قولىما قازاق ءتىلى «دليا شكول س رۋسسكيم يازىكوم وبۋچەنيا» دەپ اتالاتىن 4 سىنىپقا ارنالعان وقۋلىق ءتۇستى. اۆتورلارى ەرمەكوۆا ت.ن.، ساتبەكوۆا ا.ا.، سيسەمبينا ا.ۋ.، تاجيباەۆا گ.ب.. ىشىنە ءۇڭىلدىم دە ءتۇڭىلدىم. سىزدەر دە تانىسىپ كورىڭىزدەر:

8 بەت: قازاق الىپپەسى دەگەن ءسوزدىڭ ءبارىن قازاق ءالفاۆيتى دەپ الىپ قازاقشا اۋدارماسىن بەرمەگەن.

9 بەت: ارىپتەردىڭ دىبىستالۋىن ارىپتەردىڭ اتى دەپ قاتە بەرگەن. بب – بە (دۇرىسى بى), گگ – گە (دۇرىسى – گى), عع – عا (دۇرىسى - عى), دد – دە (دۇرىسى - دى), جج – جە (دۇرىسى - جى), زز – زە (دۇرىسى - زى), كك – كە (دۇرىسى - كى), قق – قا (دۇرىسى - قى), لل – ەل (دۇرىسى - لى), مم – ەم (دۇرىسى - مى), نن – ەن (دۇرىسى - نى), ڭڭ – ەڭ (دۇرىسى - ىڭ), پپ – پە (دۇرىسى - پى), رر – ەر (دۇرىسى - ىر), سس – ەس (دۇرىسى - سى), تت – تە (دۇرىسى - تى), ھھ – ھا (دۇرىسى - ھ), شش – شا (دۇرىسى - شى) دەپ بەرىلگەن. ارىپتەردى كىتاپتا بەرىلگەندەي ەتىپ دىبىستاۋ، قازاق ءتىلىن اكتسەنتپەن بۇزىپ سويلەۋگە اپارادى.

79 بەت: «قازاق حالقى ءۇش جۇزگە بولىنەدى» دەپ جازىلعان. دۇرىسى «قازاق حالقى ءۇش جۇزدەن قۇرالادى» بولۋى ءتيىس ەدى. سەبەبى، بارلىق اۋىزشا دا، جازباشا دا دەرەكتەردىڭ بارىندە قازاقتىڭ «ءۇش ءجۇز دەپ اتالاتىن ءۇش بالاسى بار» دەلىنەدى. «بولىنەدى» دەگەن ءسوز ۇرپاقتارىمىزدى بولىنۋگە اپارادى ەمەس پە؟

81 بەت: «ايتەكە بي – كىشى  ءجۇزدىڭ ءبيى. ول جاسىنان باتىر، شەشەن بولعان. وعان حالىق مال، جەر تاعى باسقالار. داۋمەن بارعان. ول تۋىسقان قازاق، قاراقالپاق، قىرعىز حالىقتارىن بىرىكتىرگەن. ايتەكە بي تاۋكە حاننىڭ كەڭەسشىسى بولعان».

دۇرىسى: ايتەكە بي – كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى. ول جاسىنان زەرەك، العىر، ءبىلىمدى، باتىر، شەشەن بولعان. وعان حالىق مال، جەر تاعى باسقا داۋلارىن شەشۋ ءۇشىن بارعان. ونى حالىق داۋلاردى ءادىل شەشەتىن بولعانى ءۇشىن بي سايلاعان. ول تۋىسقان قازاق، قاراقالپاق، قىرعىز حالىقتارىن بىرىكتىرگەن. ايتەكە بي تاۋكە حاننىڭ كەڭەسشىسى بولعان».

82 بەت. «تۋرا بيدە تۋىس جوق» دەگەننەن گورى «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەگەن حالىق ماقالىن تۇتاس بەرىپ، بالالارىمىزعا ادىلدىكپەن بىرگە يمان دەگەن ۇعىمنىڭ دا ماعىناسىن اشا كەتكەندەرى ءجون بولار ەدى.

82 بەت. «قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي – قازاق حالقىنىڭ باتىرلارى. دۇرىسى «قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي – قازاق حالقىنىڭ باتىرلارى» دەپ اتا-تەكتەرىن كورسەتۋ ءجون. قازاق حالقى ارقاشان دا داڭقتى ۇلدارىن اتا تەگىمەن قوسىپ اتاعان. اعاشتى تامىرىنان اجىراتۋعا بولمايدى ەمەس پە؟

84 بەت. «ەلدى باتىرلار بيلەگەن». ەلدى باتىر ەمەس، حاندار مەن قاعاندار بيلەگەن. باتىرلار ەلدى جاۋدان قورعاعان.

86 بەت. «دومبىرا - قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق اسپابى. ول قوس ىشەكتى. دومبىرا اعاشتان جاسالادى» دەگەن جەردى ءسال تولىقتىرىپ:

دومبىرا – قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق اسپابى. ول قوس ىشەكتى. دومبىرانى اعاشتان جانە مالدىڭ كەپتىرىلگەن ىشەگىنەن جاساعان. دومبىرانىڭ اۆتورلىق قۇقىعى ەجەلگى قازاقتار دا جاتىر. قازاق ەلىندە دومبىرا جاسايتىن شەبەرلەر اۋىلى كوپ بولعان. ولاردى حالىق قۇرمەتپەن  ومبى، دومبى، دومباي، دومبىرالى، دومباۋىل (دومبىرا جاساۋشىلار اۋىلى) دەپ اتاعان.

89 بەت. «كيىز ءۇي. كيىز ءۇي – كوشپەلى حالىقتاردىڭ باسپاناسى. ول – وتە قولايلى. كيىز ءۇي تەز قۇرىلىپ، تەز جينالادى. قىستا جىلى، جازدا سالقىن بولادى. قازاق حالقى كيىز ءۇيدى اسەم بەزەندىرەدى. كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە اعاش توسەك، شىمىلدىق، ساندىق تاعى باسقا بۇيىمدار بولادى» دەگەن تاقىرىپتى:

كيىز ءۇي.  كيىز ءۇي – ەجەلگى قازاقتار جاساعان باسپانا. ونى كوشپەلى حالىقتاردىڭ ءبارى پايدالانعان. ادامزاتتىڭ اسىل مۇراسى رەتىندە يۋنەسكو تىزىمىنە ەنگەن. ول – وتە قولايلى. كيىز ءۇي تەز قۇرىلىپ، تەز جينالادى. قىستا جىلى، جازدا سالقىن بولادى. قازاق حالقى كيىز ءۇيدى اسەم بەزەندىرەدى. كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە اعاش توسەك، شىمىلدىق، ساندىق تاعى باسقا بۇيىمدار بولادى.

92 بەت. «كيىز ءۇي ءتورت بولشەكتەن تۇرادى. ولار – كەرەگە، ۋىق، شاڭراق، ەسىك. بۇلار اعاشتان جاسالادى. كيىز ءۇي ءتورت، التى، سەگىز، ون ەكى قاناتتى بولادى. كيىز ءۇيدىڭ نەگىزگى بولشەگى -  شاڭىراق. شاڭىراقتىڭ ماڭىزى زور. ول اتادان بالاعا مۇرا بولىپ قالادى. ۇل بالا شاڭىراعىنىڭ يەسى.

دۇرىسى. ول اتادان بالاعا مۇرا بولىپ قالادى. اكە شاڭىراعىنىڭ يەسى كەنجە ۇل. ول قاراشاڭىراق  دەپ اتالادى.

93 بەت. «وقتاۋ تارتىس» دەگەننىڭ ورنىنا «ارقان تارتىس» ويىنى دەگەن دۇرىس. قازاق «وقتاۋ» دەپ ەتتىڭ نانىن جازاتىن تاياقشانى اتاعان. ونى قاستەرلەپ تازا ۇستاعان. قازاق بالاسى «وقتاۋمەن» ويناماعان.

120 بەت. «ەرتە زاماندا قازاقتار ءاربىر مالدىڭ ءپىرى بولادى دەپ ۇققان. مىسالى، قويدىڭ ءپىرى – شوپان اتا، تۇيەنىڭ ءپىرى – ويسىلقارا، جىلقىنىڭ ءپىرى – قامبار اتا، سيىردىڭ ءپىرى – بابا، ەشكىنىڭ ءپىرى – سەكسەك اتا دەپ بىلگەن. قازاقتار وسى پىرلەرگە سيىنعان».

دۇرىسى: قازاق حالقىنىڭ تەگى وتە ەسكى زامانداردان باستاۋ الادى. ولار دالانىڭ جابايى اڭىن ەڭ العاش قولعا ۇيرەتكەن ادامداردىڭ ەسىمىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتاعان جانە ولاردى اسا  قۇرمەتپەن ءاربىر مال مەن مالشىنىڭ ءپىرى (ۇستازى) دەپ اتايدى.  مىسالى، قويدىڭ ءپىرى – شوپان اتا، تۇيەنىڭ ءپىرى – ويسىلقارا، جىلقىنىڭ ءپىرى – قامبار اتا، سيىردىڭ ءپىرى – بابا، ەشكىنىڭ ءپىرى – سەكسەك اتا دەپ بىلگەن».

145 بەت. «كولىكتە. قالا كوشەلەرىندە ءتۇرلى كولىك جۇرەدى. ولار – ماشينالار، اۆتوبۋستار، تروللەيبۋستار، ترامۆايلار. قالالىق كولىك ادامداردى كەرەك جەرىنە ۋاقىتىندا جەتكىزەدى. اۆتوبۋس، تروللەيبۋس، ترامۆايمەن ءجۇرۋ ءۇشىن جول اقىسىن تولەيدى. كەيبىر ادامدار ءبىر ايلىق جول بيلەتىن الادى. ول وتە ىڭعايلى».

مىنە وسى اڭگىمەنى  «قالا كوشەلەرىندە ءتۇرلى كولىك جۇرەدى. ولار – ماشينالار، اۆتوبۋستار، تروللەيبۋستار، ترامۆايلار. قالالىق كولىك ادامداردى كەرەك جەرىنە ۋاقىتىندا جەتكىزەدى.  كولىكتە بالالار جاسى ۇلكەندەرگە ورىن بەرەدى. قازاقتىڭ اتا سالتىندا ۇلكەن تۇرعاندا كىشى وتىرمايدى. اۆتوبۋس، تروللەيبۋس، ترامۆايمەن ءجۇرۋ ءۇشىن جول اقىسىن تولەيدى. كەيبىر ادامدار ءبىر ايلىق جول بيلەتىن الادى. ول وتە ىڭعايلى» دەلىنگەندە بالالارىمىز قازاق حالقىنىڭ الەمگە ۇلگى بولعان جاقسى ءبىر سالتىن ءبىلىپ وسكەن بولار ەدى.

جارايدى. وسىمەن توقتايىن. ايتپەسە، مۇنداي مىسالداردى ءالى دە كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. مىنە وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قازىرگى مەكتەپ وقۋلىقتارى ۇلتتىق مۇددەگە ساي كەلىپ تۇرعان جوق. سوندىقتان بارلىق ءتىل جاناشىرلارىن قازىرگى مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ بارىنە ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان وسىنداي ساراپتاما جاساپ كوپتىڭ تالقىسىنا سالۋدى ۇسىنامىن!

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ

Abai.kz