ءا.راحىمقوجاەۆا. قازاقستانعا شارۋالاردىڭ قونىس اۋدارۋى
ء(حىح عاسىردىڭ اياعى - حح عاسىردىڭ باسى)
ارتتا قالعان ەلدەردى باسىپ الىپ، وتارعا اينالدىرۋ، وسى ەلدەردىڭ بۇكىل بايلىعىن توناۋ - پاتشالىق رەسەيدىڭ نەگىزگى ساياساتى بولدى. ونىڭ شەتكى ايماقتارداعى حالىقتارعا دەگەن ساياساتى تەك توناۋشىلىق جانە قاناۋمەن عانا ەمەس، اسكەري-وتارشىلدىق تارتىپپەن دە سيپاتتالدى. رەاكتسيالىق پاتشا ۇكىمەتى ورىس تۇرعىندارىن ۇلتتىق وبلىستارداعى حالىقتارعا تومەنگى ءناسىل رەتىندە وكتەمشىلدىكپەن قاراۋعا تاربيەلەدى.
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ ماقساتى - ورتالىق گۋبەرنيالارداعى جەرسىز «ارتىق» شارۋالاردىڭ پومەششيكتەرگە قارسى نارازىلىعىن باسەڭدەتۋ ءۇشىن ولاردى شەتكى ۇلتتىق ايماقتارعا كوشىرۋ ەدى.
1861 جىلعى رەفورمادان كەيىن جەرسىز قالعان شارۋالار جەر ءۇشىن پومەششيكتەرمەن رەۆوليۋتسيالىق كۇرەس جۇرگىزگەن ەدى. بۇل كۇرەس پاتشا ۇكىمەتىنىڭ نەگىزىن شايقالتۋ قاۋپىن تۋعىزدى. وسى كۇرەستى پاتشا ۇكىمەتى شارۋالاردى شەتكى ايماقتارعا كوشىرۋ ارقىلى السىرەتكىسى كەلدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ شارۋالاردى قونىس اۋدارۋ باعىتى ءتۇرلى كەزەڭدەردەگى ەكونوميكالىق جانە تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى وزگەرىپ وتىردى.
ءىىى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ەكىنشى سەسسياسىندا سوتسيال-دەموكراتيالىق فراكتسيانىڭ اتىنان سويلەگەن دەپۋتات ۆويلوشنيكوۆ ءتۇرلى كەزەڭدەردەگى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قونىس اۋدارۋ ساياساتىنا مىناداي سيپاتتاما بەردى:
ء(حىح عاسىردىڭ اياعى - حح عاسىردىڭ باسى)
ارتتا قالعان ەلدەردى باسىپ الىپ، وتارعا اينالدىرۋ، وسى ەلدەردىڭ بۇكىل بايلىعىن توناۋ - پاتشالىق رەسەيدىڭ نەگىزگى ساياساتى بولدى. ونىڭ شەتكى ايماقتارداعى حالىقتارعا دەگەن ساياساتى تەك توناۋشىلىق جانە قاناۋمەن عانا ەمەس، اسكەري-وتارشىلدىق تارتىپپەن دە سيپاتتالدى. رەاكتسيالىق پاتشا ۇكىمەتى ورىس تۇرعىندارىن ۇلتتىق وبلىستارداعى حالىقتارعا تومەنگى ءناسىل رەتىندە وكتەمشىلدىكپەن قاراۋعا تاربيەلەدى.
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ ماقساتى - ورتالىق گۋبەرنيالارداعى جەرسىز «ارتىق» شارۋالاردىڭ پومەششيكتەرگە قارسى نارازىلىعىن باسەڭدەتۋ ءۇشىن ولاردى شەتكى ۇلتتىق ايماقتارعا كوشىرۋ ەدى.
1861 جىلعى رەفورمادان كەيىن جەرسىز قالعان شارۋالار جەر ءۇشىن پومەششيكتەرمەن رەۆوليۋتسيالىق كۇرەس جۇرگىزگەن ەدى. بۇل كۇرەس پاتشا ۇكىمەتىنىڭ نەگىزىن شايقالتۋ قاۋپىن تۋعىزدى. وسى كۇرەستى پاتشا ۇكىمەتى شارۋالاردى شەتكى ايماقتارعا كوشىرۋ ارقىلى السىرەتكىسى كەلدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ شارۋالاردى قونىس اۋدارۋ باعىتى ءتۇرلى كەزەڭدەردەگى ەكونوميكالىق جانە تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى وزگەرىپ وتىردى.
ءىىى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ەكىنشى سەسسياسىندا سوتسيال-دەموكراتيالىق فراكتسيانىڭ اتىنان سويلەگەن دەپۋتات ۆويلوشنيكوۆ ءتۇرلى كەزەڭدەردەگى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قونىس اۋدارۋ ساياساتىنا مىناداي سيپاتتاما بەردى:
«پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قونىس اۋدارۋ ساياساتى - ۇكىمەتتىڭ بۇكىل اگرارلى ساياساتىنىڭ ءبىر بۋىنى. پومەششيكتەرگە ارزان جۇمىس كۇشى رەتىندە ءالسىز شارۋالار كەرەك بولعاندىقتان، ۇكىمەت شارۋالاردىڭ قونىس اۋدارۋىن توقتاتىپ، ولاردى بارىنشا رەسەيدە قالدىرۋعا تىرىستى. بۇل از بولعانداي، پاتشا ۇكىمەتى شارۋالاردىڭ ءوز بەتىمەن قونىس اۋدارۋىن توقتاتۋ ءۇشىن كۇرەستى. بىرتىندەپ تۇرعىنداردىڭ سانى ءوسىپ، ۋاقىت وزگەردى: نارازى پرولەتاريات پەن اشتىققا ۇشىراعان شارۋالار سانى كوبەيدى. پاتشا ۇكىمەتى قونىس اۋدارۋدى ءوزىنىڭ اگرارلى ساياساتىنىڭ نەگىزىنە اينالدىردى...» [1].
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ شەتكى ايماقتارعا قونىس اۋدارۋ ساياساتى دۆورياندارمەن قاتار رەسەي بۋرجۋازياسىنىڭ دا مۇددەسىن قورعادى.
ءوز مۇددەسىن ىسكە اسىرۋدا رەسەي بۋرجۋازياسى قازاقستانداعى فەوداليزمنىڭ مىقتى سارقىنشاقتارىنا عانا ەمەس، ورتا عاسىردىڭ كۇشتى سارقىنشاعى رەسەيدەگى پاتشا ۇكىمەتىنە دە سۇيەندى. وتار ەلدەردىڭ حالىقتارىن توناۋ مەن قاناۋدا پاتشا ۇكىمەتى مەن بۋرجۋازيا اراسىنداعى ءبىرتۇتاس مايدان قالاي قۇرىلعان ەكەن؟
بۇل سۇراققا جاۋاپتى ءبىز ۆ.لەنيننەن، ونىڭ «رەسەيدە كاپيتاليزمنىڭ دامۋى» دەگەن ەڭبەگىنەن تابامىز: «كاپيتاليزم ءوزىنىڭ بيلىك اۋقىمىن ۇنەمى كەڭەيتپەي، جاڭا ەلدەردى وتارلاماي جانە كاپيتاليستىك ەمەس ەسكى ەلدەردى دۇنيە جۇزىلىك شارۋاشىلىق ايماعىنا تارتپاي ءومىر سۇرە المايدى» [2].
وسىلايشا ول كاپيتاليزمنىڭ تەرەڭ جانە كەڭ دامۋ ماسەلەسىن كورسەتتى. «نارىقتىڭ قۇرىلۋ پروتسەسى كاپيتاليزمنىڭ ەكى جاعىن كورسەتەدى: كاپيتاليزمنىڭ تەرەڭ دامۋى، ياعني ناقتى،شەكتەلگەن تەرريتوريادا كاپيتاليستىك جەر شارۋاشىلىعى مەن كاپيتاليستىك ونەركاسىپتىڭ دامۋى جانە كاپيتاليزمنىڭ كەڭ دامۋى، ياعني كاپيتاليزم بيلىگىنىڭ جاڭا تەرريتوريالاردا تاراۋى» [3].
رەسەي كاپيتاليزمىنىڭ كەڭ دامۋ پروتسەسى شەتكى ايماقتاردى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندى پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارىنا اينالدىرۋ پروتسەسى بولدى. قازاقستان باسقا دا شەتكى ايماقتارداعى ەلدەر سياقتى ورتالىق رەسەيدىڭ فابريكالىق ونىمدەرىن وتكىزۋ جانە شيكىزات قورىنا بىرتىندەپ اينالا باستادى.
كاپيتاليزمنىڭ يمپەرياليستىك ساتىسىندا رەسەي قازاقستانعا كاپيتال شىعارا باستادى. بۇل كاپيتال قازاقستان جەرىندە شيكىزات قورىن اشىپ، تابيعي رەسۋرستاردى توناپ، ارزان جۇمىس كۇشىن پايدالانۋ ءۇشىن قولدانىلدى.
ءجۇز مىڭداعان ورىس شارۋالارىن رەسەيدىڭ شەتكى ايماقتارىنا قونىس اۋدارۋدىڭ باستى سەبەبى - 1861 جىلعى كرەپوستنوي پراۆونى جويعاننان كەيىنگى رەسەيدە قالىپتاسقان اگرارلىق قاتىناستار ەدى. اتالعان رەفورما شارۋالاردىڭ جاعدايىن جاقسارتا العان جوق. كەرىسىنشە، باسىبايلىقتان بوساعان شارۋالار جەردىڭ جەتىسپەۋىن سەزىندى. ءسويتىپ ولار امالسىز شەتكى ايماقتارعا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى.
جەردىڭ جەتىسپەۋى 1858 جىلعا ساناق بويىنشا سوڭعى ءۇش جىلدا دۇنيەگە كەلگەن ەر ادامداردى ەسكەرمەۋدە بولدى. سونىمەن قاتار ۋاقىت وتكەن سايىن تۇرعىنداردىڭ سانى وسە ءتۇستى. 1861 جىلى رەسەيدىڭ اۋىل تۇرعىندارى 50 ملن.ادام بولسا، 1900 جىلى 86 ملن. ادامعا جەتتى. ياعني تۇرعىنداردىڭ سانى 72 % -عا ءوستى [4].
ەگەر وسى ەسەپتەن كۋلاك شارۋاشىلىقتارىن الىپ تاستاساق، شارۋالاردىڭ كەدەي بولىگىنىڭ جەرىنىڭ ازدىعى انىق كورىنەدى. ۆ.لەنيننىڭ «حIح عاسىردىڭ اياعىنداعى رەسەيدەگى اگرارلىق ماسەلە» دەگەن ەڭبەگىندە حIح عاسىردىڭ اياعىنا تامان ەۋروپالىق رەسەيدە جەر ازدىعىنىڭ كولەمىن كورسەتەدى. شارۋالاردىڭ قونىس اۋدارۋ قوزعالىسىنىڭ باستى سەبەبى جەردىڭ ازدىعىندا جاتىر. وندىرگىش كۇشتەردىڭ دەڭگەيىن قاراستىرماي شارۋالاردىڭ قونىس اۋدارۋ سەبەبىن تەك جەردىڭ ازدىعىمەن ءتۇسىندىرۋ جەتكىلىكسىز. سەبەبى بىردەي جەر ۋچاستوگى ءتۇرلى جاعدايدا ءتۇرلى ناتيجە بەرەدى. ولاي بولسا شارۋا شارۋاشىلىعىنىڭ وندىرگىش كۇشتەرى قانداي دەڭگەيدە بولدى؟ قاراپايىم سوقا مەن اعاش جىرتقىش، بۇدان تۋاتىن جەردى قاراپايىم وڭدەۋ جانە استىقتىڭ تومەن ونىمدىلىگى، ءجيى بولىپ تۇراتىن قۋاڭشىلىق پەن ەگىننىڭ شىقپاي قالۋى شارۋا شارۋاشىلىعى وندىرگىش كۇشتەرىنىڭ تومەنگى دەڭگەيىن كورسەتەدى. [5]
رەفورمادان كەيىن شارۋالار پومەششيكتەر جەرىنە قاراعاندا ساپاسى تومەن جەرلەرگە يە بولدى. ونداي جەرلەردە شارۋا ءوز وتباسىن اسىراي المادى. ەركەك باسىنا شاققاندا جەر كولەمىنىڭ وتە از بولۋى شارۋالاردىڭ جايىلىم جەرلەردى يگەرىپ، ەگىن ەگۋىنە الىپ كەلدى.
بۇل مال سانىنىڭ قىسقارۋىنا الىپ كەلدى. مال ازدىعىنان جەر تىڭايتىلماي تەز توزىپ وتىردى. شارۋا جەرىندە ورمان القابىنىڭ ازدىعىنان ولار وتىن رەتىندە تەزەكتى پايدالاندى. بۇل جاعداي تىڭايتقىشتىڭ كولەمىن ودان دا تومەندەتىپ جىبەردى.
1861 جىلعى رەفورمادان كەيىن رەسەيدە جەكە جەر يەلەنۋشىلەرگە قولايلى جاعدايلار تۋدى. جەرگە دەگەن ۇلكەن سۇرانىس جالعا بەرۋ باعاسىن كوتەردى. ال مۇنداي جاعداي شارۋا شارۋاشىلىعىن جەكە جەر يەلەنۋشىلەرىنە كىرىپتار ەتتى. شارۋالار نەعۇرلىم كەدەي بولعان سايىن، سوعۇرلىم جالعا بەرۋ قۇنى جوعارى بولدى.
1896-1902 جج. ارالىعىندا جالعا بەرۋ باعاسىنىڭ ءوسىپ وتىرعاندىعىن مىنا كەستەدەن كورۋگە بولادى: [6]
|
جىلدار |
اقشالاي جالعا بەرۋ |
جەر يەلەنۋشىگە ءونىمنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى بەرىلدى % |
|||
|
كۇزدىك ەگىستىك |
جازعى ەگىستىك |
1/2 |
2/3 |
1/3 |
|
|
1896 1899 1901 1902 |
6,83 10,75 13,22 14,16 |
6,26 9,61 12,27 13,58 |
73 86 91 - |
5 3 1 - |
22 11 8 - |
شارۋالاردىڭ جەرگە زار بولۋى ولاردى پومەششيكتەرگە كىرىپتار ەتتى. وزدەرىنىڭ جەر تەلىمدەرىن كەڭەيتۋ ءۇشىن شارۋالار جەردى ساتىپ الىپ تا وتىردى. بىراق ساتىپ العان جەرلەردىڭ كولەمى ونشا ۇلكەن بولا قويعان جوق.
پروفەسسور كابلۋكوۆ 1896 جىلى 1 قاڭتارعا شەيىن شارۋالار 3,2 ملن.دەسياتينا جەردى ساتىپ العاندىعىن انىقتادى. شارۋالاردىڭ جەردى ساتىپ الۋى شارۋا بانكى ارقىلى وتكىزىلدى. بۇل بانكتەر كوبىنە دەرەۆنيا كۋلاكتارىنا قىزمەت ەتتى.
1912-1913 جج. بانك ارقىلى شارۋالاردىڭ جەكە جەر يەلەنۋشىلەردەن ساتىپ العان دەسياتينا جەرلەرى: [7]
|
تەلىمدەر كولەمى |
ءابسوليۋتتى ساندا |
% |
|
6 دەسياتيناعا شەيىن 7-دەن 10 دەسياتيناعا شەيىن 11-دەن 20 دەسياتيناعا شەيىن 21-دەن 100 دەسياتيناعا شەيىن 100-دەن 200 دەسياتيناعا شەيىن |
53,448 62,211 111,099 135,167 838 |
14,7} 17,1}=31,8 30,7} 37,3}=68,2 0,2 |
|
بارلىعى |
362,763 |
100,0 |
بۇل كەستەدەن جەرى از شارۋالاردىڭ قولىنا 14,7 % جەر، اناعۇرلىم اۋقاتتى شارۋالاردىڭ قولىنا 31,8%، باي توپتارعا جەردىڭ 68,2% تۇسەتىندىگى كورىنەدى. شارۋا بانكى شارۋانىڭ جەرىن كەڭەيتىپ، ولاردىڭ رەسەيدىڭ شەت ايماقتارىنا كوشۋىن تەجەۋ مىندەتىن ورىنداي المادى.
مۇنىڭ ءبارى شارۋا شارۋاشىلىعىندا وندىرگىش كۇشتەردىڭ كۇرت تومەندەپ كەتۋىنە الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە تۇرعىنداردىڭ سانى وسپەسە دە، دەرەۆنيادا جۇمىسشى كۇشىنىڭ سانى ءوستى. ون مىڭداعان ادامداردىڭ ءومىرىن الىپ كەتكەن اشتىق، اۋرۋ مەن ەپيدەمياعا قاراماستان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ سانى ءوستى.
س.كورولكوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا، حIح ع. سوڭىندا رەسەيدە 5 ملن. ارتىق جۇمىس كۇشى بولدى. ونىڭ 2,5 ملن. باسقا دا كاسىپپەن اينالىسا الدى. بۇل تەك اۋىل شارۋاشىلىق پرولەتارياتى عانا ەمەس، جارتىلاي كەدەيلەنە باستاعان ۇساق ءوندىرۋشى-شارۋا بولدى.
شارۋانى قاناۋمەن ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان پومەششيك، قايىرشىلىق پەن وسى ۇساق ءوندىرۋشىنىڭ كەدەيلەنۋىن وزىنە كىرىپتار ەتۋ ءۇشىن پايدالاندى. ۇساق وندىرۋشىلەردىڭ كوپتىگى پومەششيككە جەردى جالعا بەرۋ باعاسى مەن جەردىڭ باعاسىن وسىرۋگە، اۋىل شارۋاشىلىق جۇمىسشىلارىنىڭ جالاقىسىن تومەندەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.
وسى فاكتورلار شارۋالاردىڭ قالىڭ بۇقاراسىن كوشۋگە يتەرمەلەدى. شارۋالارعا مەملەكەت تاراپىنان ءتۇرلى سالىقتار سالۋ ولاردىڭ جاعدايىن ودان ءارى ناشارلاتىپ جىبەردى.
كەيبىر گۋبەرنيالاردا سالىق جەردىڭ تۇسىمىنەن بەس جانە ودان دا كوپ ەسە بولدى. مۇنداي سايكەسسىزدىك شارۋا شارۋاشىلىعىن مەملەكەتكە قارىزدار ەتتى.مىسالى، 1891 جىلى مەملەكەتتىك بيۋدجەت بويىنشا قارىز مىناداي پايىزدى قۇرادى: سامارا گۋبەرنياسىندا - جىلدىق ەڭبەكاقىنىڭ 306 %-ى، ۋفادا - 249,4 %، ورىنبور - 245 %، قازان - 202,3 %، نيجگورود - 95,2%. ءتۇرلى تولەمدەردىڭ ءوسۋى شارۋالاردىڭ ءار كۇز سايىن استىعىن تومەن باعامەن ساتۋعا، ال قىستا جانە كوكتەم بويى ونى ءوزىنىڭ قاجەتى مەن كوكتەمگى ەگىس ءۇشىن جوعارى باعامەن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولدى [8].
رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى دەرەۆنيا تاپتىق قۇرىلىمى جاعىنان بىرتەكتى بولعان جوق، تاپتىق تۇرعىدان جىكتەلدى. وندا ءبىر جاعىنان شارۋالاردىڭ قالىڭ بۇقاراسى قايىرشىلانىپ، كەدەيلەنسە، ءبىر جاعىنان سول كەدەيلەنگەن شارۋالاردىڭ ەسەبىنەن دەرەۆنيا بۋرجۋازياسى - كۋلاكتار بايىدى.
كەدەيلەر مەن ورتاشا شارۋالاردى پومەششيكپەن قاتار وسىمقورلار دا قانادى. ولار كەدەي شارۋانىڭ كوكتەمدە قارىزعا العان ءبىر پۇت استىعىن، كۇزدە ەكى، ءۇش ەسە قايتارىپ وتىردى. ابدەن قايىرشىلانعان شارۋاعا جۇمىس تابۋ ماقساتىندا رەسەيدى كەزىپ، پومەششيكتەر مەن كۋلاكتارعا جالدانىپ جۇمىس ىستەۋگە، باسقا كاسىپپەن اينالىسۋ ءۇشىن قالاعا كەتۋدەن باسقا امالى قالمادى. وسىلاي كەشە عانا كرەپوستنوي ەزگىدەن قۇتىلعان پاتريارحالدى دەرەۆنيا، كاپيتالدىڭ قاناۋىنا بەرىلدى.
مۇنداي اۋىر جاعدايدا شارۋالاردىڭ شەتكى ۇلتتىق ايماقتارعا قونىس اۋدارۋى، اشتىقتان ءولۋ قاۋپىنەن قۇتىلۋدىڭ جالعىز جولى بولدى. سول سەبەپتەن، جىل سايىن، ەۋروپالىق رەسەيدىڭ ونداعان مىڭ شارۋالارى وتىرعان جەرلەرىن تاستاپ، ءسىبىر مەن قازاق دالالارىنان «بوس» جەرلەردى ىزدەۋگە شىقتى.
قازاق دالالارىن شارۋالاردىڭ وتارلاۋى ءحىح عاسىردىڭ 60-جىلدارى اقمولا وبلىسىندا ءبىرىنشى پوسەلكەلەردىڭ پايدا بولۋىمەن باستالدى. شارۋالاردى جەر شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋعا ىڭعايلى، كليماتى جۇمساق كوكشەتاۋ، اتباسار، پەتروپاۆل، اقمولا ۋەزدەرى قىزىقتىرىپ، بۇل جەرلەردە پوسەلكەلەردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى.
قونىس اۋدارۋ باسقارماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا قونىس اۋدارۋشىلار كوبىنە ءتورت دالالى اقمولا، تورعاي، سەمەي، ورال وبلىستارىنا كوشتى. ولار رەسەيدىڭ وڭتۇستىك گۋبەرنيالارى - ۆورونەج، ۆولىن، پولتاۆا، ساراتوۆ، حاركوۆ، حەرسون، كيەۆ، چەرنيگوۆتىڭ تۇرعىندارى بولدى [9].
قازاق دالاسىنا قونىس اۋدارۋدىڭ باستاپقى كەزەڭى قازاق تۇرعىندارى مەن قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ اراسىندا جەردى جالعا بەرۋ كەلىسىمىمەن شەكتەلدى.
قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ سانى جىلدان-جىلعا وسە ءتۇستى. مۇنداي جاعداي پاتشا ۇكىمەتىن قونىس اۋدارۋ ماسەلەسىمەن اينالىسۋدى جانە ونى رەتتەۋ شارالارىن جۇرگىزۋگە ماجبۇرلەدى. سونىمەن قاتار 1881 جىلى بولعان اشتىق كەزىندە شارۋالار قوزعالىسىنىڭ ءوسۋى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بۇل ماسەلەگە ەسكى كوزقاراسىن وزگەرتۋگە الىپ كەلدى.
1881 ج. اياعىندا پاتشا ۇكىمەتى قونىس اۋدارۋ تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجەنى ەنگىزدى. بۇل ەرەجە بويىنشا شارۋالار ءتيىستى بيلىك ورگاندارىنىڭ رۇقساتى بولعان جاعدايدا عانا شەتكى ايماقتارعا قونىس اۋدارا الدى. الايدا ءبىر جىلدان كەيىن 1883 جىلى شارۋالاردىڭ قازاقستانعا قونىس اۋدارۋى توقتاتىلدى.
1889 ج. قونىس اۋدارۋ تۋرالى زاڭ شىقپاستان بۇرىن، وعان ۇلكەن دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. بۇل ماسەلە جونىندە بىرنەشە كوميسسيالار قۇرىلىپ، ماسەلە جالپى كەڭەستەردە تالقىلاندى.
ال زاڭ شىققاندا قونىس اۋدارۋ ءىسى ۇكىمەت ورگاندارىنىڭ قولىندا قالاتىنى، جەكە تۇلعالاردىڭ كوشۋىنە مەملەكەتتىك مۇلىك ءمينيسترىنىڭ رۇقسات قاعازىنىڭ بولۋى، وسىنداي رۇقسات قاعازى جوق شارۋالار ءوز بەتىمەن قونىس اۋدارۋشىلار دەپ ەسەپتەلىپ، تىركەلگەن جەرىنە اكىمشىلىك تارتىپپەن قايتارىلاتىنى كورسەتىلدى. زاڭدا شارۋالارعا بولىنەتىن جەر كولەمى، بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەر دە بولدى. بۇل زاڭنىڭ ماقساتى - دامىپ كەلە جاتقان قونىس اۋدارۋ قوزعالىسىن تەجەۋ جانە ونى بيۋروكراتتىق ءىس شەڭبەرىندە قالدىرۋ.
پاتشا ۇكىمەتى حالىق بۇقاراسىنىڭ قونىس اۋدارۋ قوزعالىسىنىڭ تولقىنىن توقتاتا المادى. وسى زاڭنىڭ نەگىزىندە 1892 جىلى قونىس اۋدارۋعا 17289 جانۇياعا رۇقسات بەرىلگەن بولسا، شىن مانىندە قونىس اۋدارعان جانۇيانىڭ سانى 28911-گە جەتتى. بۇدان ءبىز پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ سان قيلى ارەكەتىنە قاراماستان، قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ كوبى وعان باعىنباعانىن كورەمىز.
قونىس اۋدارۋ ءىسى ءسىبىر تەمىر جولى سالىنعانعا دەيىن وسىنداي بولدى.
«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان
