اسقاق ارماندار جۇزەگە اسىرىلعان استانادا بيىل جاز كوڭىلدى باستالدى. «ەكسپو-2017» حالىقارالىق ماماندىرىلعان كورمەسىن تاماشالاۋعا كەلگەن قوناقتاردىڭ باسىم بولىگى قازىرشە – قازاقستاندىقتار. شەتەلدىكتەر جوق ەمەس، اتالعان كورمە ارقىلى استانانى، قازاقستاندى جانە قازاقتاردى كورۋگە كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىن قالانىڭ مادەني ورىندارىنان كەزدەستىرۋگە بولادى. الايدا اتالعان كورمە ەڭ اۋەلى وزىمىزگە، اۋىلدان ارنايى كەلگەن اپامىز بەن اتامىزعا، ولاردىڭ نەمەرە، شوبەرەسىنە، اعايىن-تۋعاندار مەن دوس-جارانعا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقتارعا قىزىعىراق بولىپ تۇر. ەلىمىز باعىندىرعان بيىك بەلەستىڭ كۋاگەرى رەتىندە «ەكسپونى» قاراماۋدى «كۇنا» سانايتىندار دا بارشىلىق. ونداي پاتريوتتار وسىناۋ جەتىستىككە قۋانىپ، دۇنيە ءجۇزى حالىقتارى تارتىلعان «تىڭ دۇنيەنى» كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاۋعا اسىق.

ەلوردامىز جاتقا تابا قىلمايىن دەدى ما، ايتەۋىر كورمە باستالعالى استانانىڭ قاباعى اشىق. كۇن ىستىق. قىدىرۋعا كەدەرگى جوق. «ەكسپو» كورمەسىن تابيعات تا بارىنشا قولداپ، قوناقتارعا قىر كورسەتپەۋدى الدىن الا جوسپارلاعانداي. ال استانالىقتار كوپشىلىكتىڭ نازارىنا قىزىقتى دۇنيەلەر ۇسىنامىز دەپ بارىنشا اتسالىسۋدا.

«ەكسپو-2017» حالىقارالىق ماماندىرىلعان كورمەسى اياسىندا قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءتۇرلى مادەني شارالار ۇيىمداستىرعانى بەلگىلى. قر ۇلتتىق مۋزەيىندەگى حالىقارالىق كورمەلەر – وسى شارانىڭ باستاماسى. قر ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ەربولات تولەپبايدىڭ «بەس كۇن» اتتى كورمەسى، تسين شيحۋاندي يمپەراتورىنىڭ تەرراكوتا اسكەرى مۋزەيىنىڭ كورمەسى، «سۇلتان بەيبارىس جانە ونىڭ ءداۋىرى» يسلام ونەرى مۋزەيىنىڭ كورمەسى، «شامبالانى ىزدەۋ جولىندا: نيكولاي رەريحتىڭ نيۋ-يورك مۋزەيىنىڭ جاۋھارلارى»، «اقش-تىڭ جەكە توپتامالىرانىڭ ورىس ونەرىنىڭ جاۋھارلارى» اتتى كورمەلەر ۇلتتىق مۋزەيدە سالتاناتتى تۇردە اشىلدى. الىس ايماقتاردان اكەلىنگەن ءتۇرلى جادىگەرلەردىڭ  ادامعا بەرەر اسەرى زور. ءار كورمە – بولەك تاقىرىپ، ءار كورمە – بولەك الەم.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى: – قازاقستان ءۇشىن، ەلىمىز ءۇشىن بۇگىن ەرەكشە كۇن بولىپ تۇر. سەبەبى سۇلتان بەيبارىستىڭ كورمەسىن العاش رەت ەلىمىزگە الىپ كەلىپ وتىرمىز. وسى ۋاقىتقا دەيىن سۇلتان بەيبارىس تۋرالى كوركەم فيلم ءتۇسىرىلىپ، سپەكتاكلدەر قويىلدى. بىراق سۇلتاننىڭ قولى تيگەن، ءوز قولتاڭباسىن قالدىرعان ەرەكشە ارتەفاكتىلارى ەلىمىزگە ءبىرىنشى رەت اكەلىندى. بۇل – بارشامىز ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش، قۋانىشىمىز قۇتتى بولسىن! – دەپ «سۇلتان بەيبارىس جانە ونىڭ ءداۋىرى» اتتى كورمەنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا ءوز لەبىزىن ءبىلدىردى.

         نەگىزگى دەرەكتەر بويىنشا بەيبارىس سۇلتان (1223 نەمەسە 1225-1277)  قارا تەڭىزدەن سولتۇستىككە قاراي «دەشتى قىپشاقتا» (قىپشاقتار دالاسى)  دۇنيەگە كەلگەن. XIV عاسىرداعى مىسىر تاريحشىسى ءال-ايني ءوزىنىڭ  «يكدۋ ال-دجۋمان في تاريح احل ال-ازمان» («ۋاقىت تۇرعىندارى تۋرالى ءىنجۋ القاسى») ەڭبەگىندە بەيبارىس بين ابدۋللانىڭ قىپشاق ناسىلىنەن ەكەندىگى تۋرالى جازعان. ءان-نۋۆايريدىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، بەيبارىس تۇركى جۇرتىنان، قىپشاقتىڭ ەلبورىلى تايپاسىنان شىققان.

         قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى اراب رەسپۋبليكاسى   ەگيپەتتىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى حايسام سالاح كامەل: – بارشامىزدىڭ بابامىز سۇلتان بەيبارىستىڭ تاريحي تۇلعا ەكەنىن بىلەمىز. ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ەجەلدەن كەلە جاتقان تاريحي بايلانىستاردىڭ شەڭبەرىندە باسشىلاردىڭ كەلىسۋىمەن قازاقستاندا سۇلتان بەيبارىستىڭ بۇدان دا ۇلكەن كورمەسىن ۇيىمداستىرۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. سەبەبى مىسىردا سۇلتاننىڭ ومىرىندە قولدانعان جەكە زاتتارى، قارۋ-جاراقتارى ساقتالعان ۇلكەن مۋزەي بار. سولاردى بولاشاقتا قازاقستانعا الىپ كەلىپ، حالىققا كورسەتسەك دەيمىن. قازاقستاندىقتار ءوز جەرىنەن شىققان، قازاق بولىپ سانالاتىن اتالارىنىڭ وتە ۇلكەن جەردى مىسىر، وعان قوسا سيريانى جانە باسقا كورشى ەلدەرگە باسشىلىق ەتىپ، جان-جاقتى دامىتقان، تاريحتا ءوزىنىڭ ءىزىن قالدىرعان بابالارىمەن جاقىن تانىسا الار ەدى، - دەپ اعىنان جارىلدى.

تاريحي دەرەكتەردە بەيبارىستىڭ 17 جىل (1260-1277 جج.) تاقتا وتىرعاندىعى ايتىلادى. سۇلتان بيلىك قۇرعان جىلدارى مىسىر قۋاتتى مەملەكەتكە اينالعان. ارنالار، كەمە جاساۋ ۆەرفتەرى، ەلدىڭ شەكارالارىندا اسكەري بەكىنىستەر، كايردە سارايلار مەن مەشىتتەر سالىندى، قولونەرى، ەگىنشىلىك، عىلىم، ساۋدا، ونەر سالالارى دامىعان. كورمەگە قويىلعان بەيبارىس بابامىزدىڭ قولى تيگەن قۇران سالاتىن ساندىقشاسى، ارىستان بەينەلەنگەن ەمبلەماسى، ت.ب. تۇرمىستىق زاتتارى تاريحتى جەتە تانىتا تۇسەدى.

ال مۋزەيگە اكەلىنگەن قىتايداعى تسين شيحۋاندي يمپەراتورىنىڭ تەرراكوتا اسكەرى مۋزەيىنىڭ كورمەسى دە ەرەكشە. اتالعان ەكسپونات – 1987 جىلى يۋنەسكو-نىڭ الەمدىك مۇرالار تىزىمىنە كىرگىزىلگەن الەمدىك ونەر جاۋھارى. «تەرراكوت اسكەرى» – سيان قالاسىنداعى تسين شيحۋاندي يمپەراتورىنىڭ كەسەنەسى جانىنداعى قىتاي جاۋىنگەرلەرىنىڭ جانە ولاردىڭ اتتارىنىڭ مۇسىندەرى ساقتالعان قابىردىڭ جالپى اتاۋى. مۇسىندەردى 1974 جىلى جەرگىلىكتى شارۋالار ليشان تاۋىنىڭ شىعىس جاعىنان ارتەزيان ۇڭعىماسىن قازىپ جاتقان كەزدە تاپقان. تاريحي دەرەكتەر بويىنشا، تسين شيحۋاندي تاققا وتىرعان سوڭ، ءبىر جىلدان كەيىن ب.ز.د. 246 جىلى ءوزىنىڭ مازارىن سالا باستادى. ونىڭ ويى بويىنشا مۇسىندەر وعان كەلەسى ومىردە سەرىك بولىپ ءجۇرۋى ءتيىس. اتالعان ونەر تۋىندىلارى سازدان جاسالىپتى. 8099 اسكەردىڭ بەت پىشىندەرى، سىرتقى بەينەلەرى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى.

اتالعان كورمەنىڭ اشىلۋىندا ءسوز العان شەنسي پروۆينتسياسى مادەني ەسكەرتكىشتەر باسقارماسىنىڭ ديرەكتورى دجاو رونگ: – يمپەراتور ءتسيننىڭ ءداۋىرى ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن وتە ماڭىزدى كەزەڭ. ول ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدىڭ 221 جىلى بۇكىل قىتايدىڭ باسىن بىرىكتىردى. جازۋىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، ساناق جۇيەسىن ستاندارتتادى. قىتاي حالقىنىڭ بىرىگىپ دامۋىنىڭ باستاۋىندا تسين ءداۋىرى تۇرعانىن باسا ايتۋىمىز كەرەك. بۇل ءداۋىر قازاقستان مەن قىتايدى عانا ەمەس، ەۋروپا مەن ازيانى بايلانىستىرعان ۇلى جىبەك جولىنىڭ قارقىندى دامۋىنا دا ءوز شاراپاتىن تيگىزدى، – دەپ تسين شيحۋاندي تۋرالى ايتىپ بەردى.

يمپەراتور تسين ءشيحۋانديدىڭ ءتورت ءتۇرلى اسكەرى ۇلتتىق مۋزەيدىڭ تورىندە تۇر. كورمەگە قوسىمشا قارۋ-جاراق، تۇرمىستىق زاتتار تۇرىندەگى 50-گە جۋىق ەكسپوناتتار قويىلعان.

الەمگە ايگىلى عاجاپتاردى تاماشالاۋ ءۇشىن مۋزەيگە كەلۋشىلەر وتە كوپ. ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى ءار كورمەگە باسا نازار اۋدارىپ، جادىگەرلەردى ارالاپ كورۋگە اسىقپايدى. ال شەتەلدىك ازاماتتاردى اتالعان كورمەلەر عانا ەمەس، ۇلتتىق مۋزەيدەگى قازاقتىڭ تاريحىنا قاتىستى وزگە دە جادىگەرلەر قىزىقتىرۋدا.

اتىراۋلىق الما سابىرجانقىزى: – «مىڭ ەستىگەننەن ءبىر رەت كورگەن ارتىق» دەگەندەي، بەيبارىس سۇلتاننىڭ كورمەسىن تاماشالاۋعا اسىقتىم. ۇلى تۇلعانى وقىپ، بىلگەنىمىزدەن بولەك، جەكە زاتتارىن قاراپ تاني تۇسكىم كەلدى. ارىستان بەينەلەنگەن ەمبلەماسى ونىڭ سۇلتاندىعىن، باتىلدىعىن، پاراساتتىلىعىن ايتقىزباي تۇسىندىرەدى. «ەكسپو» كورمەسى شەڭبەرىندە ۇيىمداستىرىلعان الەمگە ايگىلى كەرەمەتتەردى جاقىننان كورۋگە مۇمكىندىك تۋعانىنا قۋانامىن، – دەدى.

ۋكراينادان كەلگەن گالينا باكۋم ەسىمدى قوناق: – تەرراكوتا اسكەرىن تاماشالاۋ ءۇشىن قىتايدىڭ وزىندە ۇزاق كەزەككە تۇرادى دەپ ەستىگەنمىن. مۋزەيلىك كەشەندە ءۇش قورىم بار ەكەنى بەلگىلى. جوعارى تەحنيكامەن جاسالعان مۇسىندەر قىتاي سۋرەت ونەرىنىڭ بيىك دەڭگەيدە دامىعاندىعىن كورسەتەدى. ماعان ۇنادى. استاناعا كەلگەنىمە وكىنبەيمىن، – دەپ قۋانىشىمەن ءبولىستى.

ءدال قازىر استانا الەمدىك مادەنيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرى شوعىرلاندىرىلعان ورتالىق بولىپ تۇر. الداعى ۋاقىتتا «ەجەلگى مىسىر ەسكەرتكىشتەرى» جانە «مەملەكەتتىك ەرميتاج قورىنان شىعىس جانە باتىس قارۋ-جاراق ونەرى» حالىقارالىق كورمەلەرى سالتاناتتى تۇردە اشىلماق. قازاقستاندىقتار ءۇشىن دە، شەتەلدىك قوناقتار ءۇشىن دە استانادا كورەر قىزىق كوپ. ال ۇلتتىق مۋزەي كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ ءۇشىن ءۇش اي بويى ۇزدىكسىز قىزمەت ەتپەك.

ءلايلا نوعايبەك

قر ۇلتتىق مۋزەيى

Abai.kz