رەدەكتسيادان: پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" اتتى ماقالاسىندا تۋعان جەر تۋرالى وي تولعاعان بولاتىن. قازىر مەملەكەتتىك باعدارلاماعا اينالىپ جاتقان "تۋعان جەر" ماسەلەسى: تابيعاتى، ەكولوگياسى، الەۋمەتتىك تۇرمىسى، وركەنيەتكە ۇمتىلىسى قالامگەر قاۋىمىن ەرەكشە تولعاندىرىپ وتىر.قالامگەرلەر وسى كۇنى تۋعان جەردىڭ تاۋ-تاسىن، اڭى مەن قۇسىن تۇگەندەۋگە بىلەك سىبانا كرىسىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. 

---

كارى كەمپىردىڭ ساۋساعىنداي تىربيىپ وسكەن باكەنە بويلى سەكسەۋىلدىڭ اراسىنان قاراقۇيرىق جۇگىرىپ شىقتى. اپتاپ ىستىقتا كولەڭكەلەپ جاتقان جانۋارلاردى كولىكتىڭ داۋىسى ۇركىتسە كەرەك. الدىمىزعا ءتۇسىپ الىپ قۇيعىتتى-اي دەرسىز. قارابارقىننىڭ قالتارىسىنان قويان سىعالاپ قارايدى. سارىسازاننىڭ تۇبىنەن سارىشۇناقتار ءىن قازىپ جاتىر. الدەن ۋاقىتتا قاپتالىمىزدان بۇرقىراعان شاڭ شىقتى. قۇيىن شىعار دەگەنبىز. قۇلان ەكەن. ءبىز مىنگەن كولىكپەن جارىسىپ كەلە جاتىر. ەكپىندەرى تاۋ قۇلاتارلىقتاي. تۇياقتارىنان ۇشقان توپىراق شاڭعا اينالىپ، ارتىنان قالىڭ تۇمانداي ءىز قالدىرىپ كەلەدى. سول كۇيىندە الدىمىزدى كەسىپ ءوتتى. ساناپ ۇلگەردىك. التى قۇلان. وسى ساتتە قىزىق بولدى. قۇلاننىڭ دۇبىرىنەن تۇلكى قاشتى. الدىنان شىققان كولىكتەن ودان سايىن قورقىپ، كىلت كەرى بۇرىلدى. بۇرىلا بەرە، بۇراتىلا قۇلادى. قۇلان مەن كولىكتىڭ ورتاسىندا ەسىنەن تانارداي بولعان تۇلكى يرەك سالىپ جۇگىرىپ، كوزگە كورىنبەي كەتتى. اياعىڭنىڭ استىنان بۋىلدىرىق بۇرق ەتىپ كوككە كوتەرىلەدى. توبەڭدە دالا قىرانى مەن قاراقۇس قالىقتاي ۇشادى. بۇل – «بارساكەلمەس» مەملەكەتتىك تابيعي قورىعى» ەدى.

اتىنىڭ ءوزى ادام جۇرەگىنە ۇرەي ۇيالاتار ارالعا بارۋ باياعىدان ويدا جۇرگەن. كوزبەن كورسەك، قۇپياسىن بىلسەك، تابيعاتىن تاماشالاپ، تىنىس-تىرشىلىگىن سەزىنسەك دەگەن قۇمارلىق اقىرى ءبىزدى «بارساكەلمەسكە» اپاردى. قورىق ەكى ۋچاسكەدەن تۇرادى ەكەن. ءبىرىنشىسى – «بارساكەلمەس»، بۇرىنعى ارال مەن كەپكەن تەڭىزدىڭ ورنىن الىپ جاتىر. ەكىنشىسى – «قاسقاقۇلان». بۇل اۋماققا ارال تەڭىزىنىڭ باياعى شىعىس جاعالاۋى مەن ارالدارى كىرەدى. نەگىزگى ماقساتتىڭ ءبىرى – قۇلان كورۋ ەدى. ءبىر كەزدەرى تۇقىمى تۇزداي قۇرىپ كەتۋدىڭ الدىندا قالىپ، ۇلكەن قامقورلىقتىڭ ارقاسىندا بۇگىندە سانى 500-گە جەتكەن جانۋارلار «قاسقاقۇلان» جاعىندا جايىلاتىن كورىنەدى. سودان «قايداسىڭ، قاسقاقۇلان» دەپ تارتىپ كەتتىك قوي. بىراق وندا بارماس بۇرىن الدىمەن بەگىم انانىڭ ەسكەرتكىشىنە ايالدادىق. بەگىم انانىڭ ناقتى قاي زاماندا ءومىر سۇرگەنى بەلگىسىز. زەرتتەۋشىلەر ءىح-ءحى عاسىرلاردىڭ اراسىندا ەكەنىن ايتادى. اڭىز بويىنشا، بەگىم سۇلۋ اتاقتى قارابۋرا اۋليەنىڭ قىزى بولعان دەسەدى. اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى، كوركىنە كوز تويمايتىن، اجارىنا التى قۇرلىقتىڭ بار اسىلىن بەرە سالۋعا تاتيتىنداي سۇلۋ بولىپتى. سول كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن سانجار دەيتىن حانعا تۇرمىسقا شىعىپتى. سانجار حان وتە ساياتشىل، اڭعا شىقپاسا ىشكەن اسى بويىنا باتپايتىن كىسى ەكەن. پاتشا اڭعا شىققان سونداي ءبىر ساپارىندا ۇيىندە قانجارىن ۇمىتىپ كەتەدى. قاسىنان ءبىر ەلى تاستامايتىن قانجارىن اكەلۋ ءۇشىن ءۋازىرىن جۇمسايدى. تاقسىرىنىڭ تاپسىرماسىن تاپ-تۇيناقتاي ورىندايتىن ءۋازىر ۇيگە شاۋىپ كەلىپ، بەگىمنەن قانجاردى سۇرايدى. سوندا سۇلۋ ديدارىن كورسەتپەي، اعاش ءۇيدىڭ جابىعىنان قولىن شىعارىپ، حاننىڭ قانجارىن ۇسىنادى. بەگىمنىڭ سۇيرىكتەي اق ساۋساقتارىن كورگەندە ءۋازىر اتىنان اۋىپ ءتۇسىپ، ەسىنەن تانىپ قالىپتى دەيدى. الدەن ۋاقىتتا ءالىن جيىپ، ءوز-وزىنە كەلىپ، حانعا قاراي زاۋلايدى. ءۋازىرىنىڭ كەشىككەنىنە پاتشا اشۋلانىپ وتىر ەكەن. بىردەن باس سالادى. «قايدا ءجۇرسىڭ؟» – دەپ. زارەسى ءزار تۇبىنە كەتكەن ءۋازىر: «بەگىم سۇلۋ مەنىڭ بىلەگىمنەن ۇستاپ، جىبەرمەي قويدى»، – دەپ وتىرىكتى وكىرتىپ جىبەرەدى. ءوزى اشۋ ۇستىندە وتىرعان حان مىنا ءسوزدى ەستىپ، ودان سايىن قاھارلانىپ، اقىلعا كەلمەستەن اڭعا شىققان ساپارىن كەرى بۇرىپ، ۇيىنە قايتادى. كەلىسىمەن بەگىمنىڭ وڭ قولىن، وڭ بۇرىمىن كەسىپ، وڭ تاناۋىن تىلەدى دە زىندانعا تاستايدى. قانسىراعان بەگىم جىلاپ-ەڭىرەپ زىنداندا جاتا بەرەدى. بىردە قارابۋرا اۋليە قىزىنىڭ تۇسىنە ەنىپ: «بالام، شىنىڭدى ايت. ادال بولساڭ، ءتاڭىرى جاردەم بەرىپ، جان جاراڭدى دا، ءتان جاراڭدى دا جازار. ال كۇنالى بولساڭ، قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىرارسىڭ»، – دەپتى. سول ءتۇنى قارابۋرا اۋليە سانجار حاننىڭ دا تۇسىنە ەنىپ: «ادام ءوزىنىڭ ومىرلىك سەرىگى – ايەلىنە ءىستىڭ اق-قاراسىن انىقتاپ بارىپ، جازا قولدانباس پا؟ ەگەر قىزىم كىنالى بولسا، ءومىر بويى مۇگەدەك بولىپ، قورلىق كورىپ ءوتسىن. ادال بولسا، ونىڭ ادالدىعىنا اراشا تۇسپەگەن ەلىڭدى جىلان جۇتسىن»، – دەپ ايان بەرەدى. شوشىپ ويانعان پاتشا ءۋازىرىن زىندانداعى بەگىمنىڭ نە كۇيدە ەكەنىن ءبىلىپ كەلۋگە جۇمسايدى.  بەگىم سۇلۋ ءدىن امان دەيدى. سول سۇلۋ قالپىندا ەكەن. پاتشانىڭ باسى قاتادى. سولاي جۇرگەندە اسپاننان جىلان جاۋىپ، قالانى باسىپ قالادى. حالىقتى قىرا باستايدى. قاسىندا بىرنەشە ادامىمەن قاشىپ شىققان سانجار حان اقىرى ءشول دالادا قورلىقپەن ءولىپتى. ال پاتشاعا وكپەلەگەن بەگىم قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن اققۋ بولىپ ۇشىپ، تەڭىز جيەگىندەگى ارالعا كەلىپ قونىپتى. بەگىم سۇلۋ قونعان جەردە مۇنارا ءوسىپ شىعىپتى. كەي اڭىزداردا «مۇنارانى قارابۋرا اۋليە سالىپتى» دەپ تە ايتىلادى. «بەگىم انا» كەسەنەسى – بۇگىندە مەملەكەت قامقورلىعىنداعى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىش. ارال تەڭىزىنىڭ بۇرىنعى جاعاسىندا ورنالاسقان. قاراتەرەڭ اۋىلىنان 30 شاقىرىم جەردە تۇر. جالپى جۇرت ءبىلۋى، كورۋى كەرەك قوي دەگەن ويمەن جازىپ وتىرمىز. قاسيەت دارىپ، كيە قونعان مۇنداي مەكەندى ادامدار بارىپ كوزبەن كورىپ، اۋراسىن سەزىنىپ قايتۋى كەرەك.

مىناۋ – «جىڭعىلتۇپ»  دەگەن  جەر. زامانىندا توننالاپ بالىق اۋلانىپ، ونى قالاعا جىبەرىپ وتىرعان. قازىرگى كۇيى وتە ايانىشتى. انەبىر ۇيىندىلەردىڭ استىندا ۇيلەردىڭ ورنى جاتىر. بۇرىن ءومىر بولعانى، قايناعان قىزۋ تىرشىلىكتىڭ وتكەنى سول قيراندىلاردان عانا بايقالادى. بۇدان ءارى قاراي تەڭىزدىڭ تابانىنا تۇستىك. قارابارقىن قىرعىن وسكەن. بارقىننان كەيىن سارىسازاننىڭ القابى باستالادى. سازان بىتكەن سوڭ، سەكسەۋىلگە جالعاسادى. مۇنى ەشكىم ەكپەگەن. ءوزى شىعىپ، ءوزى ءونىپ كەلەدى. بارلىعى تابيعي. كۇندەردىڭ كۇنى كەلگەندە سارىسازان مەن قارابارقىن جويىلىپ، ورنىن سەكسەۋىل باسادى. مىنا سەكسەۋىلدەردىڭ شىققانىنا دا ونداعان جىل بولعان شىعار. بىراق ءالى كىشكەنتاي. تولىق جەتىلىپ، ىرىلەنۋى ءۇشىن ۋاقىت كەرەك.  تەڭىزدى كوزبەن ەلەستەتىپ، اينالانى تانىپ، اڭ مەن قۇسقا، جانۋار مەن جاندىككە قاراپ وتىرىپ «قاسقاقۇلانعا» دا جەتتىك. ءبىر كەزدەرى اۋىل بولعان، جۇرت وتىرعان دەگەنگە ەشكىم سەنبەيدى. بوپ-بوس. تەك ەلدىڭ ءومىر سۇرگەنىن توبەنىڭ باسىنداعى زيراتتار عانا ايگىلەپ تۇر. «قاسقاقۇلاننان» ەڭ سوڭعى ءۇي 1975 جىلى كوشىپتى. تەڭىز تارتىلىپ، تىرشىلىك توقتاعان سوڭ حالقى جاقىن جەردەگى «قاراتەرەڭ» مەن «جاڭا قۇرىلىسقا» قاراي جوڭكىلگەن. باسقا امالى قايسى؟ «قاسقاقۇلاننان» حالىق كەتكەننەن كەيىن «بارساكەلمەستەن» قۇلان كوشىپ كەلگەن. ويتكەنى، مۇندا سۋ بار. بۇرىن ءۇش ۇڭعىما بولعان. بۇگىندە ونىڭ بىرەۋى بىتەلىپ، ەكەۋىنەن سۋ اعىپ تۇر. دالانىڭ ءتوسىن دۇبىرلەتكەن قۇلاننىڭ نەگىزگى سۋاتى وسى جەر.  زيرات ورنالاسقان توبەنىڭ باسىنا شىقتىق. اينالانى دۇربىمەن شولىپ تۇرمىز. كوز ۇشىندا ءۇش قۇلىنىن ەرتكەن ەكى قۇلان كەتىپ بارادى. نەگە ءۇش قۇلىن؟ قۇلان ەگىز تۋاتىن با ەدى؟ اناسىنان اداسىپ قالعان شىعار دەپ توپشىلادىق. شاماسى، «ۇزىنقايىردىڭ» ماڭى بولسا كەرەك. ودان بەرىدە جالعىز قۇلان ءجۇر. «ايعىرى ۇيىردەن قۋىپ جىبەرگەن ساياق قوي»، – دەدى جولباسشىلارىمىز. انەبىر قىردىڭ استىنان توپ قۇلاننىڭ جەلكەسى كورىنەتىندەي. ءبىزدى وسى جولعا باستاپ شىققان «بارساكەلمەس» مەملەكەتتىك تابيعي قورىعى» رمم ديرەكتورىنىڭ عىلىمي جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارى گاۋحاربەك ساتەكەەۆ ساناپ جاتىر. تۇپ-تۋرا 18 قۇلان شىعاردى. ءدۇربىنى قولدان-قولعا وتكىزىپ، جارىقتىق جانۋارلاردى تاماشالاپ تۇرمىز. جاڭاعى ءۇيىردىڭ قاسىنان تاعى ءبىر توپ قۇلان شىقتى. ونداعىسىنىڭ سانى 25-كە جۋىق. ءبىر كەزدە كوك شاڭ كوتەرىلمەسى بار ما؟ گاۋحاربەك «ەكى ايعىر توبەلەسىپ جاتىر-اۋ» دەگەن. ايتقانداي-اق ەكەن. ەكى ايعىر شايقاستى دا كەتتى. ال قوس ءۇيىر ايعىرلاردىڭ شايناسقانىنان ۇركىپ، تۇرا قاشتى. ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى ايايتىن ەمەس. سەكىرىپ تۇرىپ تەبەدى. شوقتىقتان، شاپتان، جۋان ساننان، مويىن مەن قۇلاقتان ازۋدى سالىپ، شايناپ، ەش اياۋشىلىقسىز ەكەۋى كەسكىلەسكەن مايدانعا ءتۇسىپ كەتتى. تۋرا جارتى ساعات شايقاستى. سوسىن بىرەۋى قاشتى. ەكىنشىسى قۋىپ كەتتى. ءارى قاراي كورىنبەي قالدى. بىراق اڭدىعانىمىز سول جاق. ءبىر كەزدە جالعىز اياق شاڭ كورىندى. جەڭىمپاز ايعىر عوي. ەكى ءۇيىردى قوستى دا، الدىنا سالىپ، تىرقىراتا قۋىپ كەتتى. ءدال تابيعات تۋرالى دەرەكتى فيلمدەگى كورىنىس دەرسىز. ەش ايىرماسى جوق. تەك ءبىز ونى سۋرەتكە تۇسىرە المادىق. فوتواپپاراتقا ىلىنبەدى. توبەدەن ءتۇسىپ، قورىقتىڭ ءىشىن كەزىپ كەلەمىز. شاماسى ءبىر شاقىرىمداي جەردە ءۇيىر قۇلان تۇر. كولىكتى ءوشىرىپ، اسقان ساقتىقپەن، سەكسەۋىلدەردىڭ تاساسىمەن، اياعىمىزدى ساناپ باسىپ، قۇلانداردى سۋرەتكە تۇسىرمەك بولىپ كەلە جاتىرمىز. جەل ءبىزدىڭ تاراپتان ەدى. ەكى ءجۇز مەتر­گە جۋىق جۇردىك پە، جۇرمەدىك پە، ءۇيىر تۇتاسىمەن ءبىز جاققا جالت قارادى. قاققان قازىقتاي توقتاپ تۇرمىز. تاناۋلارى جەلبىرەپ، قۇلاقتارىن قايشىلاپ، ەلەگىزي باستاعانداي. دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ وتىرمىز. سالدەن سوڭ تىنشىعانداي بولدى. قايتادان مىسىقتابانداپ جۇردىك. جا­قىن­داي المادىق. سەزىپ قويدى. ورىندارىنان ءدۇر سىلكىنىپ، اينالانى شاڭعا كومىپ، شا­ۋىپ كەتتى. تاعى دا سۋرەتكە تۇسىرە المادىق. 500 قۇلان بىرگە جۇرەدى دەپ ويلاپپىز. سويتسەك، جىلقىتەكتەس جانۋار ۇيىرىمەن جۇرەدى ەكەن. كۇن ەڭكەيە باستاعان سوڭ «قاراتەرەڭگە» قاراي بۇرىلدىق. جولدا قۇلان كەزدەسسە، سۋرەتكە ءتۇسىرۋ – باس­تى مىندەت. كەزدەسپەدى ەمەس، جولىقتى. جولىققاندا دا كولىگىمىزبەن جارىسىپ، تۋرا الدىمىزدان كەسىپ ءوتتى. گاۋحاربەك قۇلاننىڭ كولىكپەن جارىسىپ، سوسىن الدىن كەسىپ وتەتىن ادەتى بارىن ايتتى. «ادامدار! سەندەر قانشا قۋاتتى كولىك شىعارىڭدار، عارىشقا ۇشىڭدار! بىراق مىنا سايىن ساحارانىڭ يەسى – ءبىز! بىزدەن وزىپ كەتە المايسىڭدار»، دەپ كەتىپ بارا جاتقانداي بولىپ كورىندى ءبىر ءسات ماعان. شىنىمەن، ادامعا كورسەتكەن قىرى ما ەكەن؟ «دالانىڭ يەسى دە، كيەسى دە – ءبىز!» – دەپ كەتىپ بارا جاتىر ما، كىم ءبىلسىن... دەسەك تە، بۇل جولى دا تاسپاعا تارتۋعا مۇمكىندىك بولمادى. شوقالاق جولدا سۋرەتكە ءتۇسىرۋ وتە ىڭعايسىز. توقتاپ، سۋرەتكە تۇسىرەمىن دەگەنشە، قۇلاندار كوزدەن عايىپ بولادى. ۇلگەرمەيسىڭ. «ۇزىنقايىر» مەن «توقپاننىڭ» دا ورنىن كوردىك. تاستاندى دالاعا قاراپ جۇرەگىڭ ەزىلەدى. ايتپاقشى، مىناداي قىزىق بولدى. «بەكتىبايدى» بەتكە الىپ كەلە جاتقانبىز. جازىق دالادان ادامدار ەكى اياق جول سالىپ العان. ونىڭ كەدىر-بۇدىرى كوپ. باسىڭدى كولىكتىڭ قاپتالىنا قاتار سوعىپ، ون ەكى مۇشەڭ ۇگىتىلىپ كەتەردەي بولىپ كەلە جاتقانبىز. گاۋحاربەك جۇرگىزۋشىگە: «قاراپ وتىر. «بەكتىبايدىڭ» بۇرىلىسىنان ءوتىپ كەتپە»، – دەدى. كۇلكى قىسسىن. ايدالادا، جولسىزدا قايداعى بۇرىلىس دەيسىز عوي. شىنىندا دا، بۇرىلىس بار ەكەن. سەكسەۋىلگە اق قاپتى بايلاپ قويعان. ونىڭ ءوزى جەل شايقاپ، كۇن جەپ، تۇينەكتەي عانا بوپ قالعان. «بەكتىبايدا» دا ءبىزدى زيراتتار قارسى الىپ، شىعارىپ سالدى... ساپاردىڭ العاشقى كۇنىندە جولسىزبەن 300 شاقىرىم ءجۇرىپ، ابدەن سىلەمىز قاتىپ، كەش باتا «قاراتەرەڭگە» كەپ قۇلادىق. ەرتەڭ «بارساكەلمەسكە» بارامىز.

تاڭمەن تالاسا تۇردىق. جول قامىنا بىردەن كىرىسىپ كەتتىك. كۇن كوكجيەكتەن باۋىرىن كوتەرمەي جاتىپ اۋىلدان شىقتىق. كەنەزەسى كەپكەن، ابدەن قۇرعاپ، سورى شىعىپ جاتقان تەڭىزدىڭ تابانىمەن شايقالىپ كەلەمىز. «ءدال وسى جەردە تەڭىزدىڭ تەرەڭدىگى 16 مەتر بولعان»، – دەدى جولباسشىمىز. 16 مەتر دەگەنىڭىز كەمى 5 قاباتتى ءۇيدىڭ بيىكتىگى عوي. تەڭىزدىڭ ەڭ تەرەڭ تۇسى 70 مەترگە جۋىق بولىپتى. سونداي «جايقالىپ»  جاتقان سۋدان تامشى دا جوق بوپ كەتۋى قالاي؟ و، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى! وسى تەڭىزدىڭ استىندا ح-ءحىى عاسىرلاردا كەردەرى دەگەن قالا بولعان. قالا ەكى بولىكتەن تۇرىپتى. ءبىرىنشىسى – ۇلكەن كەردەرى. وندا كادىمگىدەي قىزۋ تىرشىلىك بۇرق-سارق قايناپ جاتقان. ەكىنشىسى – كەردەرى قالاشىعى. عالىمدار مۇنى ۇلكەن قالانىڭ قاجەتتىلىگىن وتەيتىن، مال ءوسىرىپ، ەگىن جيناعان قالاشىق سانايدى. بۇگىندە ۇلكەن كەردەرىگە بارۋ مۇمكىن ەمەس. باتپاققا باتىپ قالاسىز. قالاشىققا باردىق. قويتاستىڭ كولەمىندەي ديىرمەندەردى كوردىك. بۇرىن وسى جەردەن ءىرى دەنەلى ادام سۇيەكتەرى شىققان كورىنەدى. سونىمەن قاتار، مالدىڭ دا سۇيەكتەرى، تۇرمىستىق جاعدايدا پايدالانعان زاتتارىنىڭ قالدىقتارى تابىلعان. مازار جانىنداعى جەرلەنگەن قابىردەن بويى ەكى مەترگە جۋىق ادامنىڭ قاڭقاسى شىعىپتى. قابىرىنە ءتۇرلى تۇرمىستىق بۇيىمدار سالىنىپ، ءسان-سالتاناتتى جاعدايدا بىرگە قوسىپ جەرلەنگەنى ايعاقتالعان. ەكىنىڭ ءبىرىن بۇلاي جەرلەمەيتىنىن ەسكەرسەك، وندا بۇل ادامنىڭ قالادا ۇلكەن ابىرويعا يە بولعانىن بىلۋگە بولادى.  كەردەرىنىڭ بۇگىنگى ورنى تۇتاس قۇم. جەل ۇزدىكسىز سوعىپ تۇرادى. جاقىندا عانا ارحەولوگتار كەلىپ جۇمىس ىستەپتى. بىرنەشە جەردى قازىپ، زەرتتەگەن. بىراق جەل مەن قۇم زەرتتەۋشىلەر ارشىعان اۋماقتى قايتادان تەگىستەپ تاستاۋعا جاقىن ەكەن. ەندى ءبىر اپتادان كەيىن ارشىلعان جەر تاقىرعا اينالىپ، سىر مەن قۇپيانى بويىنا قايتادان ءسىڭىرىپ جىبەرىپ، تۇك بولماعانداي بۇك ءتۇسىپ جاتا بەرەدى-اۋ. «بارساكەلمەس» ارالىنا ءتۇس بولماي جەتتىك. ءولى تىنىشتىق. ۋاقىت توقتاپ قالعان سياقتى. جەلدىڭ ۋىلىنەن باسقا ەشتەڭە جوق. سۋ كەتكەننەن سوڭ نۋ دا كەتكەن. سۋ مەن نۋ بولماعان سوڭ جان-جانۋارلار دا باسقا جاققا اۋعان. ال ءبىر كەزدەرى مۇندا باقاسى قويداي شۋلاپ، بالىعى تايداي تۋلاپ، قۇلانى قاقىراتا شاۋىپ، قاراقۇيرىق پەن كيىگى ءتوسىن دۇبىرگە بولەپ، قۇستارى ءان سالىپ، جاسىل-جەلەگى جايقالىپ، وسىنىڭ ءبارىن عالىمدار ءجىتى زەرتتەپ جاتقان تىرشىلىك بولعان عوي. ودان قازىر قالعانى – «بارساكەلمەستەگى» ءتورت ءۇي. سوسىن تەحنيكالاردىڭ قالدىعى. اناۋ تاقىر جەردە اەروپورت بولعان دەسەڭ ەشكىم سەنبەيدى. مۇندا قۇلاندار قىسقا قاراي كەلەدى ەكەن. وعان دەيىن وسىلاي اڭىراپ جاتادى. ايتپاقشى، وسى ارادا ەل ىشىندەگى ءبىر اڭىزدى ايتا كەتەيىكشى. ارال ءوڭىرى تۇرعىندارى اراسىندا «بارساكەلمەس» توڭىرەگىندە اڭىزدار كوپ. سولاردىڭ ءبىرى بىلاي بايان ەتىلەدى. ەستە جوق ەسكى زاماندا ارال ماڭىن مەكەن ەتكەن تايپالاردىڭ اراسىندا سوعىس وتى ءورشىپ، ءبىر باسىلماي، ەلدىڭ بەرەكەسىن الىپتى. وسى تايپالاردىڭ ىشىندە ءلاتپاي دەيتىن رۋباسى بولىپتى. سوعىستان ابدەن ىعىر بولعان ءلاتپاي قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن الىس جاققا كەتىپ قالۋدى ارماندايدى. سودان «ىزدەگەنگە – سۇراعان» دەگەندەي، تەڭىزدىڭ قاق ورتاسىندا سۋى تۇششى، شالعىنى شۇيگىن، بالىعى مول، الۋان ءتۇرلى اڭ-قۇسى بار، سەكسەۋىلى قالىڭ عاجايىپ ارال بار ەكەنىن ەستيدى. ەستيدى دە، سول ارالعا كەتۋگە بەكىنەدى. بۇلار مۇز قاتقاندا كۇزەر جاساپ، سونىڭ ۇستىمەن ارالدىڭ تورىنە جەتىپ الماق بولادى. قاراماعىنداعى جۇرتىن اق جارتاس تۇبىنە اكەلىپ: «شولپان تۋعاندا جولعا شىعامىز»، – دەپ حابار بەرەدى. شولپاننىڭ تۋعانىن كۇتىپ وتىرعاندا، ولار جاققان وتتىڭ ماڭايىنا جىرتىق شاپاندى، تەسىك تىماقتى ءبىر اقساقال كەلەدى. سوسىن لاتپايعا قاراپ: «بارا جاتقان ارالدان قورىقپاڭدار، وندا زۇلىمدىق جوق، قاسقىر جوق، ادامدار دا جوق. ارالدا تابيعاتتى ساقتاساڭدار، باقىتتى دا ۇزاق ءومىر سۇرەسىڭدەر. ۇرپاقتارىڭ ەشتەڭەدەن زارۋلىك كورمەيدى. مىڭعىرعان مال بولادى. اڭ-قۇستى ولتىرمەڭدەر. اققۋلارعا تيمەڭدەر»، – دەيدى. وسىنى ايتقان زاماتتا قاريا قاراڭعىلىق قويناۋىنا سۇڭگىپ جوق بولادى. ءلاتپاي ونىڭ قىدىر ەكەنىن ىشتەي سەزەدى. توبەدەن شولپان كورىنگەن ساتتە تايپا تۇگەل ورنىنان قوزعالىپ، مۇزدى كۇزەردىڭ ۇستىمەن تىزبەكتەلىپ ءجۇرىپ ءوتىپ، ارالدىڭ قويناۋىنا بارىپ تۇسەدى. قىستى وسى ارالدا جاقسى وتكىزگەن ءلاتپايدىڭ جۇرتى كوكتەمگە قاراي تويىنا باستايدى. قىدىر اتانىڭ ايتقاندارى ايداي كەلىپ، كوپ ۇزاماي ولار بايىپ كەتەدى. وسى ۇزاق اڭىزدىڭ اقىرى ارالداعى اعايىننىڭ كۇندەردىڭ-كۇنىندە باياعى قاريانىڭ وسيەتىن ەستەرىنەن تارس شىعارىپ، سەكسەۋىلدى وتاپ، اڭ-قۇستى قىرىپ، اققۋعا اۋىز سالا باستاۋى سالدارىنان ءبىر تۇندە ماڭايدى تۇگەل وردالى جىلاننىڭ جالماۋىمەن اياقتالادى. اڭىز بويىنشا، سول قىرعىننان سەگىز جاسار بالا عانا امان قالىپتى. شاماسى، ەلدى تۇگەل قىرىپ تاستاۋعا ەرتەگىلەرگە ءتان ەستى سارىن جول بەرمەسە كەرەك. «بارساكەلمەستە» توبەسىنە ايشىق قويىلعان ءۇش ادامنىڭ بەيىتى جاتىر. مۇنىڭ ەكەۋى اناتولي سكورۋتسكي مەن ونىڭ شەشەسىنىكى. ۇلكەن سكورۋتسكي وسى ارالدا قىزمەت ەتكەن. كەيىن ءبىر كەلىنشەكپەن كوڭىل جاراستىرىپ، رەسەي جاعىنا كەتىپ قالعان. بالاسى مەن ايەلى وسىندا قالعان. ماڭگىلىككە! ال ءۇشىنشى بەيىت داۆيد پيرۋلين اتتى عالىمعا تيەسىلى. ول دا سانالى ءومىرىنىڭ ءبارىن «بارساكەلمەستە» وتكىزگەن. ەنتومولوگ، ياعني جاندىك زەرتتەۋشىسى، عىلىمي قىزمەتكەر بولعان. كەيىن ارالدىڭ باسىنان باعى تايعاندا تۋعان ەلىنە كوشكەن. بىراق... «ولسەم، سۇيەگىمدى «بارساكەلمەسكە» قويىڭدار»، – دەپ اماناتتاپتى. اماناتقا قيانات جاسالماعان. عالىمنىڭ ارالعا دەگەن ماحابباتىن وسى ءبىر ارەكەتىنەن انىق كورۋگە بولادى. تىرشىلىك نىشانىنان سيرەك ۇشقان قۇس، بىرنەشە قويان، قاڭىراپ بوس تۇرعان ءتورت ءۇي مەن ءۇش بەيىت قانا حابار بەرەتىن «بارساكەلمەستىڭ» كۇيى وسىنداي. ەگەر جەر استىنان ۇڭعىما قازىپ، سۋ شىعارسا، باياعى قالپىنا كەلمەسە دە، ءدال بۇلاي بوس جاتپاس ەدى-اۋ، بارسا. ارالدىڭ اجارىن ءالى دە كىرگىزۋگە بولادى. تەك از عانا ارەكەت كەرەك. بارىڭدى باعالا! ءتۇس قايتا تاعى جولعا شىقتىق. باعى­تىمىز – «قاسقاقۇلان». قۇلاندى جاقىننان سۋرەتكە تۇسىرمەسەك، جۇمىسىمىز تولىق اياقتالماعانداي كۇيدەمىز. كەشكە قۇلاندار سۋاتقا قۇلايدى، ازاندا ەرتە ورەدى دەگەن. سول ءساتتى پايدالانىپ قالماق نيەتتەمىز. «بارساكەلمەس» پەن «قاسقاقۇلاننىڭ» اراسى 90 شاقىرىمدىق جەر. كوپ بولىگىن­دە جول تۇگىلى، ءىز جوق. وسى تۇستا جولباس­شىمىزدىڭ جەردىڭ ىڭعايىن جاقسى بىلە­تىنىن كوردىك. GPS-ءتى جەلكەسىنە قوندىرىپ، ناۆيگاتوردى ميىنا ورناتىپ العانداي. قاراڭعى جەردە قارا مىسىقتى تاپ دەسەڭىز، تابادى-اۋ. جاڭاعى 90 شاقىرىمدى ەش اداسپاي، يتىڭدەپ وتىرىپ 3,5 ساعاتتا ارەڭ ءجۇرىپ وتتىك. ونىڭ جارتى ساعاتىندا شەگە قۇمعا باتىپ، تۇرىپ قالدىق. قىسقاسى، دالا جاعدايىنداعى ءومىردىڭ ءبارىن باستان وتكەردىك قوي. «قاسقاقۇلانعا» جەتىپ، ەنتىگىمىزدى باسىپ وتىر ەدىك. الىستان كولىكتىڭ داۋىسى قۇلاققا جەتەتىندەي. ادام اياعى سيرەك باساتىن جەردە كىم ءجۇرۋى مۇمكىن؟ براكونەرلەر مە ەكەن دەيمىز. سويتسەك، «بارساكەلمەس» مەم­لەكەتتىك تابيعي قورىعى» رمم-ءنىڭ ديرەك­تورى زاۋرەش الىمبەتوۆا كەلىپ تۇر. «وۋ، اپاي، قايدان ءجۇرسىز؟» – دەيمىز عوي ءبىز. «بالالار تاماقتان تارىعىپ قالمادى ما، جاع­دايلارى قالاي ەكەن دەپ الاڭداپ وتىرا المادىم، كەلدىم»، –  دەپ جىميادى اپايى­مىز. قورجىنىن اس-سۋعا تولتىرىپ الىپتى. كەشكىلىك قۇلان كەلمەدى. ەرتەسى تاڭعى ساعات 5:30-دا سۋاتتىڭ باسىنا تاعى باردىق. قۇلان جوق. بىزگە سۋرەتكە ءتۇسىرۋ بۇيىرماپتى. ەندى ەلگە قايتۋ كەرەك. «بارساكەلمەس» قورىعىنا كىرەر بىرنەشە عانا جول بار. سونىڭ باس جاعىنا كۇزەت ءبولىمىن قويعان. قورىق قىزمەتكەرلەرى كەزەكتەسىپ ون كۇننەن جاتىپ كۇزەتەدى. بىراق باسىندا ءۇي جوق. قوسىن سالسا، قىسى-جازى ادام جاتار ەدى. جازدا ۆاگوندا جاتىپ كۇنەلتەدى. قىستا قيىن. ينسپەكتورلار كۇن سايىن قورىقتى ارالاپ، جات كوزدەردىڭ جورتۋىلىن باقىلايدى عوي. دەگەنمەن، قوسىن سالىنسا، ءتىپتى كەرەمەت بولار ەدى. زاۋرەش جانسۇلتانقىزى قايتار جولدا قامباشتىڭ بويىندا سالىنىپ جاتقان «ارال» عىلىمي-تۋريستىك ورتالىعىنىڭ قۇرىلىسىمەن تانىستىردى. بۇل جوبانى «ارالدى قۇتقارۋ» حالىقارالىق قورى مەن «بارساكەلمەس» مەملەكەتتىك تابيعي قورىعى» رمم بىرىگىپ قولعا الىپ جاتىر ەكەن. قامباشتىڭ جانىندا باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي كولىك ءدالىزى اعىلىپ جاتىر. باتىس پەن قىتايدىڭ اراسىنا ادامدار ۇزدىكسىز قاتىنايدى وسى كۇنى. مىنە، وسى ورتالىق ىشكى جانە سىرتقى ءتۋريزمدى دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسادى دەگەن ويدامىز. ويتكەنى، ءشول دالانىڭ ورتاسىنداعى وازيس – قامىستىباستا جۇرت قاراقۇيرىق پەن كيىكتى، باسقا دا جان-جانۋاردى كورىپ، سۋعا ءتۇسىپ، جان راحاتىن سەزىنەر ەدى عوي. ارالدى، «بارساكەلمەستى» زەرتتەپ، ونىڭ تاع­دىرىنا الاڭداپ جۇرگەن عالىمداردىڭ بار­لىعى وسى ورتالىقتا جينالىپ، تىزە قوسىپ قاتار جۇمىس ىستەسە، عاجاپ ەمەس پە؟ قىس­قاسى، بۇل عىلىم مەن ءتۋريزمدى قاتار دا­مىتاتىن ۇلكەن ورتالىق بولعالى تۇر ەكەن. جولسىز جەرمەن باس-اياعى مىڭ شاقى­رىمعا جۋىق جول ءجۇرىپ، ءۇش كۇن بويى اپتاپ ىستىققا كۇيىپ، اق شاڭ جۇتىپ، دالادا قونىپ، تەلەفون، ينتەرنەت دەگەن ءدۇ­نيەلەردەن ءبولىنىپ، تابيعاتپەن ەتەنە بولعان بۇل ساپاردىڭ ءجونى مەن جوسىعى بولەك بولدى. كورگەنىمىز، كوڭىلگە تۇيگەنىمىز كوپ. سونىڭ ءبىرى مىناۋ: وسى كۇنى قازاقتىڭ باي جىگىتتەرى دەمالىسىن افريكادا وتكىزىپ، ارىستان مەن ءپىلدى كورگەنىنە ءماز بولىپ قايتىپ ءجۇر. سونداي تابيعات وزىمىزدە دە بار عوي. ەندەشە، نەگە ولار سىرتقا قۇمار؟ وسىنى دا ويلانۋىمىز كەرەك سياقتى. اقشانى سىرتقا شاشقاننان، ءوز جەرىمىزدە الىپ قالعانىمىز بارلىعىمىزعا ءتيىمدى ەمەس پە؟ «بارساكەلمەسكە» كەلىپ، وسىندا سافاري جاسا دەۋدەن اۋلاقپىز. ويتكەنى، بۇل – قورىق. قورىقتىڭ ءوز زاڭدىلىقتارى بار. ءارى-بەرىدەن سوڭ سول زاڭدىلىقتاردى ساقتاي وتىرىپ تا قورىقتى ارالاپ شىعۋعا بولادى. قىسقاسى، وزگەنىڭ قاڭسىعىنا تامسانا بەرەتىن ۋاقىت ءوتتى عوي دەپ توپشىلايمىز...