ىلە القابىن ۇلى ءجۇزدىڭ نەگىزگى ەكى تايپاسى الباندار مەن دۋلاتتار، ءبىراز بولىگىن ىلەنىڭ وڭ جاعالاۋىنا ەشقاشان اياق باسپاعان شاپىراشتىلار جايلاعان. شىعىس تاراپتا ىلە القابىنا كەيدە ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىن مەكەندەيتىن بۇعۋ تايپاسىنىڭ قارا قىرعىزدارى كەلسە، باتىستا ءدال وسى وزەننىڭ وڭتۇستىك-باتىسىن جايلايتىن، ءارى بىشكەكتىڭ (تاشكەنتتىكتەرگە قارايتىن، شۋدىڭ ارعى بەتىندەگى بەكىنىس) ماڭىندا ورنالاسقان سولتى جانە سارىباعىش رۋلارى كوشىپ كەلەدى. البانداردىڭ باتىس شەكاراسى تۇرگەن وزەنى، ولار ءتىپتى قىتاي يەلىكتەرىن از مولشەردە اقشا تولەپ مەكەندەي بەرەدى. البانداردان باتىستا، ياعني، تۇرگەننىڭ باتىسىندا دۋلاتتار مەن شاپىراشتىلار ارالاسىپ كوشىپ جۇرەدى. ولار شۋدىڭ باسى مەن تالاس وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە، تاشكەنتتىك قالالار مەن بەكىنىستەرگە دەيىن بارادى.

دۋلات قايساقتارى ۇلى جۇزدە باسقا تايپالاردىڭ بارلىعىنان وزدەرىنىڭ كوپتىگىمەن، جاۋىنگەرلىگىمەن، بايلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ولار ۇلى ءجۇزدىڭ باسقا ۇساق تايپالارىن ايتپاعاندا، البانداردان بەس ەسە، جالايىرلاردان ءۇش ەسە كوپ. دۋلاتتار مەن البانداردىڭ كەيبىر ۇرپاقتارى جانە شاپىراشتىلاردىڭ ءبىراز بولىگى ىلەنىڭ وڭ جاعالاۋىندا دا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. بۇل ەكى رۋ ءارى قاراي تاعى دا بولىنەدى، ولاردى تاراتۋ رەتى كەلگەندە ءسوز ەتىلەدى1.

ىلە القابىن ۇلى ءجۇزدىڭ نەگىزگى ەكى تايپاسى الباندار مەن دۋلاتتار، ءبىراز بولىگىن ىلەنىڭ وڭ جاعالاۋىنا ەشقاشان اياق باسپاعان شاپىراشتىلار جايلاعان. شىعىس تاراپتا ىلە القابىنا كەيدە ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىن مەكەندەيتىن بۇعۋ تايپاسىنىڭ قارا قىرعىزدارى كەلسە، باتىستا ءدال وسى وزەننىڭ وڭتۇستىك-باتىسىن جايلايتىن، ءارى بىشكەكتىڭ (تاشكەنتتىكتەرگە قارايتىن، شۋدىڭ ارعى بەتىندەگى بەكىنىس) ماڭىندا ورنالاسقان سولتى جانە سارىباعىش رۋلارى كوشىپ كەلەدى. البانداردىڭ باتىس شەكاراسى تۇرگەن وزەنى، ولار ءتىپتى قىتاي يەلىكتەرىن از مولشەردە اقشا تولەپ مەكەندەي بەرەدى. البانداردان باتىستا، ياعني، تۇرگەننىڭ باتىسىندا دۋلاتتار مەن شاپىراشتىلار ارالاسىپ كوشىپ جۇرەدى. ولار شۋدىڭ باسى مەن تالاس وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە، تاشكەنتتىك قالالار مەن بەكىنىستەرگە دەيىن بارادى.

دۋلات قايساقتارى ۇلى جۇزدە باسقا تايپالاردىڭ بارلىعىنان وزدەرىنىڭ كوپتىگىمەن، جاۋىنگەرلىگىمەن، بايلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ولار ۇلى ءجۇزدىڭ باسقا ۇساق تايپالارىن ايتپاعاندا، البانداردان بەس ەسە، جالايىرلاردان ءۇش ەسە كوپ. دۋلاتتار مەن البانداردىڭ كەيبىر ۇرپاقتارى جانە شاپىراشتىلاردىڭ ءبىراز بولىگى ىلەنىڭ وڭ جاعالاۋىندا دا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. بۇل ەكى رۋ ءارى قاراي تاعى دا بولىنەدى، ولاردى تاراتۋ رەتى كەلگەندە ءسوز ەتىلەدى1.

ىلە ولكەسىنىڭ قايساقتارى وزگەلەرگە قاراعاندا تاشكەنت بيلىگىنىڭ ىقپالىندا كوبىرەك بولعان جانە تاۋەلسىز حالىق - قىرعىزدارمەن كورشىلەس بولعاندىقتان، ولارمەن سوعىسىپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولعان، ورىس اسكەرلەرى ىلە ولكەسىنە كەلگەنگە دەيىن بۇل جەردى قىرعىزدار (قارا قىرعىزدار) ىلە ولكەسىندە جاسىرىنىپ، جازاسىز قالاتىن جەر دەپ ساناپ كەلدى. قازىردە ىلەدە ورنالاسىپ، قىلمىستارى ءۇشىن قۋدالانعان سوڭ، اساۋ تايپالار تىنىش تاپتى.

ىلە ولكەسىندەگى كونە ۇيىندىلەر مەن قورعاندار مۇندا ەرتەدە بەلگىسىز ءبىر حالىقتىڭ بولعانىن بايقاتادى. ءۇيسىن، ۇيعىر، جوڭعارلاردىڭ بيلىگى كەزەك-كەزەك اۋىسىپ تۇردى2. سوڭعىلارىن 17553 جىلى قىتايلىقتار جاۋلاپ الدى، ال ول حالىقتىڭ بارلىق يەلىگىن قىتاي يمپەرياسى ءوز جەرىنە قوسىپ الدى.

تالاس پەن تاشكەنت ارالىعىندا كوشىپ قونعان ۇلى ءجۇزدىڭ رۋلارى ابىلاي حاننىڭ باسشىلىعىمەن شىعىسقا جىلجىپ، ۇزاق ءارى ءساتتى شايقاستان كەيىن ولاردى كىشى الاتاۋدان اسىرىپ، وزدەرىنىڭ ەرتەدەگى مەكەنىن يەلەندى. سونىمەن، قايساقتاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل مەكەندەردى قالماقتاردان ۇلى ءجۇز قايتارىپ الدى، دەمەك قىتايلاردىڭ بۇل جەرگە تالاسۋى ورىنسىز، [سەبەبى] تۇپكىلىكتى تۇرعىندار كەلگەننەن بەرى ول تاۋەلسىز بولىپ قالدى. ورىس اسكەرلەرى قىردىڭ وسى بولىگىنە كەلگەنگە دەيىن دە 1824 جىلدان بەرى ۇلى ءجۇز رەسەيدىڭ قاراماعىندا سانالعانىمەن، قىتايلىقتار ىلە ولكەسىنە 1840 جىلعا شەيىن بولماشى سالىم سالىق جيناۋ ءۇشىن اسكەرلەرىن جىبەرۋىن قويمادى، اقىرى ولاردىڭ اسكەرى تەرەڭوزەك سايىندا شاپىراشتىلاردان ماسقارا بوپ جەڭىلىپ قايتتى.

قول ءۇش مىڭ قىتايدان تۇرعان، ولار جاساق جيناپ، كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن تاشكەنتتىك اقساقالعا ءوتىپ كەتپەك بولعان. ءالى كۇنگە دەيىن قىتايلار بۇل جەڭىلىستەرىن ۇمىتپايدى جانە شاپىراشتى رۋىنان شىققان قايساقتار تۋرالى باس شايقاي اڭگىمە ەتەدى.

سونىمەن بىرگە باتىستان ۇلى ءجۇزدى ولاردىڭ دىندەستەرى قوقاندىقتار مازالاپ، زەكەت جينادى. بۇل قايساقتارعا ۇلكەن سالماق سالدى، سوندىقتان قوقاندىقتارعا ۇلى ءجۇز قايساقتارىن ءوز ەركىمەن سالىققا كوندىرۋ وڭاي بولمادى. ولار بۇل ءۇشىن اسكەري كۇشتى پايدالاندى. سونىمەن قوسا، قوقاندىقتار اسكەري كۇشپەن الاتاۋ قىرعىزدارىن دا زەكەت تولەۋگە ماجبۇرلەمەك بولدى، بىراق ولار قاتتى قارسىلىق كورسەتىپ، تاۋدا كوشىپ-قونىپ جۇرەتىندىكتەن، تاۋەلسىزدىكتەرىن ساقتادى. مەن ىستىقكولدىڭ جوعارعى جاعىندا كوشىپ جۇرەتىن قارا قىرعىزدار تۋرالى ايتىپ وتىرمىن.

تاشكەنتتىڭ تانىمال جانە اقىلدى بيلەۋشىسى كۇشپەكتىڭ ءوزى ۇلى جۇزگە جانە قىرعىزدارعا ۇلكەن جاساقپەن باراتىن. ول بىرنەشە بەكىنىستەر سالدىردى، وعان دەيىن ىلە ولكەسىندە قاسكەلەڭ وزەنىنىڭ ماڭىندا تاشكەنت مىڭباسىسى 1778 جىلى قورعان سالعان بولاتىن، بىراق بەلگىلى سۇلتان رۇستەم4 اسكەرلەردى قىرىپ، قورعان تاس تالقان ەتىپ قيراتىلعان بولاتىن. سول قورعانداردىڭ ءۇيىندىسى ىلە ولكەسىندە ءالى كۇنگە دەيىن انىق بايقالادى.

ناتيجەسىندە تەك ءبىر عانا تويشىبەك بەكىنىسى5 قالدى، ول كەيىنگى كەزدە جاڭارتىلىپ، سول جەردەن زەكەت جيناۋ ءىسى جۇرگىزىلدى. بىراق ونى دا 1851 جىلى كازاك پولكوۆنيگى كاربىشەۆتىڭ باسقارۋىمەن ورىس اسكەرلەرى تالقاندادى. بۇدان كەيىن زەكەت جيناۋ جاساقتار ارقىلى جانە شۋ وزەنى ماڭىندا عانا جۇرگىزىلدى.

تويشىبەك بەكىنىسى قيراتىلعانعا دەيىن وندا ۇنەمى 50 سارت*10 تۇراتىن، ولار بەكىنىستىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ ورنىنا، وزدەرى كەرۋەندەردى توناۋمەن اينالىساتىن.

1853 جىلى ورىستار ىلەگە بەرىك ورنىققان سوڭ، مۇنداعى ءتارتىپسىز-دىكتەر مۇلدەم توقتادى، ەندى قۇلجا، قاشعار مەن تاۋ قىرعىزدارىنا اپاراتىن ماڭىزدى جولداردى جالعاستىرعان بۇل ايماق جاقىن ۋاقىتتا بايلىعىمەن جانە ساۋداسىمەن وركەندەيدى دەپ ۇمىتتەنۋگە بولادى.