القيسسا. بيىل تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرىلعانىنا 25 جىل تولدى. قورعانىس پەن كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ مەرەيلى داتاسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ وتىلۋدە. اۋەلى قازاقستان ارمياسىنىڭ ميسسياسى - بەيبىتشىلىكتى ورناتۋ ەكەنى بەلگىلى. تاۋەلسىز قازاقستان ارمياسى قۇرىلعاندا بەكىتىلگەن ەرەجە بويىنشا ءبىزدىڭ ساربازدار سوعىس شارالارىنا قاتىسپايدى. دەگەنمەن كەشەگى تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە قازاق ۇل-قىزدارىنىڭ اسقان ەرلىك كورسەتكەنىن بىلەمىز.

اقيقاتىندا، كەشەگى قاندى سوعىس ساربازدارى، بۇگىنگى ارداگەر باتىرلار تاۋەلسىز قازاقستان ارمياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار ەكەن ءسوزسىز.

سۇراپىل سوعىس جىلدارى ەر-ازاماتتارعا بەرگىسىز ەرلىككە بارعان قازاق قىزدارى دا بولدى. سولاردىڭ ءبىرى – حالىق قاھارمانى حيۋاز دوسپانوۆا.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ 25 جىلدىعى تۇسىندا باتىرلاردى ەسكە العاندى ءجون كوردىك.

حيۋاز  قايىرقىزى دوسپانوۆا 1922 جىلدىڭ 15 مامىرىندا قازىرگى اتىراۋ وبلىسى قۇرمانعازى اۋدانى، زورماتا سەلولىق كەڭەسىندە دۇنيەگە كەلگەن (بۇرىنعى بوكەي ورداسى، پريمورە وكرۋگى). ول 1940 جىلى ورال قالاسىنداعى №1 ورتا مەكتەپتى التىن مەدالمەن بىتىرەدى. ءبىر ەرەكشەلىگى، جاس قىز جەرگىلىكتى اەروكلۋبتى ءبىتىرىپ، زاپاستاعى پيلوت كۋالىگىن قوسا الادى. سول كەزەڭدە ەلدىڭ ەرتەڭگى – جاس ۇرپاق دەپ، قيىنعا سولاردى جۇمساپ جاتتى. «ەرتەڭ سوعىس باستالسا، ەل جورىققا اتتانسا، جاس تۇلەكتەر، دايىن بول!»، «بارىنەن دە بيىككە، بارىنەن دە قاشىققا، بارىنەن دە شاپشاڭ ۇشايىق!» دەگەن ۇرانمەن اسكەري ازىرلىك مەكتەپ قابىرعاسىندا-اق قولعا الىنىپ، جاس جەتكىنشەكتەردىڭ كوبى كوك جۇزىندە ەركىن سامعار ەرەن ۇشقىش بولۋدى، ۆوروشيلوۆ اتقىشى سياقتى مەرگەن بولۋدى اڭسادى. مەكتەپتى ءساتتى اياقتاعان جاس قىز ماسكەۋدەگى 1919 جىلى ينجەنەر پروفەسسور ن.جۋكوۆسكيدىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان جۋكوۆسكي اتىنداعى (1922 جىلى وسىنداي اتاۋ بەرىلگەن) اسكەري – اۋە اكادەمياسىنا قۇجات تاپسىرعانىمەن، جولى بولمادى. ارمان قۋعان جاس ي.سەچەنوۆ اتىنداعى ءبىرىنشى ماسكەۋ مەديتسينا ينستيتۋتىنا  وقۋعا تۇسەدى. 1941 جىلى سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرى-اق ءوزى سۇرانىپ، استانانىڭ قورعانىس جۇمىستارىنا قالادى.

«مەتروستوري» جۇيەسىندە جۇمىس ىستەپ، كەيىن ەرىكتىلەر قاتارىندا مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىنىڭ قاراماعىنا الىندى. 1941 جىلدىڭ قازان ايىنان ارميا قاتارىندا ساراتوۆ قالاسىندا ورنالاسقان اۆيامەكتەپتە شتۋرماندار كۋرسىنان وتەدى. 1942 جىلى كەڭەس وداعىندا تۇڭعىش رەت ايەلدەر اۆياپولكى قۇرىلادى. بۇل پولكتى كەڭەستەر وداعىندا داڭقى جەر جارىپ تۇرعان ايگىلى ۇشقىش مارينا راسكوۆا (1912-1943 ج.ج.) باسقاردى. وعان 1938 جىلى ماسكەۋدەن قيىر شىعىسقا دەيىن قونباي ۇشىپ، ەرەن ەرلىك جاساعانى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلگەن بولاتىن. بۇل قۇرىلعان اۆياپولكتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، جاۋ جاتقان جەرلەردى تۇنگى مەزگىلدە عانا بومبالايتىن ەدى.

ح.دوسپانوۆا اعا لەيتەنانت ە.بەرشانسكايا باسقارعان پولكتە شتۋرمان-اتقىش رەتىندە 1942 جىلدىڭ مامىر ايىندا مايدانعا اتتانادى. پولك پو-2 اتالاتىن جەڭىل ۇشاقتارمەن جابدىقتالىندى. بۇل ۇشاقتار شامالى بيىكتىكتە،  ۋ-شۋسىز، ۇشىپ ءجۇرىپ-اق نىساناعا كۇتپەگەن جەردەن كەلىپ، مايدا بومبالاردى جاۋ ۇستىنە توگىپ-توگىپ جىبەرەتىن. العاشقى كەزدە فاشيستتەر پو-2 ۇشاعىنا مەنسىنبەي قاراپ، مىسقىلداپ: «رۋس-فانەر» دەپ ءجۇردى. شىندىعىندا پو-2 ۇشاعى اعاشتان جاسالىپ، كەنەپپەن تىستالعان ۇشاق ەكەنى راس. باياۋ ءجۇرىسى، شاعىن بيىكتە ۇشا بەرەتىنى، جەتى تۇندە جاۋ شەبىنە كەدەرگىسىز جەتىپ، دۇشپاندى اسا ءبىر دالدىكپەن بومبالاۋىنا قولايلى بولدى. اەرودروم تالعامايتىن، بىرنەشە شەلەك جاعارمايمەن كەز كەلگەن الاڭنان ۇشا سالاتىن، قونا كەتەتىن، كوزگە قوراش، شاعىن ۇشاق جاۋدى ايتارلىقتاي شىعىنعا ۇشىراتتى. وسى ۇشاقتاعى جاۋ نىسانالارىنىڭ ۇستىنە تۋرا اكەلىپ، بومبا تاستاۋ، ۇشاققا جاۋ يستريبيتەلدەرى شابۋىل جاساسا، وعان پۋلەمەتپەن وق بوراتۋ، ۇشقىش جارالانسا نە قازا تاپسا ۇشاقتى باسقارىپ، جورىق جولىن ودان ءارى جالعاستىرۋعا مىندەتتى ەدى. سوندىقتان دا شابۋىل كەزىندە شتۋرماننىڭ ورنى ەرەكشە بولدى. قازاقتىڭ ۇشقىش قىزى پولك قۇرامىندا شتۋرمان-اتقىش  قىزمەتىندە ءجۇرىپ، 300-دەن استام اۋە شايقاستارىنا قاتىستى. اتالعان پولك  وڭتۇستىك مايدان، سولتۇستىك كاۆكاز، زاكاۆكازە، ۋكراينا جانە بەلارۋسسيا اسپاندارىندا اسكەري تاپسىرمالاردى ويداعىداي ورىندادى. اۆياپولك قۇرامىنىڭ كورسەتكەن ەرلىكتەرى ءۇشىن پولك تۋىنا جاۋىنگەرلىك  قىزىل تۋ، سۋۆوروۆ وردەندەرى تاعىلدى. پولكتىڭ جيىرما ءۇش مۇشەسى ەرەن ەرلىكتەرى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الدى. ح.دوسپانوۆا تۋرالى سوعىستان كەيىنگى جارىق كورگەن ەستەلىكتەردە ونىڭ باتىرلىعى مەن تاپقىرلىعى، قيىندىقتان شىعىپ كەتەتىن شەبەرلىگى جايىندا كەڭىنەن جازىلدى. پولكتاس قۇربىسى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مارينا چەچنەۆا ءوز ەستەلىگىندە: «ح.دوسپانوۆا – كوزسىز باتىردىڭ ناعىز ءوزى. ول ءوز ۇشاعىن قاشاندا نىساناعا قاتەسىز شىعارىپ، ءوز اەرودرومىنا دا جولدى جاڭىلماي تاباتىن» دەپ جازدى. مايداندا ول ۇشاقتان 14 رەت قۇلاپ ءتورت مارتە اۋىر جاراقات الدى. اۋىر جاراقاتىنان ايىققان سوڭ قايسار قىز ءاردايىم ۇرىس دالاسىنا قايتا ورالىپ وتىردى. كۋبان جەرىندە 1943 جىلدىڭ 1 ءساۋىر كۇنى اسكەري تاپسىرمادان ورالىپ، ۇشۋ الاڭىنا قونۋدا پاشكوۆا مەن دوسپانوۆانىڭ سامولەتى ماكاگون مەن سۆيستۋنوۆا باسقاراتىن ۇشاقپەن سوقتىعىسىپ قالۋىنىڭ ناتيجەسىندە مايدانداس قۇربىلار قازا تاۋىپ،  حيۋاز دوسپانوۆا وتە اۋىر جاراقاتپەن، ياعني ەكى اياعى بىردەي سىنىپ، ەسسەنتۋكي قالاسىنداعى اسكەري گوسپيتالعا جىبەرىلدى. دەگەنمەن دە التى ايدان سوڭ ۇشقىش قىز قارۋلاس قۇربىلارىنىڭ ساپىنا قايتادان قوسىلدى. بۇل وقيعا تۋرالى جاۋىنگەرلىك دوسى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى رايسا ارونوۆا بىلاي دەپ جازدى: «يۋليا پاشكوۆا وپەراتسيا ۇستەلىندە ءجانتاسىلىم ەتتى. كاتيا دوسپانوۆادان دا تىرشىلىك نىشانى بىلىنبەي، ونى مايىتحاناعا اپارىپ، قۇربىسىمەن  قاتار سالدى. سوسىن ءبىر دارىگەر كەزدەيسوق كورىپ قالىپ، ونىڭ ءجۇزى ءولى ادامعا ۇقسامايتىنىن بايقاپ قالادى. دەرەۋ ءبارى قىزدى اجالدان قۇتقارىپ الۋعا كىرىسەدى. و، عاجاپ، الدەن ۋاقىتتا كىرپىگى قيمىلداپ، ول كوزىن اشادى». سول كەزدەگى قاھارمان قازاق قىزىنىڭ ەرلىگى تۋرالى اسكەري ءتىلشى، اقىن ساعىنعالي سەيتىوۆ مايدان گازەتىنە ماقالا جاريالادى. سوعىستى ماسكەۋ تۇبىنەن قارسى الىپ، جاۋ ورداسى بەرلينگە  دەيىنگى قيان-كەسكى شايقاس جولىن مايدانداس قۇربىلارىمەن بىرگە باسىپ ءوتتى.

مايدانداعى ەرلىگى ءۇشىن «قىزىل جۇلدىز»، «قىزىل تۋ»، ءىى دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەندەرىمەن، «كاۆكازدى قورعاعانى ءۇشىن»، «ۆارشاۆانى ازات ەتكەنى ءۇشىن»، «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپاتتالدى.

سوعىستان قايتقان ءىى توپتاعى مۇگەدەك مايدانگەردى باتىس قازاقستان وبلىسى پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءمىنايدار سالين جۇمىسقا شاقىرىپ، نۇسقاۋشى ەتىپ قابىلدايدى. 1946 جىلى الماتىداعى جوعارى پارتيا  مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرىلىپ، ونى دا ۇزدىك بىتىرەدى. 1948 جىلى پارتيا مەكتەبىن اياقتاپ جاتقان حيۋاز دوسپانوۆانى رەسپۋبليكا كومسومولىنىڭ ىVسەزىندە رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىلىعىنا ۇسىنادى. «سەزد دەلەگەتتارى بۇل ۇسىنىستى ءبىراۋىزدان ماقۇلدادى»، دەيدى سول جىلداردىڭ وقيعاسىنا كۋاگەر بۇگىنگى كۇندەرى رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى زەينەتكەر، مەملەكەت، قوعام قايراتكەرى ءبيبىجامال  رامازانوۆا.

كەيىن حيۋاز قايىرقىزى ءبىرىنشى حاتشى بولىپ سايلانادى. وسى قىزمەتتە ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى بار قىرىنان كورىنىپ، رەسپۋبليكا جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسىنە اينالدى. 1948 جىلى كومسومولدىڭ 30 جىلدىعىنا جانە وتان الدىنداعى قيراعان حالىق شارۋاشىلىعى قالپىنا كەلتىرۋ جىلدارىنداعى ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن مەمەلەكەت تاراپىنان ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى مۇراعاتى قورىندا ساقتالعان قۇجاتتاردىڭ بىرىندە 1950 جىلداردىڭ باسىندا رەسپۋبليكا كومسومول ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى ح.دوسپانوۆانىڭ   قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆكە جازعان قىزمەتتىك حاتى ساقتالعان. 50-جىلداردىڭ باسىندا قازاقستان جانە ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى اراسىندا سپارتاكيادا ويىندارى وتكىزىلەدى. وسى وتكىزىلگەن سپورتتىق جارىستارعا قازاقستان قۇراما كوماندالارىدا قاتىسقان. ۆولەيبول ويىنىندا ەلىمىزدىڭ قۇراماسى ويىنشىلارىنىڭ باسىم بولىگىن الماتى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى قۇراعان، ولار ساباقتان بوساتىلماي، جارىسقا جىبەرىلمەي قالادى.  ويىن بارىسىندا كوماندا ءساتسىز ويىن ورنەگىن كورسەتىپ، جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. كوماندا نەگىزىنەن «اعا» ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرىلعان بولاتىن-دى. سپارتاكيادانىڭ جابىلۋىنا بايلانىستى وتكىزىلگەن سالتاناتتى شارادا وسى جاعدايعا رەنجىگەن رەسپۋبليكا تۋىن الىپ جۇرۋگە ءتيىستى ۆولەيبول كومانداسى تۋدى ستاديون الاڭىنا لاقتىرىپ كەتكەنىن بايانداي كەلىپ، اپامىز «مەن بۇل جاعدايعا بەيجاي قارا المايمىن، كوماندانىڭ جەڭىلگەنىنە ەمەس، ەلىمنىڭ تۋىنىڭ اياق استى بولعانىنا قاتتى قاپالىمىن. سوندىقتان دا سىزدە بۇل ماسەلەگە پرينتسيپتىك تۇرعىدا قارايدى دەپ سەنەمىن»، - دەپ جازادى. مىنە،  ەلىنە، ەلىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزىنە دەگەن قۇرمەتپەن قاراۋدىڭ ءبىر ۇلگىسى. «قىلىشىنان قان تامعان» دەپ جازعىرىپ جۇرگەن كەشەگى كەڭەستىك زاماننىڭ وزىندە-اق بۇل ماسەلەگە اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ قالاي قاراعانىن، ولاردىڭ ءىس – ارەكەتىنەن مەملەكەتشىل تۇلعالاردىڭ ءىس-ارەكەتىن كورەتىنىمىز دە سوندىقتان دا بولار دەگەن وي كەلەدى.

قازاق كسر-ءى پرەزيديۋمنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان ب.رامازانوۆا «حيۋاز دوسپانوۆامەن قىزمەتتەس بولدىم، ول كىسى رەسپۋبليكا كومسومول ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ تۇرعان تۇستا مەن الماتى وبلىستىق كومسومول ۇيىمىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدىم، جۇمىس بارىسىندا تىم قاتال، ارتىق كەتەدى دەپ ەستىگەنىممەن، بىراق جەكە باسىم قىزمەت بارىسىندا ول كىسىنىڭ ارتىق كەتىپ، دورەكىلىك كورسەتكەنىن ەشقاشاندا كورگەنىم جوق» - دەپ ەسكە الادى.

قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مادەنيەت جانە عىلىم ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندە جۇرگەن تۇستا «اباي» وپەراسى مەن «شوقان ءۋاليحانوۆ» دراماسىن ساحنالاۋعا جانە «مەدەۋ» سپورت كەشەنىن سالۋعا، تاريحي ماڭىزى بار ەڭسەلى عيماراتتاردىڭ قۇرىلىسىنا ارالاسىپ، كوپتەگەن يگى جۇمىستاردىڭ ورتاسىنان تابىلدى. 1951 جىلى قازاق كسر-نىڭ جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتات بولىپ سايلانادى جانە ءبىرىنشى سەسسياسىندا پرەزيديۋمنىڭ  حاتشىلىعىنا سايلانادى.

زەينەتكەرلىككە شىعار الدىندا الماتى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى. سوعىستاعىداي قاتاڭ تارتىپكە باعىنعان، اسا العىر دا باتىل، شىندىق ءۇشىن شىرىلداپ اراشا تۇسەتىن ءادىل جان كەيبىر جەرگىلىكتى باسشىلارعا ۇناي قويماعانى دا راس. مايداننان العان اۋىر جاراقاتى، مۇگەدەكتىگىن ت.ب. سىلتاۋلار ارقىلى مەزگىلىنەن بۇرىن 1959 جىلى 37 جاسىندا زەينەتكەرلىككە شىعاردى.

زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىنگى جىلدارى حيۋاز اپاي قان مايداندا بىرگە بولعان پولكتارستارىمەن جەڭىس كۇنى ماسكەۋ قالاسىنداعى ۇلكەن تەاتر الدىندا جينالىپ، كەزدەسىپ تۇردى.

كەيىن زەينەتكەرلىككە شىققان سوڭ 3-4 جىلداي حيۋاز قايىرقىزى جەڭىس كۇنى قارساڭىندا پرەزيديۋمدا حاتشىلىقتا جۇرگەن ماعان كەلىپ، ماسكەۋگە مايدانداستارىمەن كەزدەسۋگە بارا جاتقانىن ايتىپ شىعاتىن ەدى، ال مەن مۇمكىندىگىمشە كاسسادان 60 رۋبلدەي قاراجات بولدىرەتىن ەدىم، بىزگە دە  قاراجاتتىڭ ەسەپتەۋلى ەكەندىگى دە بەلگىلى عوي، دەگەنمەن دە جول ءجۇرىپ بارا جاتقان قايسار جانعا دەمەۋ بولسىن دەگەن نيەت ەدى» - دەيدى ب.رامازانوۆا.

قايتىس بولارىنان ءبىر اپتا بۇرىن تۋعان كۇنىنە وراي قۇتتىقتاۋعا بارعان الماتى قالاسى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، سوعىس جانە قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ ارداگەرى ورىنعالي ەسەنعازيەۆكە قۇرداسى، جەرلەسى رەتىندە اياعى سىنىپ، اۋىرىپ جاتقان حيۋاز قايىرقىزىنىڭ ءازىل – قالجىڭىن ايتىپ جاتۋى دا، ونىڭ رۋحى مىقتى ادام ەكەندىگىن دالەلدەي تۇسەدى.

ح.دوسپانوۆاعا 2004 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى  ن.ءا. نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن حالىق قاھارمانى اتاعى مەن «وتان» وردەنى بەرىلدى.

رۋحى مىقتى، حالقىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان «قاناتتى قىز» ح.دوسپانوۆانىڭ جۇرەگى 2008 جىلدىڭ 21 مامىرىندا الماتى قالاسىندا سوعۋىن توقتاتتى. جەرلەۋ راسىمىنە تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش حالىق قاھارمانى، ارميا گەنەرالى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى س.نۇرماعامبەتوۆ قاتىسىپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇشقىش قىزىنا سوڭعى رەت اسكەري قۇرمەت كورسەتۋىنىڭ ءوزى ۇلاعاتتىلىقتىڭ ۇلگىسى بولماق.

«... ءوز باسىم حالقىم قارعامايتىن، ۇرپاعىمدى ۇيالتپايتىن ءومىر كەشتىم عوي دەيمىن. ال مەن سياقتى اجەلەردىڭ ويلايتىنى – وتباسىنىڭ، وتانىنىڭ تىنىشتىعى عانا»، - دەگەن ەكەن ءبىر سوزىندە حالقىمىزدىڭ قاھارمان قىزى. وسى ءسوزدىڭ وزىندە قايسار قازاق قىزىنىڭ كەمەلدىگى مەن كەمەڭگەرلىگىن بايقايمىز. حالىقتىڭ باتىر قىزىنىڭ ەرلىگى مەن داڭقى ەشۋاقىتتا ۇمىتىلماق ەمەس.

اققالي احمەت، ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz