گۇلنار مىرجاقىپقىزى: «داۋىس سالىپ، جىلاعانىمدى ەمىس-ەمىس بىلەم»
ورىنبوردا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ءومىرىنىڭ قىزۋلى دا قىنۋلى كەزەڭدەرى ءوتتى. ەلىنىڭ قامى ءۇشىن نەگە دە بولسىن جاس ارىستانشا اتىلعان مىرجاقىپ ادۋىنىنا قارسى تۇرار توسقاۋىل جوق سەكىلدى. تاۋ جىعارداي ەكپىنى بار. بىلىمگە بىلىگى ساي، توڭكەرىسشىل رۋحى ورشەلەنە ۇيىتقىپ، اقىلمەن سۋارىلعان ءىس-قيمىلى حالىق مۇددەسىنىڭ يىرىمدەرىنە اتويلاي باس قويعان الپاۋىت ءتوس، وردا جىعارداي وتتى شاعى ەدى. بىلتىر، 1914 جىلى قازاندا وزىنە "قازاقتىڭ تۇڭعىش رومانشىسى" دەگەن وشپەس اتاق سىيلاعان "باقىتسىز جامالى" قايتا باسىلىپ، ۇلى اقىننىڭ قايتىس بولۋىنىڭ ون جىلدىعىنا ارناپ، "اباي" اتتى تولعامدى ماقالا جازىپ، ا.ن. ۆەسەلوۆسكيدى ەسكە الۋعا ارناپ 1914 جىلى شىعارىلعان "شىعىس جيناعىنا" قازاق اقىندارىنان تەك اباي مەن ءوزىنىڭ تۋىندىلارى عانا ەنگىزىلگەنىنە كوڭىلى ءسال-ءپال مارقايىڭقىراپ جۇرگەندە وسى، 1915 جىلى ورىنبوردان "تەرمە" جيناعى جارىق كورىسىمەن ىلە-شالا 4 قاراشادا گۇلنارى دۇنيە ەسىگىن اشىپ، عاينيجامال ەكەۋىنىڭ باقىتتان باسى اينالىپ تۇرعان ءساتى ەدى... ەي، دۇنيە، اتا-انالىق ارسالاڭداعان اسىل ءبىر عاجاپ شاق ەكەن عوي... اقىرى نە بولدى؟!
ورىنبوردا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ءومىرىنىڭ قىزۋلى دا قىنۋلى كەزەڭدەرى ءوتتى. ەلىنىڭ قامى ءۇشىن نەگە دە بولسىن جاس ارىستانشا اتىلعان مىرجاقىپ ادۋىنىنا قارسى تۇرار توسقاۋىل جوق سەكىلدى. تاۋ جىعارداي ەكپىنى بار. بىلىمگە بىلىگى ساي، توڭكەرىسشىل رۋحى ورشەلەنە ۇيىتقىپ، اقىلمەن سۋارىلعان ءىس-قيمىلى حالىق مۇددەسىنىڭ يىرىمدەرىنە اتويلاي باس قويعان الپاۋىت ءتوس، وردا جىعارداي وتتى شاعى ەدى. بىلتىر، 1914 جىلى قازاندا وزىنە "قازاقتىڭ تۇڭعىش رومانشىسى" دەگەن وشپەس اتاق سىيلاعان "باقىتسىز جامالى" قايتا باسىلىپ، ۇلى اقىننىڭ قايتىس بولۋىنىڭ ون جىلدىعىنا ارناپ، "اباي" اتتى تولعامدى ماقالا جازىپ، ا.ن. ۆەسەلوۆسكيدى ەسكە الۋعا ارناپ 1914 جىلى شىعارىلعان "شىعىس جيناعىنا" قازاق اقىندارىنان تەك اباي مەن ءوزىنىڭ تۋىندىلارى عانا ەنگىزىلگەنىنە كوڭىلى ءسال-ءپال مارقايىڭقىراپ جۇرگەندە وسى، 1915 جىلى ورىنبوردان "تەرمە" جيناعى جارىق كورىسىمەن ىلە-شالا 4 قاراشادا گۇلنارى دۇنيە ەسىگىن اشىپ، عاينيجامال ەكەۋىنىڭ باقىتتان باسى اينالىپ تۇرعان ءساتى ەدى... ەي، دۇنيە، اتا-انالىق ارسالاڭداعان اسىل ءبىر عاجاپ شاق ەكەن عوي... اقىرى نە بولدى؟!
... الدىمەن اتۋ جازاسىن كەستى، سوسىن ون جىلعا اباقتىعا سۇڭگىتتى. ايداۋدا جۇرگەندە اجال قۇشتى. ادىلدىك قالماس اقتاۋسىز! اقتالدى مىرجاقىپ! 1988 جىلدىڭ 4 قاراشاسىندا رەسپۋبليكا جوعارعى سوتىنىڭ كوللەگياسى قىلمىس قۇرامى بولماعاندىقتان م. دۋلاتوۆتى ءبىرجولا اقتاپ، شەشىم شىعاردى. ءدال گۇلنار قىزىنىڭ تۋعان كۇنى اقتالدى اكەسى! و، قۇدىرەت-اي! الماتىدا سول كۇنى قۇيىپ تۇرىپ قار ارالاس جاڭبىر جاۋدى. "حالىق جاۋى" قىزىنىڭ الپىس جىل بويعى قاسىرەتى كوز جاسىنداي بوپ توگىلدى. جاڭبىرمەن جۋىلدى.
... سول ەمەندەي يلىكپەگەن، نەبىر سۇراپىل داۋىلداردا سىنباعان شىنار قىز - ءمارت مىنەزدى اسىل انا گۇلنار اپاي، وسى قاراشادا 95 جاسقا شارشاپ-شالدىقپاي، القىنىپ-اپتىقپاي، ءسۇرىنىپ-سۇرلىكپەي، شۇكىر دەرلىك سالامات كۇيىندە جەتىپ وتىر! تۇلپاردىڭ الماس تۇياعىنىڭ كەتىلمەگەنىنە كەرەمەت قۋانىپ، بىرەر ءسوزىن ەستىگەلى سۇحبات قۇرعانبىز.
- اينالايىن، گۇلنار اپا-اۋ! توقسان بەس جاس ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرىپ پا! كەشەگى، كوزىن ءوزىڭىز دە كورىپ قالعان الاش ارىستارىنىڭ اماناتىنداي بوپ، ورتامىزدا وتىرا بەرىڭىز. بۇل دا ماڭدايعا بۇيىرعان باق قوي! وزىڭىزگە قاراساق، وسىدان بەس جىل بۇرىنعى تويىڭىزداعىدان قىلاۋداي وزگەرمەگەن سىڭايلىسىز. كۇللى الاشتىڭ بەتكە قالقىعان قايماعىنداي بوپ، وسى تۇعىرىڭىزدان تايا كورمەڭىزشى، جان اپا!
- الدىمەن "ەگەمەنىمە" راحمەت! كوپتىڭ سۇيىكتى گازەتى عوي. 90 جىلدىعىمدى دا جاقسىلاپ جازعان. بۇل گازەتتىڭ ءبىر بۋىن باستاۋىندا - "ەڭبەكشى قازاققا" اكەمنىڭ ماڭداي تەرى سىڭگەن. رەداكتوردىڭ ستيليستيكا جونىندەگى كومەكشىسى بولعان. قىزىلوردادا شىعىپ تۇرعان وسى گازەتتىڭ تابالدىرىعىندا 1928 جىلدىڭ 29 جەلتوقسانىندا ۇستالىپ كەتتى عوي. كارەليانىڭ سوسنوۆەتس ستانساسىنداعى قابىردەن اكەمنىڭ ءمۇردەسى الىنىپ، تۋعان جەرىنە قايتا تابىستالاتىن تۇستا، 1992 جىلعى 1-18 قىركۇيەك ارالىعىنداعى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ءىرى وقيعالارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن بۇل جايدى وسى "ەگەمەنىم" حالقىما تاپتىشتەپ جازىپ، قۇلاققاعىس قىلىپ وتىرعانىن قالاي عانا ۇمىتايىن. مىڭ العىس! ءوزى مەن "ەگەمەننەن" ءتورت جاس قالقىڭقى بولىپ شىققانىم با؟ ەڭ بايىرعى وقىرمانى ەكەنمىن-اۋ! گازەتىم اكەمنىڭ كوزى، ءسوزى، ءوزى بولعاندىقتان دا ماعان تىم ىستىق، جانىما جاقىن، ەلدىڭ ءۇنى، كەشەگى ساۋاتسىزدىقتىڭ كۇنى بولدى دەپ ەسەپتەيمىن. بارەكەلدى، وسى بەتتەرىڭنەن جارىلقاسىن!
- ءوز اۋلەتىڭىز تۋرالى تاراتساڭىز؟
- ءبىزدىڭ تۇقىم بايجۇمىردان - سانسىزباي، ودان تۋعان نيازبەك، دۋلات (1849-1897), بولىپ تارايدى. دۋلات پەن دامەشتەن اسقار (1865-1938), قونىسباي (قوشاي), زىليحا، قانيپا، مىرجاقىپ (1885-1935), اقىجان تۋعان.
دۋلات اتامىز ەسكىشە ساۋاتتى، كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ، قاراپايىم ادام ەكەن. بايلىق-داۋلەت بىتپەگەن، ورتا شارۋالى، ءار كاسىپكە يكەمدى، ەتىك تىگىپ، ەر-تۇرمان شاباتىن ونەرىمەن اتى شىققان ۇستا. قولىنا ءبىز كىرىپ، ۋشىعىپ قايتقان. اتامىزدىڭ زايىبى دامەش اجەمىز - قارامان ەلىندەگى اتاقتى بايدىڭ قىزى. اقىلىنا كوركى ساي، اجارلى كىسى ەدى دەيدى. جيىن-تويلاردا دومبىرا تارتىپ، ءان سالاتىن، ايتىستارعا قاتىسىپ، باق سىناعان، مانەرلەپ سويلەيتىن كەلىستى دە ونەرپاز كىسى بولىپتى.
- بىلەتىندەر اناڭىز تۋرالى اڭىز قىلىپ ايتادى ەكەن.
- اناشىم-اي، اسىلىم-اي! 45 جاسىندا تاشكەنتتە كوز جۇمدى عوي. پەريزات ەدى. اققۇبا ءجۇزدى، كۇلىمسىرەگەن ايالى كوزدەرى ۇشقىن شاشاتىن. مەيىرىمدى ەدى. اكەمە قوسىلاردا الدان قانداي قيىندىق تۋارىن سەزە، ءبىلىپ تۇرىپ، موينىن قىلىشتىڭ جۇزىنە توسەگەن عوي. ءاندى قالاي سالاتىن سىزىلتىپ. كيىم كيىسىنەن بۇگىنگى مودەلدەرىڭ شاڭ قاباتىنداي، اسا تالعامپاز، سانقوي بولعان. ءسابيت مۇقانوۆ ايتادى ەكەن: "كوممۋنيزمدى كورگىلەرىڭ كەلسە، دۋلاتوۆتىڭ ۇيىنە بارىڭدار، عاينيجامال جەڭگەيدىڭ داستارقانىن كورىڭدەر" ، دەپ. مىنەزگە باي، جانى سۇلۋ بولەك جاراتىلىس ەدى، اناشىم! ساعىنىشىما وراپ قويىپ وتىرام مىڭ مارتە! انانى اڭساۋعا قاي جاسىڭ دا كەدەرگى ەمەس ەكەن، اينالايىندارىم.
- ۇيلەنۋ تويى سانىمەن، مانىمەن ءوتىپتى عوي، شىركىن.
- قوناقتاردىڭ كوپتىگىنەن ومبى تۇبىندەگى كۋلومزينو ستانساسىنان ەكى قابات ءۇي جالداپ، تويلاعان ەكەن. كىمدەر قاتىستى دەيسىڭ عوي؟ اراسىندا م.جۇماباەۆ، س.سەيفۋللين، ق.كەمەڭگەروۆ بولعانىن ەسكەرسەك، مارتەبەنىڭ بيىگى ەمەس پە! بۇگىنگى توي يەلەرى نەسىمەن ماقتانا الار ەكەن دەپ ويلايمىن كەيدە... داستارقاننىڭ بايلىعى وتپەلى دە وشپەلى نارسە عوي.
- الەكەڭ، اقاڭ، جاقاڭ دەسە، كۇللى قازاق جازباي تانىپ، ەلەڭ ەتىسەدى...
- ۇلتىن سۇيگەن ەرەكشە جاراتىلىستار عوي، بۇلار. كوكسەگەنى - بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك ەمەس پە ەدى. ولار ءبىرىن-ءبىرى وسىلايشا اتاپ، سىيلاستىق ءتىنىن ۇزبەيتىن. كەيدە قانشا پىكىر الۋاندىعى تۋىنداپ قالعاندا دا كوڭىلدەرىنە كىربىڭ ءتۇسىرىپ الماي-اق، ماسەلەنىڭ مانىنە سىزات سالماي، وڭ شەشىم قابىلدايتىن. سونداي كوپ ساتتەرىنە كۋا بولىپ، سەزگەندىكتەن دە باتىل باعالاپ وتىرعان جايىم بار. حالىق سۇيىسپەنشىلىگى شىعار، الگىندەي اتاۋ-قۇرمەتپەن ەركەلەتەتىن ەدى ارداقتىلارىمدى. ارعى جاعى - ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ەكەندىكتەرى بەسەنەدەن بەلگىلى. اكەمنىڭ ەڭ العاشقى ءساتتى ساپارى 1904 جىلى ومبىعا ءتۇسىپتى. سوندا ءاليحان، احمەت اعالارىمەن تانىسىپتى. بۇرىن كورمەككە ىنتىق جۇرەك جارىلا جازداپ، قۋانادى عوي. ول كىسىلەردىڭ ساياسي كوزقاراستارى، ۇستانعان باعىتىنىڭ ورىس رەۆوليۋتسيونەرلەرىمەن ۇندەسىپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلىق ساياساتىن اشكەرەلەۋى، ەلدى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە ۇندەۋى، جاسىرىن ۇيىمدارعا بەلسەنە قاتىسۋلارى مىرجاقىپ اكەمنىڭ ساناسىن وياتىپ، زور ىقپال ەتكەنى ايان.
- "قازاق" گازەتىنسىز وسى الىپتاردىڭ تولىق ساياسي-ۇلتتىق كەسكىندەمەسىن ايعاقتاۋ مۇمكىن ەمەس قوي...
- وسىعان ورايلاس اكەمنىڭ ەلگە جازعان ءبىر حاتى ەسكە ءتۇسىپ وتىر. وندا: "1913 جىلدىڭ باس كەزىندە مەن ورىنبورعا كەلدىم، سونداعى عالىم، جازۋشى، ءوزىمنىڭ ۇستازىم احمەت بايتۇرسىنوۆقا بارىپ سالەم بەردىم. ۇزاق كەڭەسىپ، قازاق حالقىنا ارناپ گازەت شىعارماق بولدىق. بۇل پىكىرىمىزدى ءاليحان ءبوكەيحانوۆ اعامىز تولىق قولدادى... رەداكتسيا قۇرامىن، ونىڭ مۇشەلەرىن بەلگىلەدىك. شىعارۋشى باس رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ەكىنشى رەداكتورى مەن بولىپ، گازەتىمىزدى "قازاق" دەپ اتاپ شىعارا باستادىق", دەپ ۇلكەن جاڭالىعىمەن بولىسكەن بولاتىن.
- احمەت اتانىڭ باسقا ءبىر وزگەشە قىرىن بايقاعانىڭىز بار ما، اپا؟
- نەگە بايقامايىن. بىرنەشە رەت قابىرعالاس ۇيدە كورشى تۇرعانىمىز دا بار. ول كىسى جۇمىس جاساپ جاتقاندا، شەشەمىز اياعىمىزدى ساناپ باسقىزىپ قوياتىن. الدەبىر ىستەن تىنىستاعان ساتتە بولمەسىندە ءارلى-بەرلى جۇرگەنى ەدەننىڭ سىقىرىنان، باياۋلاتىپ سالعان انىنەن سەزىلەتىن. دومبىراسىن شەرتىپ، قوڭىر داۋىسىمەن جايلاپ قانا "ەلىم-اي", "ەكى جيرەن", "قاراكوز" اندەرىن سىزىلتاتىن. بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس، قازىرگى "قىز جىبەك" وپەراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن "قاراكوز" ارياسى - احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ شىعارماسى عوي. اتام پيانينودا دا، سكريپكادا دا كوسىلىپ وينايتىن. جاراتىلىس دارا بىتىمدىلەردى وسىلايشا جومارت جارىلقايتىن سەكىلدى.
- اكەڭىز ءوز ورتاسىندا اسقان سىيلى بولعان كىسى. شەت جاعاسىن سول ءبىر سابيلىك كەزدە-اق سەزگەن شىعارسىز.
- بالا كوڭىلىنەن ەشنارسە تاسالانبايدى. ءبىر بىلەتىنىم - قازاقتىڭ نەبىر مارقاسقا ازاماتتارى اكەمدى ساعالاپ جۇرەتىن، اقىل-كەڭەس سۇرايتىن. استانامىز قىزىلورداعا كوشكەندە جازۋشىلاردىڭ كوبى ءبىزدىڭ ءۇيگە ءتۇسىپ، اتتاناتىن. شىمكەنتتەن ءجۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، تاشكەنتتەن مۇحتار اۋەزوۆ پەن ماعجان جۇماباەۆ كەلىپ، وزدەرىنىڭ جاڭا شىعارمالارىن تالقىعا سالاتىن. "جاقاڭنىڭ سىنىنان وتەمىز، پىكىرىن ءبىلگىمىز كەلەدى", دەپ اكەمدى كوتەرىپ تاستاپ وتىراتىن. سونداي زيالىلار باس قوسقاندا، شاي ءىشىلىپ، ءدام جاسالاتىن قاستەرلى ءدوڭگەلەك ۇستەل ءالى كۇنگە ءبىزدىڭ قولدانىسىمىزدان قالعان جوق. ەسكىنىڭ كوزى عانا ەمەس، جاڭانىڭ ۇلگىسىندەي ەتىپ، قادىرلەپ ۇستايمىز ونى.
- اپا، جاقىندا عانا تەلەارنادان اكەڭىزدىڭ سۇيەنىش قول تاياعىن ۇستاپ وتىرىپ، ءوتكەننەن سىر سۋىرتپاقتادىڭىز. اپپاق شاشىڭىز، مەيىرىمدى ءجۇزىڭىز، تاريح تۇڭعيىعىنان جىلتىراعانداي اقىلدى كوزىڭىز، ءتىپتى ازاپ پەن قاتىگەزدىكتەن قايمىقپاعان بار بولمىسىڭىز - قازاق قىزىنىڭ قانىنا بىتكەن قاسيەتىن اڭعارتادى... يمەك ساپتى قول تاياق - اكە اماناتتاعان بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتىڭ تىرەگى، سۇيەنىشى، نەگىزى ىسپەتتى ەلەستەپ كەتكەنىن قاراڭىزشى!
- جانىم، بۇل سوزىڭە نە قوسايىن! مەنىڭ جۇرەك ساۋلەمنىڭ سەبەزگىسى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ جان-سارايىن نۇرلاندىرا السا، وسى عۇمىرىمدى تەككە سۇرمەگەندەي سەزىنەر ەدىم-اۋ!
- ءسىزدىڭ عۇمىرىڭىز ولشەۋسىز ونەگە. تاعدىر ءوزىڭىزدى ونەگەمەن ورىلگەن رۋحتى ادامدارمەن جاقىنداستىرىپ، ارالاستىردى. سولاردىڭ ءبىرى سىيلى قايناعاڭىز - باۋىرجان مومىشۇلى ەمەس پە؟
- ءبىز، ەرىم ابەن ەكەۋمىز، باۋكەڭمەن 1958-1970 جىلدار اراسىندا ۇزبەي ارالاسىپ تۇردىق. مەنى "تورە كەلىنىم", "پروفەسسور كەلىنىم" دەپ اتايتىن. بۇرىن باسقا قايناعالارىما قازاقشا سالەم بەرىپ كورمەگەن باسىم، باۋكەڭنىڭ الدىندا ارقاشان قولىمدى قۋسىرىپ، ءيىلىپ تاعزىم ەتەتىن ەدىم. ءمۇمكىن ول كىسىنىڭ اكەمە دەگەن ىستىق پەيىلىن سەزگەندىكتەن بە ەكەن، ايتەۋىر، ىقىلاسىم ەرەكشە بولدى. ءوزى دە: "ەسكىنىڭ كوزىسىڭ، اسىلدىڭ سىنىعىسىڭ، مىرجاقىپ اعامنىڭ قىزىسىڭ", دەپ، ءۇزىلىپ وتىراتىن، جارىقتىق. "ال، قاراعىم، قاراپ جۇرۋگە بولمايدى، قولىڭنان كەلگەنشە اكەڭنىڭ مۇراسىن تولتىر، سۋرەتتەرىن، كىتاپتارىن ءىزدەستىر. ءبارى ءالى كەرەك بولاتىنىن ۇمىتپا", دەپ، كورەگەندىكپەن باعىت سىلتەيتىن. اقىلدى كىسى عوي، ايتقانىن بىلدىرتپەي ورىنداپ ءجۇر ەدىم، اكەم اقتالعاندا باي مۇراسىن مەن جايىپ سالماعاندا، ءتورت قۇبىلاسى اشىلماي، كەمشىن سوعىپ جاتار ەدى. اق تىلەۋلى باۋكەم-اي! مىرجاقىپقا ىستىق ىقىلاسىمەن ءبىر جىعىلعان ادام سونداي-اق بولار. ۇلتقا دەگەن ءسۇيىنىشتى ۇلى جۇرەك تۇلعالاردى بولە-جارا قاراتقىزبايتىنىن ەندى ءتۇسىندىم. ءجۇز جىلدىق تويىن دا ەل-جۇرتى ءسان-سالتاناتىمەن اتاپ وتكەنىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرمىن. ەلدىك سىنىنان مۇدىرمەۋدىڭ بەلگىسى دە بۇل. تاۋەلسىزدىكتىڭ زور مۇمكىندىگى دەپ باعالاعان ءجون.
- تاعدىردىڭ تالاي قيامەت-قايىمىنان قۇردىمعا كەتكەندەي قۇر سۇلدەرى قالسا دا رۋحى وشپەي، ولشەۋلى عۇمىرىن وزگەنىڭ ساۋلەلى جولىنا ارناعان ءمارت مىنەزدىلەر سيرەك تە بولسا ۇشىراسىپ قالادى. سوندايلاردىڭ قاتارىنا كىمدەردى جاتقىزار ەدىڭىز؟
- زىليقا اپايدىڭ بەينەسى سانامدى وسقىلاپ وتكەندەي بولدى. ماعجاننىڭ زايىبىن ايتام. اپايدى 1970 جىلداردان تانيتىن ەدىم، 1989 جىلدىڭ اقپان ايىندا قايتادان تابىسىپ، ەتەنە بولا باستادىم. جازىقسىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىندە جازالانعانداردىڭ جاقىندارى مەن ۇرپاقتارىن "جالىن" جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىندا جينادى. ءبىزدى سوعان ماردان بايدىلداەۆ باسىمىزدى قوسىپ الىپ بارعان ەدى. كولىك ۇستىندە زىليقا اپاممەن كورىستىم. "سەن گۇلنارسىڭ عوي", دەپ، بەتىمنەن ءسۇيدى. جاسى 96-داعى كىسىنىڭ ۇمىتپاعانىنا ءسۇيسىنىپ، قۋانىپ قالدىم. ءالى شيراق، كوزى كورىپ، قۇلاعى ەستيدى، الجۋدان امان ەكەن. ماعجانداي جان جارىن ىزدەپ، سوناۋ كارەليانى شارلاپ، ورمانىنىڭ اڭ-قۇسىنان قورىقپاي، تەرەڭ وزەننەن تەسىك قايىقپەن ءجۇزىپ ءوتىپ، اڭسارىمەن تابىسقان قايران، قاجىرلى انانىڭ العان بەتىنەن قايتپايتىن ماقساتكەرلىگى كىمگە بولسىن ونەگە. "ماعجاندى ورىسشا وقىتقان سەنىڭ اكەڭ", دەپ وتىرار ەدى، مارقۇم. ماعجان جۇماباەۆتىڭ ولەڭدەر جيناعىنىڭ العاشقى داناسىن زايىبىنا تابىستاۋعا مەنى دە قاتىستىرىپ، سول جولى اپايمەن مارە-سارە قاۋىشقانىمىزدى قالاي ۇمىتايىن.
- الىپتاردان دا اعاتتىق كەتەدى دەيدى. مۇمكىن ونداي "اعاتتىقتاردىڭ" ءوزى تۇتاس حالىقتىڭ مۇددەسىن كوزدەگەندىكتەن جاسالاتىن شىعار، بالكىم. وندايعا كەشىرىمدى بولا الدىڭىز با؟
- نە كورمەدىك بۇل پانيدە! نە ءبىر ءتۇسىنبەستىك حالگە دە دۋشار بولدىق. كىمدى جازعىرارىڭدى بىلمەيسىڭ. كىنالى ءوزىڭ بە، وزگە مە؟ اجىراتىپ كور. بىراق ادىلدىك - تورەشى بارىنە. مىنانداي جانىمدى قارىعان ءجايتتى ايتىپ بەرسەم، ۇرپاق دۇرىس تۇسىنەر. بۇل مىسالدا ەشكىمدى دە تۇقىرتۋعا بولماس... زامان ىزعىرىعى دا. باس ساۋعالاۋ ەمەس، ۇلتىنىڭ كەلەشەك ىرىزدىعى ءۇشىن جاسالعان "شارتتى" دا شاراسىز قادام دەپ ۇعىڭىزدار...
الماتى پاركىنىڭ بىرىندە كۇزگى جاپىراقتى اياعىممەن ۇيگىشتەپ، سونىڭ قىزىعىنا باتىپ تۇرعانىمدا، تۋ سىرتىمنان ەستىلگەن: "گۇلنار، سەنبىسىڭ؟" دەگەن داۋىسقا جالت قاراسام، الدىمدا مۇحتار اۋەزوۆ تۇر ەكەن. اعانىڭ ۇسىنعان قولىن الىپ سالەمدەستىم. مۇحتار اعا باياعى بالا كەزىمدەگىدەي بەتىمنەن سۇيمەدى، ونى كوڭىلىمە العانىم جوق، بويجەتكەندەردى سۇيمەيتىن بولار دەپ ويلادىم. كورمەگەنىمە 5-6 جىلداي ۋاقىت ءوتىپتى. وتىزىنشى جىلدارى ۇستالىپ، تۇرمەدە وتىرعانىن بىلەتىن ەدىم، بوساپ شىققانىن ەستىگەن ەمەسپىن. ءوزىنىڭ سۇراۋى بويىنشا حال-جايىمدى اڭقىلداپ ايتىپ كەلەمىن. ءبىر كەزدە ول مەنىڭ بەتىمە تۋرا قاراماستان قارلىعىڭقى، بۋلىققان داۋىسپەن جايلاپ قانا: "قاراعىم گۇلنار، ەندى كەلەشەكتە كەزدەسكەنىمىزدە ءبىر-بىرىمىزبەن تانيتىن كىسىلەرشە امانداسىپ، سويلەسپەيتىن بولايىق", دەگەنىن ەستىگەنىمدە، دەنەمە سۋىق سۋ قۇيعانداي، ونە بويىم مۇزداپ، قالشىلداپ، شوشىپ كەتسەم كەرەك...
- سول ءسوز جۇرەگىڭىزدە ءومىر بويى شەمەن بوپ قاتىپ قالدى ما، الدە، ءجىبىدى مە ەكەن؟..
- جىبىگەن! اتتەڭ، بىراق، ۇلى جازۋشى دۇنيەدەن اتتانىپ كەتكەن سوڭ... تىرىسىندە ءوزى جىبىتكىسى كەلگەن! ۇلىنىڭ ۇلىلىعى دا يىلە بىلىنۋىنەن كورىنسە كەرەك. ءيا، ەسىمدە، قالاي ۇمىتايىن، 1947 جىلدىڭ جازى ەدى. كوشە بويىندا بەتپە-بەت ۇشىراسىپ قالعان مۇحتار اعامدى ەلەمەگەنسىپ كەتپەك بوپ ەدىم، سۇڭعىلا كىسى ءوزى توقتاتتى. "از عانا كىدىر، كەشىر، جانىم!" دەدى ول ءۇنى دىرىلدەپ. "كەزىندە باسقا تۇسكەن پەندەشىلىك ادامعا نە ىستەتپەيدى، اۋىزدان شىققان ءسوز ۇشقان قۇس ءتارىزدى ۇستاي المايسىڭ. وتكەنگە سالاۋات، سەنى كورمەگەلى تالاي جىلدار ءوتتى. جاقاڭنىڭ، گايا (شەشەسى عاينيجامال), ءالتايدىڭ ء(ىنىسى) ارتى قايىرلى بولسىن، ءوزىڭ امان بول، سوڭدارىندا قالعان جالعىز كوزىسىڭ عوي", دەپ كوڭىل ايتتى. يمەنىڭكىرەپ، كوزدەرىنە قاراسام، جاس ىركىلىپ قالىپتى... تاعى دا ەسكەرتەمىن، ۇلى مۇحتار اعانى دا ءتۇسىنۋگە بولادى. باسىنا ناقاقتان ۇيىرىلگەن قارا بۇلتتان قورعالاقتاۋى تابيعيلىق! ابدەن ءجۇنجىپ، زارەزاپ بولعان ءبىر بايعۇستىڭ: "مەنى قاشان قاماۋعا الاسىڭدار؟" دەپ ء"ۇش قارىپكە" قوڭىراۋ شالعانىن دا ەستىگەنبىز. سول زالىم ساياساتپەن سيپاتتالاتىن زاماننان نە كۇتۋگە بولار ەدى-اۋ!
- قىستىڭ دولى جەلى سوقسا، ءتىلىم-ءتىلىم جۇرەگىڭىز ءالى كۇنگە قاق ايىرىلارداي بولاتىنىن ءبىر كۇڭىرەنىستى اڭگىمەڭىزدە سىزدىقتاتىپ جىبەرىپ ەدىڭىز.
- ءيا، قىستى كۇنى داۋىلدى جەل سوقسا بولعانى، ەسىمنەن كەتپەيتىن ءبىر قايعىلى وقيعا كوز الدىما كەلە قالادى. 1928 جىلدىڭ 29 جەلتوقسانىندا قىزىلوردا ءتۇنى الاسۇرعان ادۋىندى جەلمەن تۇندىگىن جەلپىنتىپ تۇردى. شىرت ۇيقىدا جاتقانبىز، ەسىك-تەرەزەلەردى قاقىراتا سوعىپ، "اشىڭدار" دەگەن ايقايدان شوشىپ وياندىق. ەسىكتى تۇنەپ جاتقان قوناعىمىز مۇرتازا رافيكوۆ (حالەل عابباسوۆتىڭ ءىنىسى) اشتى. ۇيگە وگپۋ-ءدىڭ قارۋلى كىسىلەرى ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى، شام جاعىلىپ، ءبارىمىزدى ورنىمىزدان تۇرعىزدى. "كيىنىڭىز، ءسىزدى تۇتقىنعا الامىز", دەگەن قاھارلى داۋىستى ەستىگەندە ون ۇشتەگى مەنىڭ جۇرەگىم ەزىلىپ كەتكەندەي ەدى. سوستيىپ، قالشيىپ تۇرعان پاپام ءبىر مەزەتتە نەكەلى التىن بالداعىن قولىنان سۋىرىپ الىپ، مامامنىڭ ساۋساعىنا كيگىزدى. باسىنا تونگەن قاۋىپتى ەلەڭ قىلماي اسا سابىرلى، بايسالدى قالپىمەن مۇڭايىپ جىلاپ تۇرعان ءبىزدى جۇباتىپ: "جىلاماڭدار، تاعدىردىڭ تالكەگى ادامدى ءالى تالاي قيىن بەلەستەردەن وتكىزەدى، شىداپ، بەرىك بولىڭدار. ال، گۇلنارىم، وقۋدى ۇزبە، ماماڭدى رەنجىتپە، جاقسى ادام بول!" دەدى دە ءبارىمىزدى ءسۇيىپ، ءوزىن اينالا قورشاعان التى ادامنىڭ ورتاسىندا كەتە باردى... ەسىك اشىلعاندا تۇنگى جەل دولدانىپ، سۋىرىپ تۇر ەدى. سودان بەرى تۇنگى جەلدەن زارە-قۇتىم قالماي دىرىلدەيمىن!
- قانشاما ازاپتى جىلدارىڭىز اكە تۋرالى ايتىلماي كەلگەن اقيقاتپەن شەرلەنىپ، شوكتىردى دەسەڭىزشى، اپا!
- ءبىزدىڭ ساتىبالديەۆتەر وتباسىندا ءوز باسىم ءتورت بالانىڭ اناسى بولعاننان بەرى وتكەن اۋمالى-توكپەلى زاماننىڭ ىڭعايىنا قاراپ، ىشتەگى سىردى اشىق شىعارا المادىم. قىراعى ساياساتقا تۋرا كەلمەيتىن، اتىنان بۇكىل قازاق بالاسى شوشيتىن "الاش" پارتياسى تۋرالى، ونىڭ باستى ليدەرلەرى كىمدەر بولعانى، ءوز اكەم م. دۋلاتوۆ جايلى بالالارىما دا سوڭعى جىلدارعا دەيىن ءۇي ىشىندە جاق اشپاي كەلدىم. ەڭ باستى سەبەبى، ولاردىڭ ەر جەتىپ، سانا-سەزىمىنىڭ تولىسىپ ءوسۋىن كۇتتىم.
جاسىراتىنى جوق، ون ۇشكە تولعانىمدا "حالىق جاۋىنىڭ" قىزى اتاندىم، جازىقسىز باسىما كىنا تاعىپ قۋدالاۋ باستالدى. تازا كوڭىلىمە، ادال پيعىلىما، ءىس-ارەكەتىمە سەنىمسىزدىك پەن كۇدىك تۋعىزدى. باسقان ءىزىم مەن سويلەگەن ءسوزىمدى اڭدىپ، باقىلاۋعا ىلىنگەنىمدى سەزىپ، كوڭىلىم بەي-جاي بولاتىن ەدى. وسىنداي قىر سوڭىمنان قالماعان قىرسىقتار جانىما قاتتى باتاتىن ەدى، ەڭسەمدى جانشىپ، وپىق جەگەن، بۋلىعا وكسىگەن قاپالى ساتتەرىم جاس جانىمدى جەگىدەي جەيتىن.
ەسەيگەندە دە ەڭسەمدى ەزگىلەمەدى مە! جۇرت قاتارلى سۇيىكتى اكەمنىڭ اتىن اتاپ، ەسكە الىپ، اشىق ايتۋ دەگەن شاتتىق سەزىم مەنىڭ پەشەنەمە جازىلماپتى. سايراپ كەتەتىن قىزىل ءتىل كۇرمەۋلى، الدىم قازىلعان ورداي بوپ جانىم تۇرشىگەتىن. كوڭىلدە ساقتالعان قورعاسىنداي ءزىلدى ويلار، قامىققان كۇندەرىم مازامدى كەتىرەتىن. كەيبىر كەزدەردە ءوز-وزىمنەن شوشىپ، ساباما تۇسە المايتىنمىن. بۇل سۇمدىق ستالين زامانىنان قالىپتاسىپ قالعان، ميىمىزعا ابدەن سىڭگەن دەرت ىسپەتتى قورقىنىش بولىپ وسى مەزگىلگە دەيىن سول قۇقايدان ارىلا الماي كەلەمىز.
ءسويتىپ، كەڭەستىك كەزەڭ تۇسىندا ماڭگۇرت بولۋعا از-اق قالدىق قوي. ەندى ىسكە ءسات، تاۋەكەل دەپ، ءالى ەسىم باردا، ۇمىتشاقتىق مەڭدەمەي تۇرعاندا بالالارىم كورمەگەن، تەك ساقتالىپ قالعان سۋرەتتەرىنەن عانا اتالارى مەن اجەلەرىنىڭ قانداي كىسىلەر ەكەنىن تانىستىرىپ جازىپ كەتۋدى پارىز كورگەن ەدىم. سول ويلارىمنىڭ ۇدەسىنەن شىقتىم دەپ تە ويلايمىن. "شىندىق شىراعى" اتتى ەكى تومدىق كىتابىم وقىرماندار قولىندا. الاش ارىستارى تۋرالى ەڭبەگىم دە اياقتالىپ قالدى. وسىلايشا ۇرپاققا ۇلعاتتى ونەگە تاستاۋعا كارى باسىمدى ءيىپ، ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جايىم بار.
- اكەڭىزدىڭ مىنەز-قۇلقى كەيىنگىلەرگە تاڭسىق سەكىلدى... بۇگە-شىگەسىن بىلگىسى كەلەدى.
- اكەم بارىنشا اقكوڭىل، اشىق-جارقىن، جايدارى مىنەزدى، وتە بالاجان، كوڭىلشەك تە بولاتىن. سونىمەن قاتار، بىربەتكەي، باسىنان رەتسىز ءسوز اسىرمايتىن قاتاڭ مىنەزدى، اشۋ قىسقاندا ءتۇسى بوزارىپ، قاباعى ءتۇيىلىپ، راي بەرمەي قوياتىن. بىراق، وعاش سوزگە بارمايتىن، اشۋى تەز تارقايتىن. مەنمەندىگى جوق، ءوزىن وتە قاراپايىم ۇستايتىن، كوڭىلدى وتىرىپ اڭگىمەلەسەتىن، كىسىلەردى شىداممەن ءۇنسىز تىڭداي الاتىن. تالعاممەن ءساندى كيىنەتىن. تازالىقتى قاتتى ۇستاناتىن. ال ساياتكەرلىگى ءوز الدىنا قىزعىلىقتى اڭگىمە دەر ەدىم.
- اكەڭىزدىڭ اقتالۋى دا وڭايلىققا سوقپاعانى ءمالىم. الدىڭعى لەكتەن ىسىرىلىپ، وقشاۋلانىپ، شەگەرىلە بەردى. ءوزىڭىزدىڭ تەگەۋرىندى ىقپالىڭىزدىڭ اسەرى بايقالماي قالمادى، ارينە.
- اكەم مىرجاقىپتىڭ كوزىمنىڭ تىرىسىندە اقتالعانىن كورۋدى اللادان جالبارىنا تىلەپ، ماقسات ەتتىم. سول تىلەكپەن ۋاقىتتى زايا جىبەرمەي، ناقتى ىزدەنىپ باقتىم. تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، 1988 جىلدىڭ ناۋرىزىندا سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ جانىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ ءىسىن قارايتىن كوميسسياعا م. دۋلاتوۆتىڭ قىزى بولامىن دەپ ارىز جازدىم. ماسكەۋ بۇل ارىزىمدى قازاقستاننىڭ قاراۋىنا جىبەرىپتى. قازان ايىندا قازاق كسر پروكۋراتۋراسىنان حات الدىم. وندا اكەڭىزدىڭ ءىسى قايتادان قارالىپ، تەكسەرىلۋ ءۇشىن جوعارعى سوتقا جىبەرىلدى دەلىنگەن.
- ودان ءارى قانشا كۇتتىڭىز؟
- زارىقتىرعان شەشىمنىڭ شىققانىن 6 قاراشادا ەستىدىم. قوناقتا وتىر ەدىم، قۇلاعىما سىبىرلاپ، عالىم ءىنىم سەيىتبەك نۇرحانوۆ ايتتى. كۇيەۋ بالاسى جوعارعى سوتتا ىستەيتىن ەدى، ەستىگەنىن جاسىرىن سەزدىرتكەن ءتۇرى عوي. ءالى جاريا بولماعان قۇجاتتى ايعاقتاۋدان سەسكەنگەن ءتۇرى دە. وتىرا السامشى ورنىمدا. تىنىسىم تارىلىپ، ميىم شاققانداي ابىگەرگە ءتۇستىم دە، اتاقتى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ قاينىما: "ۇيگە اپارىپ سالشى" دەپ ءوتىنىش ايتتىم. 9 قاباتتان ليفتىمەن ءتۇسۋ ءبىر جىلعا سوزىلعانداي بولعان شىعار. اياعىم سىرتقا تيگەن بەتتە-اق داۋىس سالىپ، جىلاعانىمدى ەمىس-ەمىس بىلەم. مەكەمتاس اڭ-تاڭ. "4 قاراشادا اكەم اقتالىپتى!" دەگەنىمدە، ول دا جانى قالماي قۋانىپ، ەڭكىلدەپ قۇشاعىنا باستى. كوشەگە شىقساق، قار ارالاس جاڭبىر قۇيىپ تۇر ەكەن. ەلەمەپپىن، تابيعاتتىڭ مەنىمەنەن قوسا جىلاعانىن: "اكە-اۋ! ءدال قىزىڭنىڭ تۋعان كۇنىندە اپپاق تا كىرشىكسىز اتىڭدى ماڭگىلىككە ايگىلەدىڭ-اۋ! " دەپ ءايدا كەلىپ اڭىرايىن، بوزداپ...
- مىرجاقىپتىڭ ەلىمەن قاۋىشۋى قانداي قۋانىشتى بولسا، كارەليا جەرىندە جاتقان مۇردەسىنىڭ تۋعان جەرى تورعايعا قايتا تابىستالۋى دا تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردى تولتىرۋدىڭ ناقتى مىسالى رەتىندە قاراستىرىلىپ ءجۇر عوي قازىر.
- دۇرىس ايتاسىڭ، جانىم! ءوزىڭ دە، اناۋ مارات ابسەمەت بالام دا باسى-قاسىندا بولدىڭدار. بابالارىڭنىڭ رۋحىنا جاساعان ەڭبەكتەرىڭە رازىمىن. باسىنا كەسەنە تۇرعىزىلدى، مۇراجايى بار. بىراق ەلدى مەكەننىڭ قۇتى قاشىپ، ىدىراپ، ازىن-اۋلاق وتباسى قالعان ەكەن. سوندا دا مىرجاقىپ كەسەنەسىنىڭ قاراقشىسىنداي بولىپ، سول جەردەن تابان اۋدارماي وتىرعان اۋىل تۇرعىندارىنا اق باسىمدى ءيىپ، العىس ايتامىن. جانگەلدين اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا اقاڭ مەن جاقاڭنىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايى بار، رەسپۋبليكا بويىنشا بىرنەشە مەكتەپتەر مەن كوشەلەرگە اتتارى بەرىلدى. شۇكىر، قوس ارىس اتاۋسىز قالىپ وتىرعان جوق. اكەمنىڭ 125 جىلدىعى دا حال-قادەرىنشە مەرەكەلەنىپ جاتىر.
- مىرجاقىپ اقتالعاننان كەيىن شىعارمالارىن جيناستىرىپ، باستىرۋعا بەلسەنە كىرىسكەنىڭىزدى بىلەمىز. ناتيجەلى جۇمىس جاسالدى. بەس تومدىعىنىڭ ءوزى رۋحاني قاينار بۇلاق ىسپەتتى. تاعى قانداي ويىڭىز بار؟
- قازىر اكەمنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرازى جيناقتالىپ، جۇيەلەنىپ، وقىرماندارىنا جول تارتتى. ايتسە دە ءوز ەلىمىزدەن تىسقارى ءىرى شاھارلارداعى مۇراعاتتاردا دۋلاتوۆقا قاتىستى، ءومىرى مەن قىزمەتى، شىعارماشىلىعى تۋراسىندا ايتام، ءالى دە تىڭ دەرەكتەر جاتقانىنا يمانداي سەنەم. سول جاعى ءبىر بۇيرەگىمنەن كەتپەيدى. شىركىن-اي، ارناۋلى ەكسپەديتسيا قۇرىپ جىبەرىپ، ىزدەستىرۋ، ناقتىلاۋ، جيناستىرۋ جۇمىستارىن قولعا السا عوي.
ال اقتالعاننان كەيىن ىلە ءوزىم ىزدەستىرىپ تاپقان دۇنيەلەرىنىڭ ءوزى ءبىر توبە ەدى. "بولات جۇرەك" ولەڭى، سۇلتانبەك ابەۋۇلىنا (س. مۇقانوۆتىڭ ء"مولدىر ماحاببات" رومانىنىڭ كەيىپكەرى) ارنالىپ 1927 جىلى جازىلعان ءۇش شۋماق ولەڭى، قاراش جۇسىپبەكۇلىنا ارناپ 1931-1932 جىلدارى سولوۆكيدە جازعان ولەڭى، 1922-1923 جىلدارى ورىنبوردا جاستاردى قۇتتىقتاۋ جىرى، ت.ب. ەڭبەكتەرى سونداي ساپالى ساناتقا جاتادى. جاڭا ەسكەرتتىم عوي، اكەمنىڭ مول مۇراسى تۇگەلىمەن جيىستىرىلىپ بىتكەن جوق. كەلەشەك ەنشىسىندەگى مىندەتتەر ەكەنى تۇسىنىكتى. جاستارعا سەنىم ارتام!
- تاريح تىلسىمىنان جەتكەن اكەڭىزدىڭ شىعارمالارىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق ءار جۇرەكتى كەرنەپ تۇرعاندا، جاسىراتىن نەسى بار، اقتالۋ "ناۋقانىنا" ۇلەس قوسىپ قالۋعا ىنتىعۋشىلاردىڭ جارىسا شىققانىن بىلەمىز. اۋىس-ءتۇيىس پىكىرلەردىڭ ايتىلىپ قالعانىنان دا حاباردارمىز. سىزگە دە جەڭىل تيمەگەن شىعار؟
- ءار قالامگەردىڭ نەمەسە قاتارداعى ءتىلشىنىڭ اقتالۋعا اتويلاعان كوڭىل-كۇيىن تۇسىنەمىن، ارينە. بۇرىس ويدان ادا، دۇرىس جازعىسى كەلەدى. دەگەنمەن، تاريحي جادىگەرلەر اسا ساقتىقتى قاجەت ەتەدى. سوعان بىرەۋدىڭ سابىرى جەتسە، ەكىنشىسىن "جاڭاشىلدىق" بۋى ءبوستىرىپ جىبەرەدى. قالايدا، دۋلاتوۆ تۋرالى شاپشاڭ ايتىپ قالعىسى كەلەدى. اسىرە پايىم سونداي وزەۋرەۋدەن شىعادى. ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن ءباسپاسوزىن ىندەتە وقىپ، اكەمە قاتىستى ءاربىر سويلەمدى ءسۇزگىدەن وتكىزىپ وتىرعان ماعان، سولاردىڭ كەيبىرى كوڭىلىمە قىلاۋ ءتۇسىرىپ، كادىمگىدەي ءتۇڭىلدىرىپ تاستايتىن. اسقىنعان اپتىقپانىڭ الدىن العىم كەلىپ، "جازعاندارىمىزعا جاۋاپتى قارايىق، اعايىندار!" دەپ ماقالا جازۋىما تۋرا كەلدى. فاكتىگە سۇيەنىپ سىنادىم. مۇكىس كەتكەندەردىڭ اتى-ءجونىن دارداي جازۋشىلىعى مەن عالىمدىعىنا قاراماي، بەتتەرىن قايىرىپ تاستادىم. ءدال قازىر ولار تۋرالى داقپىرتتاپ قايتەمىن. ءالى دە بولسىن ەسكەرتەرىم، دۋلاتوۆ حاقىندا جازىلعان، جازىلا بەرەدى، تىڭ سوقپاقتار اشىلادى، اينالايىندارىم، ايتقاندارىڭ مەن جازعاندارىڭ اينا-قاتەسىز ايبىندانىپ جاتسىنشى!
- بۇگىنگىلەردىڭ كەيبىرى الگىندەي رەتسىز بۇگەجىكتەپ جاتسا، اسىل بابامىز مىرجاقىپ كەلەشەكتەگىنى ءدال ولشەممەن بولجاي بىلگەنىنە ەندى تاڭدانباسقا شارامىز جوق. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ءبىر عانا تۇجىرىمىنا - ۇلى اباي تۋرالى كورەگەندىكپەن جازعانىنا ءتانتىمىز.
- ءيا، وقيىنشى مىنا "اباي" اتتى ەكىنشى ماقالاسىنان ءبىر ءۇزىندى: "... ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق، رۋحىنا سونشا جاقىندارمىز. ۇنەمى بۇل كۇيدە تۇرماس، حالىق اعارار، ونەر-بىلىمگە قانار، سول كۇندەردە اباي قۇرمەتى كۇننەن-كۇنگە ارتىلار. ء"بىرىنشى اقىنىمىز" دەپ قابىرىنە حالقى ءجيى-ءجيى زيارات ەتەر، حالىق پەن اباي اراسى كۇشتى ماحابباتپەن جالعاسار. ول كۇندەردى ءبىز كورمەسپىز، بىراق ءبىزدىڭ رۋحىمىز سەزەر، قۋانار..."
كورىپكەل ءسوز وسى ەمەس پە؟ ۇلى ابايدىڭ بيىل 165 جىلدىعى سەمەي وڭىرىندە تويلاندى. اكەمنىڭ ءسوزىنىڭ قۇپتالعانىنىڭ جارقىن ايعاعىن سول جيىن تاعى دالەلدەپ بەردى ەمەس پە؟ ويشىلدى ويشىل تاپ باسىپ تانۋىنىڭ انىق مىسالى شىعار؟
- اپا، جان جارىڭىز ابەن ساتىبالديەۆتى قازاق حالقى جاقسى ءبىلىپ، قادىرلەيدى. ول كىسى تۋرالى ءوز اۋزىڭىزدان ءبىر لەبىز ەستىسەك...
- ابەنىم قىرىق جىلدان ارتىق مەرزىم ارالىعىندا قالامىمەن تۋعان حالقىنىڭ باقىتىنا، مادەنيەتىنە قىزمەتىن اياماعان ازامات. جۋرناليستىك سالاعا 1939 جىلى كەلگەن ول "وڭتۇستىك قازاقستان", "سوتسياليستىك قازاقستان", "قازاق ادەبيەتى" گازەتتەرىندە، "ارا" جۋرنالىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان. ابەن كوركەم ادەبيەتپەن اينالىسىپ، بىرنەشە شىعارمالار جازىپ قالدىردى. "اقمارال" پوۆەسى جانە باسقا اڭگىمەلەرى قازاق پروزاسىنا قوسقان ۇلەسى دەرلىك.
عىلىمي ەڭبەگىن قورىتا كەلىپ، "رۋحاني قازىنا" مونوگرافياسىنا اينالدىرىپ، ول "جازۋشى" باسپاسىنان ەكى رەت جارىق كوردى. ونىڭ مىرجاقىپتىڭ كۇيەۋ بالاسى بولۋى سەبەپتى ناقاقتان ايىپ تاعىلىپ، قۋعىن-سۇرگىندى باسىنان كەشىرگەنى جۇرتقا ءمالىم. سوندىقتان ابەن پروزادان كوركەم اۋدارماشىلىق ونەرىنە اۋىسۋعا امالسىز ءماجبۇر بولدى. شەبەر تارجىمەشى ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ تالاي رومانىن قازاقشا سويلەتتى. اتاپ ايتسام، ب. پولەۆويدىڭ "ناعىز ادام تۋرالى اڭىز", ە. مالتسەۆتىڭ "شىن جۇرەكتەن", ف. گلادكوۆتىڭ "بالالىق شاق تۋرالى پوۆەست" تۋىندىلارى مەن مارك تۆەن اڭگىمەلەرى، ي. گونچاروۆتىڭ "جار" رومانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى!
ابەن ءومىرىنىڭ التى جىلىندا حالقىمىزدىڭ تاريحىندا تۇڭعىش شىعا باستاعان قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى باس رەداكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولۋىمەن قاتار، باس رەداكتسيا جانىنداعى تەرمينولوگيالىق كوميسسيانىڭ توراعاسى رەتىندە تەرەڭ بىلىمدارلىعىن كورسەتە ءبىلدى. شۇكىر، ابەننىڭ تاعىلىمدى ءومىرى بۇگىنگى تاربيەلى نەمەرە، شوبەرەلەرىمەن جالعاسىن تاۋىپ جاتقانداي.
- ميرزويانعا حات جازىپ، قابىلداۋىندا بولۋىڭىزدىڭ ءوزى قايراتتانىپ كەتسە، ادىلدىك تۋىن قولدان بەرمەيتىن قازاق قىزىنىڭ قاسيەتىن ايقىندايتىن كۇشتى رۋحتىعا ءتان بىربەتكەي مىنەز عوي، اپا!
- شيرىققان جانعا توسقاۋىل جوق شىعار. شامىرقانىپ، شىتىرلاپ-اق كەتەسىڭ. جانە دە "حالىق جاۋىنىڭ قىزى" دەگەن قارا بۇلت توبەڭنەن ءۇيىرىلىپ تۇرىپ السا، وكسىك ءومىردىڭ قۇنى بەس-اق تيىن بوپ كەتەتىنىن نەسىنە جاسىرايىن. 1933 جىلدىڭ قوڭىر كۇزى بولاتىن. اۋليەاتادان الماتىعا كەلىپ، كرايكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل.ميرزويانعا ارىز جازىپ، ءوز باسىمنىڭ كۇيبەلەڭ جاعدايىن شەشىپ الۋعا كومەكتەسۋىن ءوتىندىم. جازعان ارىزىمدا اتى-ءجونىمدى، تۋعان جىلىمدى، كىمنىڭ قىزى ەكەندىگىمدى، ءوز ەلىمدە وقۋعا مۇمكىندىك بەرىلمەۋى، جۇمىسقا ورنالاسسام فاميليامنان كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ شىعارىلاتىنىمدى ايتا كەلە: "ادىلدىك دەگەن بولا ما؟ قاشانعى قۋدالاۋدا جۇرەمىن؟ مەنىڭ قانداي جازىعىم بار؟" دەپ، ءوزىنىڭ ءتيىستى كومەك كورسەتۋىن ءوتىندىم. كۇتپەپ ەدىم، قابىلداۋىنا شاقىرتىپتى...
ميرزويان ورنىنان تۇرىپ، كابينەتىندە ەرسىلى-قارسىلى ۇندەمەي، از عانا ءجۇردى. مەن دە كوز ايىرماي قاراپ وتىرمىن. ءبىر كەزدە: "نۋ، دەۆوچكا!" دەپ سويلەپ كەتتى. "ارىزىڭمەن تانىستىم، ارينە، سەنىڭ ەشقانداي جازىعىڭ جوق، اكەڭ ءۇشىن سەنى قارالاۋدىڭ ءجونى كەلمەيدى. ەندى وقىعىڭ كەلسە جول اشىق، قازىر بارىپ قالاعان ينستيتۋتىڭا دوكۋمەنتتەرىڭدى وتكىز، ءوزىم جولداما بەرەمىن", دەگەنىن ەستىگەندە، بەتىم دۋ ەتىپ، بۋلىعا جىلاپ جىبەرىپپىن. وسىلايشا جولىمنىڭ اشىلعانى بار... ءبارىبىر تاعدىر قامىتى اياۋسىز سىعىپ، عۇمىر بويى دەمىمدى ءوشىرەردەي بولعاندا، ورشەلەنە ءتۇستىم ومىرگە! ءورشەلەنۋ - ورتكە تاستاعاندا دا جاندىرمايدى ەكەن! ءالى كۇنگە جانباي كەلەم، مىنە، جانىم! ءومىر مەنى ىزعىرىعىمەن قاقتاپ كەلدى. ەندى عانا عوي، مەيىرىمىمەن ەلەپ-ەسكەرە باستاعانى... مۇمكىن، جۇماقتا ءماڭگىلىككە جىلىنارمىن!.. مەن ماراپات، سولكەبايلاردان ادا دا تازا اداممىن. دامەتپەيمىن دە. اكەم مەن انام رۋحى الدىندا پەندەشىلىكپەن تومەندەمەي، ءور كۇيىمدە وتكىم كەلەدى...
- سوسنوۆەتس ستانساسىنداعى لازارەتتە 1935 جىلدىڭ 5 قازانىندا، تاڭعى ساعات 5-تە دەمى ۇزىلگەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ءولىم اكتىسىمەن قوسا تۇتىنعان زاتتارىن، كيىم-كەشەگىن نكۆد-ءنىڭ الماتىداعى ءسىزدىڭ اتىڭىزعا سالىپ جىبەرۋى ءالى كۇنگە تاڭدانىس تۋعىزادى. ەلۋ جاسقا ءبىر اي، جيىرما كۇن جەتپەي، حالقىم دەپ ءومىرىن قيعان اسىل بوزداققا دەگەن بۇل قۇرمەتتىڭ تەگىن جاسالماعانى كەيىن بەلگىلى بولدى عوي.
- اكەمدى ارۋلاپ كومگەن. كەز كەلگەن تۇتقىنعا كورسەتىلمەيتىن قۇرمەت. سۇيەگى بەلگىسىز سايدا قالعاندارى قانشاما؟ سوسنوۆەتستە بىرگە جازاسىن وتەگەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى مىرزاعازى ەسپولوۆتىڭ حاتىنان بىلگەنىمىز: "جاقاڭدى جەرلەۋ ءۇشىن ۇلكەن قىزمەت كورسەتكەن وزىمەن جۇمىس جاساعان لازارەتتىڭ دارىگەرلەرى مەن جاقاڭنىڭ قولىنان ەمدەلگەن جەرگىلىكتى تۇرعىندار پوسەلكەنىڭ زيراتىنا قويۋ ءۇشىن نكۆد-دان رۇقسات الىپتى. ءسويتىپ، بەلگىلى جەرگە قولىمىزدان ارۋلاپ قويدىق. زيرات باسىندا قۇران قايىرعان بەلگىلى تاتار جازۋشىسى ماحمۇد بۇدايلي ەدى".
تاڭعالارلىق عاجاپ نارسە - قايسىسى تۇتقىننىڭ زاتتارىن ۇيىنە، تۋىستارىنا جىبەرگەنىن كىم ەستىپ، كىم كورگەن؟ مەنىڭ اكەمنىڭ ۇرپاقتارىنا سونداي مۇمكىندىك جاسالدى. كوپ كەشىكپەي قولىمىزعا ءتيدى. تۇتىنعان، ءيىسى سىڭگەن كيىم-كەشەگىن العانىمىزدا كوڭىل شىركىن بوساپ، جىلاعانىمىزدى ۇمىتقانىم جوق.
ءبىزدىڭ قولىمىزعا تيگەن ءبىر داپتەردىڭ ءجونى بولەك ەدى. حالقىنا رۋحاني بايلىق بولارداي، عىلىمعا قوسقان ۇلەسى، ول - ءۇش تىلدە ءبىردەي قاتىرىپ جازىپ كەتكەن تۇرىك-قازاق-ورىس سوزدىگى. داپتەر بەتتەرىندە كوك سيا قالاممەن تولتىرعان ارىپتەر ورنەگى كوز تارتارلىقتاي ادەمى، بۇل قولتاڭباسىن ارحيۆىمنەن ءالى شىعارعانىم جوق. باسقا زاتتاردى مامام ءوز ەركىمەن اعايىندارعا ۇلەستىرگەن ەدى، مەنىڭ ونداي شارۋاعا كىرىسە بەرمەيتىن كەزىم.
- جان اپا، جۇرەگىڭىزگە ارتىق سالماق سالا بەرىپ قايتەمىن. بولار ءىس بولدى. دۋلاتوۆ سالتانات قۇردى. قازىر سىزدەن اسقان باقىتتى انا جوقتاي كورىنەدى ماعان!
- باۋىرىم-اۋ! باقىت دەگەن ۇلى ۇعىم بارشا قازاق ەلىنە جۇعىستى بولسا ەكەن! ءتاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى - باقىت! اكەم ارمانداعان باقىت! باياندى بولسىن باعىمىز! تاعى ءبىر ءسوز قوسايىنشى. اكەم : "قاي ەلدىڭ باسپاسوزى مىقتى، سول ەلدىڭ بولاشاعى زور", دەپ ۇرانداتقان ەكەن. "ەگەمەنىمە" قاراپ، ەلىمنىڭ ەرتەڭىنە ۇيىپ وتىرامىن، جانىم!"
... الاتاۋدىڭ باسىندا الاجازداي قار جاتپاي ما! باۋىرى سىڭسىعان نۋ اعاش. گۇلنار اپامنىڭ اپپاق شاشىنا قارايمىن دا، سۇيسىنەمىن. اقىلدى، تۇڭعيىق كوزىنە ۇڭىلسەم - جاس بوستاندىقتىڭ جانارتاۋى اتقىلاعانداي كەرەمەت اسەرگە بولەنىپ كەتەم! 95-ءتىڭ شىڭىنداعى، اپا، ماڭايىڭىزعا كورىك بوپ، قۇت-بەرەكە، ءۇمىت شاشىپ جۇرە بەرىڭىزشى!
اڭگىمەلەسكەن قايسار ءالىم.
سۋرەتتە: گۇلنار مىرجاقىپقىزى (ورتادا)90 جاسقا تولعان تويىندا. الماتى، 2005 ج.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
