ، بەلىن بۋىپ كوتەرىلىس باستاعان. دۇربەلەڭ كەزىندە ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن تۇرلىقوجا، اۋباكىر باتىرلارىنىڭ ەسىمدەرى ماڭگىلىك ەل ەسىندە قالادى. قارقاراداعى وقيعا مۇحتار اۋەزوۆ «قيلى زامانىندا» جان-جاقتى سيپاتتاعان. كوتەرىلىس باستاعان ايتتوبەنىڭ اتى ەرەۋىلتوبە دەپ وزگەرىلدى. بىلتىر شەيىت بولعان اتالاردىڭ رۋحىنا قارقارا جايلاۋىندا اس بەرىلىپ، تاعزىم ەتىلگەن. رايىمبەك اۋدانىنىڭ ورتالىعى كەگەن اۋىلىندا قاندى وقيعانىڭ قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش ورناتىلعان.

ۇشقوڭىردا تۋ كوتەرىپ جورىعىن باستاعان اشەكەيۇلى بەكبولات جامبىل اتا جىرلاعان قاھارمان ەدى. 1916 جىلى قىركۇيەكتىڭ 9-ىندا باتىر قولعا ءتۇسىپ الماتىنىڭ بورالدايىندا دارعا اسىلدى. بەكبولاتتان باسقا جەتىسۋ كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارى، بەلسەندى قاتىسۋشىلارىنىڭ تىزىمىندە – ءالي باتىر، توقاش بوكين. قورداي وڭىرىندە كوتەرىلىسكە الاتاۋدىڭ بوزتورعايى اقىن كەنەن ءازىربايۇلى قاتىسقان. كەنەن اتانىڭ تار زامانعا
ارنالعان «بۇلبۇل» اتتى ءانى بار. شۋ، مەركى، تاراز وڭىرىندەگى دە وقيعالار
جەتىسۋ كوتەرىلىسىنىڭ ءبىر بولىگى. اقكوز مەن دوسمايىل باتىر باستاعان 7 بولىستىڭ جىگىتتەرى 1916 جىلدىڭ 29 تامىزىندا مەركىنى قورشاسا، قىركۇيەكتىڭ 17-سىندە قازىرگى تارازدىڭ ماڭايىندا الاكول قۇمىندا جازالاۋشى وتريادپەن شايقاستى.

«اقسۋاتتىڭ امانكەلدىسى» دەپ اتانعان ءمۇرسالىم بولىس تارباعاتاي
مەن بۇكىل شىعىس قازاقستاننىڭ كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ باسشىسى ەدى. جازالاۋشىلار ەلدى ويرانداتىپ، كوبىسىن قىتايعا قاشتىردى.

الاشتىڭ سەركەسى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى قارۋلى كوتەرىلىستى قولداماسا دا،
قىتايدا بوسقىن بولىپ جۇرگەن قازاق پەنەن قىرعىزدارعا قول ۇشىن سوزعان.
كوتەرىلىستىڭ الدىندا بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ: «ءبىرى – بارسا، الىنعان جىگىتتەر قازاعا، بەينەتكە از ۇشىرايدى، ەكىنشىسى – «بارمايمىن» دەپ قارسىلىق قىلسا، ەلگە زور بۇلىنشىلىك كەلەدى»، - دەپ حالىقتى نارازىلىق بىلدىرمەۋىن ناسيحاتتاعان. الايدا، ۇركىنشىلىكتەن كەيىن، دۋلاتۇلى “ويان، قازاق” كىتابىنان تۇسكەن قاراجاتىن قىتايعا قاشۋعا ءماجبۇر بولعان قازاق-قىرعىز بوسقىندارعا جىبەرۋ شەشىمىن قابىلدادى. بۇل ىستە جاردەمشىسى جۇماعالي تىلەۋلين ەدى.

باياناۋىلدا ەرەۋىلدى باسقارعان قاقابايدىڭ اعىبايى، ءبىسمىلدانىڭ نۇرعاليى ەدى. قاراعاندى وڭىرىندە نۇرانىڭ بويىنداعى وقيعالار مەن ولارعا بەلسەندى قاتىسقان وسپان شوڭوۆ، نۇرلان قياشەۆتار تۋرالى ساكەن سەيفۋللين «تار جول تايعاق كەشۋ» اتتى رومانىندا جازادى. ال قارقارالىنىڭ ەلى الاش زيالىلارىنىڭ ۇندەۋىنە قۇلاق سالىپ پاتشا ۇكىمەتىنە قارۋلى قارسىلىق بىلدىرمەگەنىن جاقىپ اقبايۇلى باياندادى. "باسقا جەرلەردە قان توگىلگەن، اسىلعان، اتىلعان كوپ. قارقارالى قازاعى بۇل پالەدەن وقىعانداردىڭ ارقاسىندا امان بولدى", - دەپ الاشتىڭ زيالى ازاماتى جازدى.

ال كوتەرىلىستىڭ كوكەسى تورعاي مەن ىرعىزدىڭ جازىق دالاسىندا قايناعان ەكەن. ىرعىزدا ايجارقىن قانايۇلى مەن 9 سەرىگى باستاعان ەرجۇرەك
جىگىتتەر ەكى رەت كوتەرىلگەن ەكەن. ءبىرىنشى رەت 1916 جىلى كوتەرىلسە، ەكىنشى رەت – 1929 جىلى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شىعىپ، اقىرى ستالين مەن گولوششەكيننىڭ ساياسي قۇعىن-سۇرگىندەرىنىڭ قۇرباندارى بولىپ كەتتى.
تورعايدا كوتەرىلىستىڭ ۇيىمداستىرۋى جوعارى دەڭگەيىندە بولدى. كوتەرىلىسىشىلەر كەڭەس قۇرىپ، ابدىعاپپاردى حان قىلىپ سايلاپ، امانكەلدىنى باس ساردار قىلىپ تاعايىندادى. ەرەۋىلدىڭ باسىندا شولاقتىڭ وسپانى، قاسىم، ابدىعاپپار، امانكەلدى، ءالىبي جانكەلدين، بايقادام قارالدين بولسا،
باتاگويى قارامان دوساي شەشەن ەدى. امانكەلدى ۇستالارعا قارۋ-جاراق سوقتىرىپ، ساربازدار مەن تىل اراسىندا بايلانىس، قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىن ورىنداتىپ، ستراتەگيالىق، تاكتيكالىق شەبەرلىگىن كورسەتتى. ساربازدار تاتىر كولى ماڭىندا، قۇمكەشۋ، كۇيىك قوپاسىندا بولعان شايقاستاردا ەرلىك كورسەتتى.
اسىرەسە، كەيكى باتىردىڭ اتى شىقتى. قازان ايىنىڭ اياعىندا – قاراشانىڭ باسىندا ساربازدار تورعاي قامالىنا شابۋىل جاسادى. ال كوتەرىلىستىڭ سوڭعى شايقاسى قىستىڭ قارا سۋىق كەزىندە، اقپاننىڭ اياعىندا تورعاي دالاسىنىڭ
دوعال-ۇرپەك دەگەن جەرىندە ياعني دوعال قوپاسى مەن ۇرپەك قونىسى اراسىندا ءوتتى.

اقپان مەن قازان توڭكەرىستەرى، ەركىن الاش مەملەكەتى ءۇشىن كۇرەس، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ورناتۋى مەن وعان قارسىلىق ءبىلدىرۋى – بۇل 1917 جىلدان بەرى باستاعان الاساپىران زامان، تاريحتىڭ 1916 جىلداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنەن كەيىنگى پاراقتارى. بۇل الاساپىران ابدىعاپپاردى دا، امانكەلدىنى دە، كەيكىنى دە، بايقادامدى دا ايامادى. اركىم ءوز جولىن تاڭداسا دا – اقىرى امانكلدى 1919 جىلى قازا تاپتى، كەيكى باتىردىڭ باسى 1923 جىلى الىندى، بايقادام – ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەرىنىڭ قۇربانى بولدى. كەيكىنىڭ باس سۇيەگى بىلتىر رەسەيدەن ەلىنە ورالدى، بىلتىر ارۋاقتى ريزا قىلىپ تۋعان تورعاي توپىراعىنا جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ جوسپارى بار.

1916 جىل – ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى قاسىرەتى مول تار زامانى دا، ەرلىك پەن بىرلىكتىڭ داستانى دا، تاۋەلسىزدىگىمىزگە اپاراتىن جولىنداعى اسۋلى كەزەڭى دە.

اسقار دايىربەك

Abai.kz