ەل ىشىندەگى ەكى اپتا
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" اتتى ماقالاسىندا تۋعان جەر تۋرالى ايتىلعان ويلارى شىعارماشىلىق ادامدارىنا دا شالقار شابىت سىيلاعان سياقتى. قازىر اقىن جازۋشىلار ەل ءىشىن ارالاپ، وزدەرى تۋىپ وسكەن ەلدى مەكەندەرگە ات باسىن بۇرىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى - بەلگىلى اقىن عالىم جايلىباي. ايگىلى جاڭارقا دالاسىن كەشىپ وتكەن اقىن سۇلۋ كوكشەنى ارالاپ، ونداعى اتقارىلىپ جاتقان يگىلىكتى ىستەرگە كۋا بولىپ قايتىپتى.
1.ساكەن ەلى – جازيرالى جاڭاارقا
اۋىلىمنىڭ قونعان جەرى جۋسان با ەكەن،
بەلىمدى جۋسانمەنەن بۋسام با ەكەن.
كەشەگى ءوتىپ كەتكەن جيىرما بەستى
ارتىنان قوس اتپەنەن قۋسام با ەكەن؟!
تۋعان اۋىلعا بەت العان سايىن قارا ولەڭدەگى وسى ءبىر شۋماقتاعىداي كۇي كەشەم. اركىمنىڭ اتا مەكەنى كوڭىلىنىڭ التىن ءتورى. وتكەندە قازبەك بي بابامىزدىڭ تويىنان قايتار جولدا ارقالى اقىن ءجۇرسىن ەرمان قاناتتاس، قالامداس دوسى، قۇرداسى جۇماباي شاشتايۇلىنا: – الاتاۋ عاجاپ عوي، جۇمەكە، بىراق كوز توقتاتار بەدەرى جوق كەڭىستىككە نە جەتسىن! – دەپ قالجىڭداعان. بالكي، جۇماباي اعامنىڭ تۇسىنە اقشا بۇلتتار، ءجۇرسىن اقىننىڭ تۇسىنە جۋسان كىرەتىن شىعار...
ارقا بالاسىنىڭ ستيحياسى – كەڭىستىك. ءوزىن دە، وزگەنى دە سودان ىزدەيدى. اق ساعىمى الىستان قول بۇلعاپ، جۋسانى جۇپار شاشقان بەتباقتىڭ بەدەرسىز بەلىندە التى قانات اقبوز ۇيلەر ساپ تۇزەگەن جىلقىلى اۋىلدىڭ تاي ۇيرەتىپ، اتقا شاپقان بالاسى ەدىك. «ەلۋ جىلدا – ەل جاڭا» دەمەكشى، ەندى ءبارى ەرتەگى، ءبارى اڭىز. ەل ىشىنە نارىقتىق قاتىناستار ەندەي كىرىپ،قوعامدىق فورماتسيا وزگەرگەلى قازاق قوعامى دا، قازاق قاۋىمى دا، اۋىلى دا سان سىناقتى باستان وتكەردى. باي مەن كەدەيدىڭ ارا جىگى اجىراي باستادى.
«... جەرىنە ءبىزدىڭ جاقتىڭ لايىق ەرى، ءور، پالۋان، ءانشى سەرى جىگىتتەرى» – دەپ سەيپوللانىڭ ساكەنى جىرلاعانداي جاڭاارقا باق قونىپ، قىزىر دارىعان رۋحى اسقاق مەكەن. جاڭاارقانىڭ ەكىنشى اتى – ساكەن ەلى. ورمان، تاۋى، سۋى، نۋىمەن ەمەس ۇلىلارىمەن، ۇلىمەن ماقتاناتىن جۇرت.
انە ءبىر جىلدارداعىداي ەمەس، ەل ەڭسەسنى تىكتەگەن. اۋدان ورتالىعى اتاسۋ كەنتى شىرايلى شاھارعا اينالعان، ۇلىلاردىڭ رۋحى بولىپ باسىنا باق بايلانعان. كەيىنگى جىلدارى اۋدان تىزگىنىن قولىنا العان ارقانىڭ اكەركە ءانشىسى، ءبىزدىڭ ۇستازىمىز يگىلىك وماروۆتىڭ ۇلى عابدراحمان ەل سۇيسىنەر جۇمىستار تىندىرىپتى. اتاسۋ ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەر قالاشىعىنا اينالىپتى. عابدراحماننىڭ ءوزى وتكەندە عانا اكادەميكتەر سەرىك قيراباەۆ پەن ءاليا بەيسەنوۆا اپايىمىزدىڭ مەرەيلى تويىندا اڭقىلداپ ەل اتىنان تىلەك ايتىپ، ءان اۋەلەتىپ ەدى الماتىداعى زيالى قاۋىم الدىندا. ەكى-ءۇش ايدان بەرى جۇرەگى سىر بەرىپ قاراعاندىدا اۋرۋحانادا جاتىر. «قاسقا ايعىردىڭ بالاسى توبەل تۋار» دەمەكشى، يكەڭنىڭ ۇلى عوي، تەزىرەك ساۋىعىپ كەتسىن – دەيدى ەل تىلەگى.
اۋىلعا باردىم. ايالى دا، اياۋلى مەكەن. ءبىر كەزدە ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندى «جەڭىس» سوۆحوزى اتانىپ، ەدىلباي قويىن وسىرۋدەن رەكوردتار جاساعان كەڭەستەر وداعىنا بەلگىلى شارۋاشىلىق ەدى. الپىس مىڭنان اسا قويى، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىسى بولاتىن. اتاسۋ كەنتىنەن باتىسقا قاراي ورنالاسقان ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بۇرىنعى اتاۋى – تۇگىسكەن. ەكى جارىم مىڭداي حالقى بار وسى اۋىل قاشاندا ۋىزداي ۇيىپ وتىراتىن. اكەلەرىم جايلىباي مەن تورعايدىڭ، اعام ءابدىاشىمنىڭ، ناعاشى اجەم تويبالانىڭ باسىنا قۇران وقىپ، قاراشاڭىراققا كەلدىم. توقسان ەكى جاسقا قاراعان انام اقتورسىق ەكى جىلدان بەرى كەنجە ءىنىم قايراتتىڭ قولىندا، استانا ىرگەسىندەگى قاراوتكەل اۋىلىندا. ساكەننىڭ جان سەرىگى باكەن سەرىكباەۆتىڭ جيەنى، ءوزىنىڭ دە اكەلەرى رۋى ەلدىڭ ۇرانىنا اينالعان قايران انام، قاسيەتتى انام! دەنساۋلىعىڭ سىر بەرىپ، كارىلىك مەڭدەگەن شاقتا ون ءبىر پەرزەنتىڭ مەن ولاردان تاراعان ۇرپاق الاقانعا سالىپ ايالاي الىپ جاتىرمىز با؟
- كوكەباس، تاتەمنىڭ كوڭىلىن سۇراپ كەلەتىندەر كوپ. كىسى كەلسە جادىراپ قالادى. تاعى ءبىر تۋ بيە سويىپ الدىم – دەگەن قايرات ءىنىم شىلدەنىڭ باسىندا حابارلاسىپ.
- انامىز جادىراسا كەزەكتەسىپ بولسا دا تۋ بيە سويامىز عوي. ءبىزدىڭ انامىز الەمدەگى ەڭ قاسيەتتى، ەڭ كيەلى، ەڭ سۇلۋ انا. شەشەمىزگە جاساعان قىزمەتتەرىڭ ۇرپاقتارىڭنان قايتسىن، قايرات ءىنىم، سالتانات كەلىن! اۋىلعا بارىپ قايتقان سوڭ تاتەمنىڭ قاسىندا مىندەتتى تۇردە ەكى-ءۇش كۇن بولامىن – دەيمىن تەلەفوننىڭ ار جاعىنداعى باۋىرىما.
انام اقتورسىقتىڭ الماتىعا كەلمەگەنىنە ءۇش-ءتورت جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ەندى كەلمەيتىن دە شىعار... ينسۋلت العالى دارىگەرلەر ۇرىقسات ەتپەيدى.
... الماتىعا ارقادان انا كەلدى،
ءبىر تويلايىن جيىپ اپ تامام ەلدى.
...مەندەي اقىن تابىلار ىزدەگەنگە
سىزدەي اسىل تابىلماس ماعان ەندى، – دەپ اقىن ۇلىن جىرلاتىپ، نەمەرەلەرىن قۋانتىپ، شاڭىراعىمدى شاتىققا بولەگەن كۇندەر-اي، شىركىن! كاكىمبەك اعام «انا» دەپ، قازاقتىڭ اققۋ اقىنى مارفۋعا «اقتورسىق جەڭەشەمە» دەپ ولەڭ ارناپ ەدى-اۋ! ەندى اۋىلىما كەلگەندە الدىمنان اينالىپ، تولعانىپ شىعاتىن انام عۇمىرىندا ءبىرىنشى رەت بولماي تۇر. اۋعانستاندا سوعىسقان ءىنىم ماناس قاراشاڭىراقتىڭ بۇگىنگى يەسى. جەلىسىنە جەتى-سەگىز بيە بايلاپ وتىرعان باۋىرىم، قويىن سويىپ، قىمىزىن ساپىرىپ قارسى الدى. جالپى ءبىزدىڭ اۋىلدان قونىس اۋداراتىن شاڭىراق نەكەن-ساياق. جەلىسى بوس ءۇي دە سولاي. كۇبىسى ءپىسىلىپ، ساباسى ىستالىپ، قىمىزى ساپىرالماعان ءۇيدىڭ ايەلى ايەل ەمەس. باعزىدان سونداي تۇسىنىك قالىپتاسقان. اتاجۇرتقا كىندىگىمەن بايلانعان ەل.
اۋىلدىڭ ەڭ ۇلكەن جاڭالىعى ءبىز وقىعان تۇگىسكەن ورتا مەكتەبىنىڭ اتى الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى، جەرلەسىمىز جانايدار سادۋاقاسوۆ ەسىمىمەن اتالىپتى.
...جىلقىشى قايرات كوپباەۆ ءىنىم 120 ميلليون قارجى جۇمساپ اۋىلدىڭ قاق ورتاسىنان زاماناۋي سپورت كەشەنىن تۇرعىزىپ، اۋىل اكىمىنە كىلتىن تابىس ەتىپتى. ونىڭ جۇمىسىن جۇرگىزۋدى مەنىڭ كلاستاس دوسىم، ايگىلى پالۋان، كسرو سپورت شەبەرى قالكەن ابەنوۆ موينىنا الىپتى.
ءبارى دە كوڭىل قۋانتار جاڭالىقتار. اۋىل اكىمى، جيەنىم ومىرعالي نۇرعاليۇلى باستاپ، بالا كەزدەن دوستارىم مارات، قىدىرباي، ەرجان قوستاپ بىرنەشە مارتە ماجىلىستەس بولدىق. اۋىل جايلى، ءومىر جايلى، بالالىق كەزەڭ جايلى اڭگىمە تيەگى اعىتىلدى.
دەسە دە كوڭىل الاڭ. «ءداريا كەۋدە، تاۋ ءمۇسىن» قاريالار، ابىز اقساقالدار جوق. باعىنالى بايتەرەكتەي ەلدىڭ جايىن، جەردىڭ تاعدىرىن، ۇرپاق قامىن تولعاپ ءبىر كەتۋشى-ەدى اۋ، اسىلدارىم. مەنىڭ قاتارلارىم دا الپىسقا كەلگەن كوپەي شالدارعا اينالعان. ويىما جاراسقاننىڭ:
...اۋىلىڭدا بار ما دەدىم اقساقال،
اقساقالى مەن – دەدى ءبىر جاس ناحال.
سۇراپ ەدىم اۋىل جايىن،
ەل قامىن
قاپتاتتى-اي كەپ تسيفرلاردى باس قاتار – دەگەن ولەڭ جولدارى ورالدى. اقساقالسىز اۋىل – اققۋسىز كولمەن تەڭ. اقساقالدار ينستيتۋتىن قالىپتاستىرۋ بۇگىنگى قازاق قاۋىمىنىڭ الدىنداعى مىندەت.
... انا ءبىر جىلى «قازاقستان» تەلەارناسى مەن تۋرالى «كەلبەت» باعدارلاماسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ اۋىلعا ات باسىن ارنايى بۇرعان. اۋىلدىڭ ماڭى اشىق-شاشىق كارۆەرلەر، اقبوكەندەر اۋىپ، ايدىنىنىڭ سۋى تارتىلعان، ماڭايعا «پروتون» زىمىرانتاسىعىشى شاشاراي قۇلاعان، اينالا سورعا اينالىپ، شوپتەردىڭ تۇرلەرى جوعالعان بەرەكەسى از تىرشىلىك.
- اۋ، سوندا تۋعان اۋىل تۋرالى نە كورسەتەمىز دەيمىن عوي.
- ون ەكى قابات كيىز ءۇي تىگىپ، ءبىر جىلقى سويامىز. قىمىز ساپىرامىز، كىسى شاقىرىپ دۋمانداتامىز – دەيدى ىنىلەرمىن دالالىق مىنەزبەن. سولاي جاسادىق. استانادان حالىق ءارتىسى قايرات بايبوسىنوۆ باستاعان سال-سەرىلەر، قاراعاندىدان ايماڭداي اقىن سەرىك اقسۇڭقارۇلى، اقىن-عالىم قويلىباي اسانوۆ پەن جانسايا جارىلعاپوۆ باستاعان باۋىرلارىم، جاڭاارقادان جەتى شەكتى گيتارىن ارقالاپ قوراباي ەسەنوۆ، جەزقازعاننان ساتيريك قالامگەر بازارباي الەۋحانۇلى باس بولىپ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ارتىستەرى عالىم مۇحامەدين مەن بەرەكە كوشەنوۆ اعالارىم جەتكەن. انام ءۇشىن ءبارى ءوز بالالارى. اينالىپ، تولعانىپ جاتىر. ءان اۋەلەپ، كۇي كۇمبىرلەپ، جىر وقىلعان عاجايىپ كەش بولدى. ارقانىڭ اق تاڭىن كوز ىلمەي قارسى الدىق.
... «كەلبەت» باعدارلاماسىنىڭ پروديۋسسەرى، اقىن قارىنداسىم جاڭىل اسىلبەكوۆا; – عالىم اعا، وسى اۋىلدان استانا قانشا شاقىرىم – دەپ سۇرايدى.
- 600-گە جاقىن. قاراعاندى 350, جەزقازعان 200 شاقىرىم – دەيمىن مەن.
- ارقادا قاشىقتىق دەگەن ۇعىم جوق ەكەن عوي، اعا – دەيدى جاڭىل تاڭدانىسىن جاسىرا الماي.
ءيا، قىر قازاعىندا قاشىقتىق دەگەن ۇعىم جوق. كوڭىلى دە، كوزى دە كەڭىستىكتى كەزەدى.
- قورعالجىنعا قۇت قونعان
قاراوتكەلدە انامنىڭ قاسىندا ءبىر-ەر كۇن ايال قىلعان سوڭ تاعى دا جولعا شىقتىق. ەندىگى باعىت – قورعالجىن.
اسانقايعى بابامىز جەلماياسىنا ءمىنىپ سارىارقانى ارالاپ، ەسىل، نۇرانى بويلاي كەلىپ قورعالجىن كولىنە كەزىككەندە; – جەرى مەن سۋى تەڭ، جارلىسى مەن بايى تەڭ، التى كۇندە ات سەمىرتىپ مىنەتىن جەر ەكەن – دەپ سيپاتتاعان ەكەن. ابىزدان اڭىزداي بولىپ جەتكەن وسى ءسوز جادىمىزدا جاڭعىرادى. قورعالجىن اتتى عاجايىپ مەكەندى ءبىر كورۋگە قۇمار ەتەدى.
قىرىق جىلعى دوسىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ەۆرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جانتاس جاقىپقا; – ەلىڭە ءبىر اپارسايشى! – دەپ قولقا سالعالى قاشان! ساپار ءساتى ەندى ءتۇستى.
- ەل-جۇرتپەن حابارلاستىم، تامىزدىڭ العاشقى كۇندەرىندە جەتكەنىمىز ءجون-دەگەن جاكەڭ. بىزدەي ەمەس، عالىم دوسىم ساپار باعدارىن ءجىتى ويلاستىرىپتى. وسى باعىتقا بىرگە ەرگەن قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، مەنىڭ كلاستاس دوسىم، سەرىك وسپانوۆ، اقىن ءىنىم ۇلاربەك دالەي، قىتاي قازاقتارى اراسىنان شىققان ايگىلى پالۋان ادىلبەك باۋىرىم ءبارىمىز اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ وتىرىپ قورعالجىنعا قالاي جەتكەنىمىزدى بايقاماي قالىپپىز. اعا-دوس كوپەن امىربەك بىرگە شىقپاق ەدى، اياق استى الماتىعا باراتىن جۇمىسى بولىپ قالدى.
- عاجاپ ساپار عوي، جولدارىڭ بولسىن – دەپ حابارلاسىپ جاتىر.
- قورعالجىن الەمدەگى سۋلى-باتپاقتى توعىز بيوسفەرالىق ايماقتىڭ ءبىرى. اللا تاعالا جاراتقان كۇيىنەن ايىرا قويماعان تۇمسا تابيعات، قازاقى قايماعىن سوۆەت ۇكىمەتى دە ىرىتە الماعان قاسيەتتى مەكەن – دەپ جانتاس دوسىم شابىتتانا اعىتاۋدى اڭىگمە تيەگىن.
بۇل اتاقتى اقىن ارىستانباي تولىبايۇلىنىڭ اتامەكەنى. شوقان ءۋاليحانوۆ «قازاق حالىق پوەزياسىنىڭ تۇرلەرى» دەگەن ماقالاسىندا توقتامىس، ەدىگە، ەر قوساي، ەر كوكشە تۋرالى جىر-داستانداردى قويلى-اتىعاي بولىسىنىڭ قازاعى ارىستانبايدان تىڭداعانىن جازادى. ارىستانبايدىڭ شوجە، ورىنباي، سەرالىلارمەن ايتىسى بىزگە جەتكەن..
قورعالجىن-جىر ءدۇلدۇلى قۇلتۋما وتەمىسۇلىنىڭ (1840-1914) تۋىپ وسكەن، ونەرىن ورلەتكەن جەر. «سۇراساڭ مەنىڭ اتىم قۇلتۋما-دى، قازاقتا قۇلتۋلاداي ۇل تۋمادى» – دەگەن عوي، جارىقتىق. قۇلتۋما كەنسارى حان جاعاسىنا ەرۋ جاساعاندىقتان، سونىڭ قۇرمەتىنە «سۇلتانكەلدى» اتاعان ۇلكەن كولدىڭ سىرتىندا، ۇلى حانىمىز ايالداعان سوڭ «ابىلاي القىمى» اتالعان جەردە جەرلەنگەن.
قورعالجىن دەسە، ەسىمىزگە «دۋدار-اي» – ورىس قىزى ماريا رەكينانىڭ قازاق جىگىتىنە عاشىقتىعىن باياندايتىن ايگىلى ءان تۇسەدى. «ءماريام جاگور دەگەن ورىس قىزى، ون التى ون جەتىگە كەلگەن كەزى...». ورىس قىزىنىڭ جان سىرىن جىرلاپ، اسەم اۋەنگە سالعان ۇلەباي انەتۇلى ەكەنىن ايتادى جەرگىلىكتى جۇرت.
ۇلەباي انەتۇلىنىڭ بەيىتى «وركەندەۋ» اۋىلىنىڭ جانىنداعى قورىمدا. وسى اۋىلدىڭ سىرتىندا، نۇرا وزەنىنىڭ جاعاسىندا، توقتامىس حاننىڭ قىزى ەل ءۇشىن ەرلىكپەن جاۋ قولىنان قازا بولعان قانىكەيدىڭ مازارى بار (وپىرىلىپ قۇلاي باستاپتى).
اتاقتى كومپوزيتور كەنجەبەك كۇمىسبەكوۆ، كۇمىس كومەي ءانشى رابيعا ەسىمجانوۆا، اكادەميك سۇلتانبەك قوجاحمەتوۆ، گروسسمەيستەر دارمەن سادۋاقاسوۆتار پەرزەنتتەرى.
استانا جاقتان قورعالجىنعا كىرە بەرگەندە وڭ قاپتالدان كۇمبەز كورىندى. 14-عاسىردا ورىن تەپكەن بىتىعاي قالاسىنىڭ ورتالىعى ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن ەسكەرتكىش رەتىندە سالىپ قويعان عيمارات ەكەن. بۇل قالا كىشى جىبەك جولىنىڭ بويىندا اساۋ نۇرادان كەرۋەن وتكىزىپ، ساۋداعا سەپ بولعان. وانان ارى جارقىراپ جاتقان «جانىبەك شالقارى» كولىنىڭ جاعاسىنداعى قىراتتان ارحەولوگتەر حان مازارىن تاپقان، 15-عاسىردىڭ ەسكەرتكىشى. كونەلىكتى زەرتتەيتىندەر قازاق حانى جانىبەكپەن بايلانىستىرادى.
اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى توستىكباەۆ جومارتتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشى رىسباەۆ سارتايدىڭ شاڭىراعىنان قوناقاسى جەپ، ءان سالىپ، اڭگىمەمىز جاراسىپ ءبىراز وتىردىق.
- جىگىتتەر ەكى مارشۋرت دايىنداپتى، قۇلانوتپەس جاققا تارتساق بولادى، الدە قاشىق تا بولسا قۇلتۋما بابامىزدىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقيمىز با؟ ءوزىم دە بارماپ ەدىم – دەيدى جانتاس. ەكىنشى ۇسىنىستى قۇپ الىپ جولعا شىعىپ كەتتىك. دالانىڭ جولى، قاسيەتتى سۇرلەۋ. ورتا جولدا كۇتىپ العان ەل ازاماتتارى ءبىز مىنگەن جەڭىل ماشيانالاردى دوعارتىپ، دالا جولىنا ىڭعايلى ميكرواۆتوبۋسكا مىنگىزدى. اينالا جارقىراعان كولدەر، اق ساعىم قاشقان جاپان ءدۇز. كول دەمەكشى، قورعالجىننىڭ كولدەرى كوپ جىرعا كورىك بولعانداي. بۇل ايماقتا 37 كورنەكتى كول بار. ول كولدەرمەن نۇرا، قۇلانوتپەس، كوڭ وزەندەرى تامىرلاسىپ جاتىر. كول جاعاسى كول بەتى شۇپىرلەگەن قۇس. قۇستىڭ 400-دەي ءتۇرى بار. قىزىل كىتاپقا جازىلعان قوقيقازدار وسى جەردە بالاپان باسىپ، سوناۋ ينديا، افريكاعا قايتىپ جاتادى. ارتىمىزعا اق شاڭداق ىلەستىرىپ قورعالجىن قورىعىنا دا جەتتىك-اۋ! اششى سۋلى تەڭىز كولى مەن قورعالجىن ويپاڭى ونداعان كولدەردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن قورىقتىڭ جالپى كولەمى 543 مىڭ 171 گەكتار. ءار كولدىڭ تاريحى بار، ماسەلەن، سۇلتانكەلدى كەنەسارى تۇسكەن كول. ابىلاي قونعان كول دەگەن دە كول بار.
ءبىر كولدە جۇزدەپ جۇزگەن اققۋلاردى كورگەندە كوزىڭ تۇنادى. وركەنيەت جەتە قويماعان عاجايىپ الەم. تۇمسا تابيعات. قورعالجىن 1968 جىلدان مەملەكەتتىك قورىق مارتەبەسىن العان. قورعالجىندىقتار سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى دىنمۇحامەد قوناەۆ ەسىمىن ەرەكشە قۇرمەت تۇتادى. ديماش اعا سان مارتە كەلىپ سايات قۇرعان. كول جاعاسىندا ساياجايى بار.
- كول اتاۋلارىنا بايلانىستى نەبىر قىزىق گاپتەر بار – دەپ اڭگىمە باستادى جانتاس. ءبىر ءانشى باۋىرىم كاكىمبەك اعامىزدىڭ ءانىن «قايتقان قۇستار بارادى، ەدىلدەتىپ ورالمەن» دەپ بەرىلە شىرقاپ وتىرعان عوي.
سوندا ونەردەن حابارى از نويىستاۋ ءبىر اعامىز; -ءاي، يت ەدىلىڭ نە، ورالىڭ نە؟ قورعالجىندا كول قۇرعانداي، ايتساڭ دۇرىستاپ ايت – دەپ اقيىپتى. توي ۇستىندە اعاسىمەن تاجىكەلەسىپ جاتسىن با، ءانشى باۋىرىمىز: «قايتقان قۇستار بارادى، قوقايلاتىپ نۇرامەن» – دەپ اۋەلەتىپ قويا بەرىپتى.
- ە، ءان وسىلاي ايتىلسا كەرەك – دەپ ءماز بولىپتى الگى اعامىز. ءبىز دە ءماز بوپ جاتىرمىز. ءاي، قازاقى مىنەز-اي!
... جارتىتوبە قورىمىنداعى قۇلتۋما بەيىتى باسىندامىز. ونىڭ ىشىنە 4-5 ادام جەرلەنگەن. ولار زادا، قوسبول، اسقار قۇلتۋما بالالارى. قۇلتۋمانىڭ ءوزى مەن بايبىشەسىن قورىم شەتىنە ەسكەرتكىش تاقتا، قۇلتۋمانىڭ جەرلەنگەن جەرىنە قۇلپتىتاس قويىلىپتى. وڭ جاعىندا تىكەننىڭ ەتەگىندە ايعاق ەسكەرتكىش تاستىڭ قالدىعى جاتىر.
اقىن ارۋاعىنا باعىشتاپ دۇعا وقىپ، قول جايدىق. توپىراق اققۋلى مەكەن ايدىن، شالقارلاردىڭ ورتاسىنان بۇيىرىپتى، پەيىشتە نۇرىڭىز شالقىسىن، قۇلتۋما اقىن!
بەسىن اۋا كول جاعالاي كەرى بۇرىلعانبىز. الدىمىزى مىڭعىرعان اقبوكەندەر كەسىپ ءوتتى. تەكەلەرىنىڭ ءمۇيىزى جارقىراپ، تابىنىن ىلەستىرىپ اعىپ بارادى. ولاردىڭ تۇياقتارىنىڭ استىندا عۇمىر زۋلاپ بارا جاتقانداي ما؟ قىرىق جىل كورمەگەن اسىلدارىمدى قىر استىنان جولىقتىرام دەپ كىم ويلاعان؟ كوڭىل بوسادى. بەتپاقتىڭ دالاسىندا بىرگە وسكەن بوكەندەرىم، بار بولىڭدار!
... كەزىگەر داۋىل دا الدان،
قۇيىن دا الدان،
ماڭگىلىك بەسىك بولار بۇيىرعان ماڭ،
ورعىرمىز ورتەكەدەي بيىك جاردان.
تاعدىردىڭ تاساداعى تاسى تيسە –
بىزدەن دە قاشادى ءالى كيىك – جالعان – دەيتىن جىر جولدارىم سانامدا قايتا جاڭعىردى.
كەلەسى كۇنى نۇرانىڭ تابانىنان بالىق اۋلاپ، ساق مونشاسىنا ءتۇسىپ، سۋعا سەكىردىك. بىرەر كۇندە كوڭىل كوك تىرەدى.
قايتا اينالىپ كەلگەنشە قوش، قورعالجىن!
قايماعى بۇزىلماعان قايران ەل!
- رۋحى زەرەندىنىڭ – بالقاديشا
قورعالجىن اسەرىنەن ايىرىلماعان كۇيىمدە كوكشەتاۋعا بەت الدىم. تامىزدىڭ التىنشى جۇلدىزىندا بەلگىلى قالامگەر، اقمولا وبلىستىق «ارقا اجارى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قايىرباي تورەقوجا دوستىڭ الپىس جىلدىق مەرەيلى تويىنا شاقىرۋ العام «ارقانىڭ كەربەز سۇلۋ كوكشەتاۋى» كوگەرىپ كوكتەپ تۇر ەكەن. قالامگەر تويى – حالىق تويى. توي يەسىنە تارتا ما دەيمىن، سىرلى دا جىرلى، سىرباز ءبىر كەش بولدى. ەل اعالارى اق تىلەگىن اقتاردى. تولەگەن قاجىباي، جابال ەرعالي، بايانعالي ءالىمجانوۆ، سەرىك جەتپىسقاليەۆ، قۇدايبەردى مىرزابەك. الماس تەمىرباي، مەرگەن توقسانباي سەكىلدى قالامگەرلەرمەن باس قوسىپ، ارقا – جارقا بولىپ قالدىق.
كەلەر كۇنى زەرەندى قايداسىڭ – دەپ تارتىپ وتىردىم. الماتىدان شىعاردا ۇزاق جىل «كتك» ارناسىن باسقارعان، قازىرگى كۇندە «قازاقستان بارىسى» جوباسىن قولىنا العان ارمان شوراەۆ ءىنىم حابارلاسىپ; – اعا، ماعان سوعىپ دەم الىپ كەتىڭىز. بالقاديشانىڭ اۋىلىن كورەسىز، اقان سەرىنىڭ جۇرتىن كورەسىز، قوناعىم بولاسىز، بالكي زەرەندى تۋرالى ولەڭدەر تۋار – دەگەن.
- ارمانعا بارساڭ ارمانسىز بولاسىڭ – دەپ ازىلدەگەن قورعانبەك امانجولوۆ اعام، ول زەرەندى جاعاسىنداعى «اۆرورا – گوردەن» دەمالىس ورنىنىڭ يەسى.
ءبىر قيىرىڭ جىلاندى،
ءبىر قيىرىڭ قوشقارباي.
بارلىق تاۋدىڭ مۇنارى،
باسىن ساعان قوسقانداي.
جاسىل تولقىن زەرەندى،
جاسىرىندىڭ سەن نەگە؟
وزىڭدەي ءبىر ولەڭدى
قۇيا سالدىم كەۋدەمە – دەپ سىرباي اعام جىرلاعان زەرەندى ەمەس پە؟ سىراعاڭنان اسىرىپ نە ايتۋعا بولادى؟ الدىمدا زەرەندى كولى جاتىر تولقىپ، قاراعايلارى قاسقايىپ، اق قايىڭدارى تەربەلىپ ۇجماقتىڭ ەسىگىن اشقانداي كۇيگە تۇسەدى ەكەنسىڭ. سالقىن سامال، ساف اۋا!
- التى كۇنىڭىز نە، اسىقپاي جاتىڭىز. ەرتەڭ كوكشەدەگى ەل اعالارىن شاقىرىپ، قوناعاسى بەرەم – دەيدى ارمان ءىنىم، اۋدان اكىمى دە بولادى. بۇل بۇرىننان بار دەمالىس ءۇيى ەدى. ءبىزدىڭ العانىمىزعا ەكى-ءۇش جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. قازاقستان تۋريزمىنە ۇلەس قوسساق دەگەن وي عوي بىزدىكى. وسىندا كەزىندە ءشامشى قالداياقوۆ اعامىز ەكى مارتە دەم العان ەكەن، «بازارلىعىم بەس ءان، ەركە كوكشە» دەپ كوكشەگە بەس ءان ارناپ كەتىپتى، جارىقتىق! كوزىڭىز تۇسكەن شىعار، ۇلى سازگەردىڭ وسىندا بولعان ۋاقىتىن جازىپ، قارا ءمار مارعا سۋرەتىن ويدىرىپ ىلگىزىپ قويدىم. ەندى زەرەندى تۋرالى اقىندار جىرلارىن دا سولاي ەتپەك ويىم بار. ءبارى تاريح، ەشنارسەنى ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولمايدى. قازاقتان بارىس، جىگىتتەن نامىس ىزدەپ جۇرگەن ارمانداي ۇلانعا اللا جار بولسىن!
- XIX عاسىرداعى كوكشەدەگى ۇكىلى ىبىراي، اقان سەرى، بالۋان شولاق، ءبىرجان سالداردىڭ رۋحتارى XX-نى عاسىردا جاڭاارقاعا قاراي كوشىپ كەتكەن سەكىلدى كورىنەدى – دەپ ەدى سوناۋ ءبىر جىلى كاكىمبەك اعام. ارماندار اماندا سول رۋحتىڭ كوكشەگە قايتا اينالىپ سوعار كۇنى دە الىس ەمەستەي كورىندى ماعان.
وسى كۇندەردە تەلمان، شياپ، عوسمان، شابدان، تولەگەن اعالارمەن ۇزاق سىرلاستىق. ەلدىڭ جايىن، جاقسىلىقتاردى تىلگە تيەي ەتتى ەل اعالارى.
اۋدان اكىمى اسقار مۇراتۇلى جون-جوسىقتى بىلەتىن قازاقى بولمىستى ازامات ەكەن. ەلدىڭ، جەردىڭ جاي-جاپسارىنا جەتىك.
اۋداندا جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى كوبەيە باستاعان. ورالماندارعا قولدان كەلگەن جاعدايدىڭ جاسالىپ جاتقانىن ايتتى.
اۋدان اۋماعىندا كول كوپ. ىرىلەرى زەرەندى، قاراعايلىكول، ايدابول، ءبىر قىز، شىمىلدىقتى، قۇمدى كول، جامانتۇز، جولدىباي بولىپ كەتە بەرەدى. زەرەندى – كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى، اكادەميك مالىك عابدۋلليننىڭ تۋعان جۇرتى. «اۋدان ورتالىعىندا مۇراجايى، ەسكەرتكىشى بار.
بىرەر جىلدىڭ الدىندا زەرەندىگە كىرە بەرىستە اقان سەرى ءانىنىڭ كەيىپكەرى بالقاديشاعا ەسكەرتكىش قويىلىپتى. ار مەن يماننان جارالعان قازاق ارۋىنا قويىلعان ءمۇسىن. كوركەمدىك شەشىمى كەرەمەت. شىن ونەردىڭ باعاسىن بىلەتىن وسەر ەل وسىلاي جاساسا كەرەك-ءتى.
...سەكسەن قىز سەرۋەنگە شىقسا-داعى،
ىشىندە قارا باسىڭ، حان، قاديشا! – دەپ اقان سەرى اڭسار، ارمانىن اقتارعان بالقاديشا انامىزدىڭ شاعالالى وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى كەڭەتكول اۋىلىنداعى زيراتىنا ارنايى بارىپ، قۇران وقىدىم. قۇلپىتاستا بالقاديشا ىبىرايقىزى ماسابايكەلىنى 1883 جىلى تۋىلىپ، 1950 جىلى قايتىس بولعانى كورسەتىلگەن. رۋى – قىلدى قاراۋىل. جۇبايى سۇلەيمەن ەكەۋىنەن تاراعان ۇرپاقتار بار. ول جايىندا ونەر زەرتتەۋشىسى ءىليا جاقانوۆ اعامىز كەڭ كوسىلىپ جازعان عوي. كوشەلىك بەلگىلى قالامگەر، مارقۇم جانايدار مۋسين اعامىزدىڭ «بالقاديشا» تۋرالى جازعان كولەمدى تۋىندىسى وقىرمانعا جەتكەن جوق. اقان سەرى بالقاديشانى عۇمىرىندا جالعىز رەت جانايداردىڭ اكەسى بايمىرزا تۋىلىپ جاتقان شىلدەحانادا كورگەن دەسەدى...
ۇلىنىڭ باسىپ كەتكەن ءىزى كۇندەي،
ءۇمىتتىڭ ۇلبىرەگەن ۇزىگىندەي.
زەرەندى،
كوكشەدەگى سەكسەن كولدىڭ –
زەرگەرلەر زەرلەپ سوققان جۇزىگىندەي.
...وسى ساپار زەرەندىنىڭ رۋحى بالقاديشا بولىپ ەلەستەدى ماعان.
* * *
قايتار جولدا قاراعاندى، ودان ءارى بالقانتاۋ اسىپ قازداۋىستى قازىبەك بابامىزدىڭ 350 جىلدىق مەرەيتويىنا قاتىستىم. اۋدان مارتەبەسىمەن ايرىلعانىنا بىرنەشە جىل بولعان ەگىندىبۇلاق بابا رۋحى مەن ءبىر جاسارىپ، جاڭعىرىپ قالدى. ءوڭىر باسشىسى ەرلان قوشانوۆ باستاعان ەل ازاماتتارى وركەندى دە، ءورىستى شارالاردى بىرىنە ءبىرىن جالعاپ كەلىستى توي وتكىزدى. الماتىعا اتتانار تۇستا قازبەك بي بابامىزدىڭ;
– التىن ۇياڭ – وتان قىمبات،
قۇت بەرەكەڭ اتاڭ قىمبات.
ايمالايتىن اناڭ قىمبات،
اسقار تاۋىڭ اكەڭ قىمبات
تۋىپ وسكەن ەلىڭ قىمبات – دەپ باستالاتىن وسيەتى جادىمدا جاڭعىردى. سول قىمباتتارىمىزدىڭ قادىرىنە جەتە بىلەيىك. ەل ىشىندە وتكەن ەكى اپتادا مەنىڭ دە كوڭىلگە تۇيگەن اقيقاتىم وسى.
عالىم جايلىباي
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
Abai.kz
