ەكونوميكاسىنىڭ قارىشتاپ دامۋى جولىندا ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ رولi باسىم قىتاي مەملەكەتi ەندiگi كەزەكتە تابيعي تازا قۋات كوزiن ءوندiرۋ ماقساتىمەن قازاقستاننىڭ جەلiن پايدالانۋعا كiرiستi. بۇل تۋرالى اقپاراتتى ۆاشينگتونداعى دجەيمستاۋن قورىنا قاراستى «ەۋرەيشا دەيلي مونيتور» باسىلىمى تاراتىپ وتىر. اقش-تىڭ ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق وداقتاستارى بولىپ تابىلاتىن ەلدەردەگi قاۋىمعا ساراپتاما جاساۋمەن اينالىساتىن بۇل قوردىڭ مالiمەتiنە قاراعاندا، «ستراتەگيالىق سەرiكتەستiك» اياسىندا قاناتىن كەڭگە جايعان اسپان استى ەلi ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرiنە ەكونوميكالىق ەكسپانسياسىن ودان ءارi كۇشەيتiپ كەلە جاتىر.

ەكونوميكاسىنىڭ قارىشتاپ دامۋى جولىندا ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ رولi باسىم قىتاي مەملەكەتi ەندiگi كەزەكتە تابيعي تازا قۋات كوزiن ءوندiرۋ ماقساتىمەن قازاقستاننىڭ جەلiن پايدالانۋعا كiرiستi. بۇل تۋرالى اقپاراتتى ۆاشينگتونداعى دجەيمستاۋن قورىنا قاراستى «ەۋرەيشا دەيلي مونيتور» باسىلىمى تاراتىپ وتىر. اقش-تىڭ ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق وداقتاستارى بولىپ تابىلاتىن ەلدەردەگi قاۋىمعا ساراپتاما جاساۋمەن اينالىساتىن بۇل قوردىڭ مالiمەتiنە قاراعاندا، «ستراتەگيالىق سەرiكتەستiك» اياسىندا قاناتىن كەڭگە جايعان اسپان استى ەلi ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرiنە ەكونوميكالىق ەكسپانسياسىن ودان ءارi كۇشەيتiپ كەلە جاتىر.

11 قاراشادا «سامۇرىق قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقاتتىق قورىنىڭ باسشىسى قايرات كەلiمبە­توۆ پەن قىتايدىڭ «داتانگ وۆەرسيز ينۆەستمەنت» كومپانياسىنىڭ باسشىسى ليۋ شەن دا قالپىنا كەلەتiن قۋات كوزدەرi جوبالارىن دامىتۋداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى بiرلەسكەن مەموراندۋمعا قول قويدى. الايدا ۋاقىتتىڭ ءاربiر ءساتiن قالت جiبەر­مەي­تiن قىتايلار مەموراندۋمعا قول قويىلماي تۇرىپ-اق، الماتى وبلىسىنىڭ شەلەك ەلدiمەكەنi ماڭىندا جەلدەن قۋات كوزدەرiن وندiرەتiن گەنەراتورلارىن ورناتىپ، كەلەسi كەزەكتە بۇل ايماققا جەل ەنەرگيا ستانساسىن سالۋدى جوسپارلاپ تا تاستاعان. ەڭ قىزىعى، قىتايلىقتار ەنەرگيا قۋاتىن قاي مەملەكەتتiڭ مۇددەسi ءۇشiن وندiرەتiنi تاراتىلعان اقپاراتتاردا ناقتىلى ايتىلماعان. قىتاي «التىن ايداھارىنىڭ» اشىلعان اۋزىنا ەش كەدەرگiسiز كiرiپ بارا جاتقانىمىزعا الاڭدايتىن ۇكiمەت ماڭىنداعىلاردى بايقامايسىز. نەسيەگە توگiلگەن قارجىعا مالدانىپ، ەڭ اقىرى تابيعاتىمىزدىڭ جەلiن دە قىتايلاردىڭ قولىنا ۇستاتىپ وتىر. بالكiم ەندiگi كەزەكتە جاۋىن-شاشىن، قار، مۇزىمىزعا دەيiن وزگە ەلدiڭ ەكونوميكاسىنىڭ توقتاپ قالماۋى ءۇشiن جيناپ-تەرiپ بەرۋدەن تايىنباسا كەرەك-تi, بiزدiڭ بيلiك...

الەمدiك قارجى داعدارىسىنان ەڭ الىپ دەگەن مەملە­كەتتەردiڭ ەستەرiن ءالi جيناي الماي وتىرعانى قىتاي ءۇشiن تيiمدi بولىپ تۇر. ەكونوميكاسى كوز الدىمىزدا ەسەلەپ دامىپ كەلە جاتقان بۇل   ەلمەن بۇگiندە اقش تا، رەسەي دە ساناساتىن دەڭگەيگە جەتتi. حالقىنىڭ سانى جاعىنان باسىم بۇل مەملەكەتتiڭ ەكونوميكالىق ساياساتتى جۇرگi­زۋدەگi تاپقىرلىعى دا ساراپشىلاردى تاڭداندىرۋدا. وسى جىلعى جارتى جىلدىڭ وزiندە قىتايدىڭ جالپى iشكi ءونiمiنiڭ ءوسiمi 11,1 پايىزدى قۇراسا، ينفلياتسياسى 2,6 پايىزدى ەنشiلەپ، بولشەك ساۋداداعى باعامى 18,2 پايىزعا كوبەيگەن. وتكەن جىلعى كورسەتكiشتەرمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم تابىستى شامالاردى كورسەتەتiن بۇل سانداردىڭ سىرتىندا قىتايدان ءتونiپ كەلە جاتقان قاتەردiڭ قاۋiپتi كولەڭكەسi كولبەڭ­دەيدi. دامىعان مەملەكەتتiڭ بiرi سانالاتىن جاپون ەلiن ارتقا سالعان قى­تاي ەلi جالپى iشكi ءونiم جونiنەن 1,34 تريلليون دوللارمەن الەم­دەگi ەكiنشi ورىنداعى مىقتى مەملە­كەتتiڭ قاتارىنا ەنiپ ۇلگەردi. ينۆەس­تيتسيالىق ساياساتتى جۇرگiزۋدە بەلسەندiلiك تانىتقان قىتايلىقتار افريكا، نيگەريا، وار، انگولا، سۋدان سەكiلدi مەملەكەتتەردiڭ پايدالى قازبالارىنا اۋىز سالۋى الەم­نiڭ كوپتەگەن ساراپشىلارىنىڭ الاڭداتۋشىلىعىن تۋدىردى. اينالىمىنداعى يۋان اقشاسىنىڭ دوللارمەن سالىستىرعانداعى باعامى ءالسiز بولعانىنا قاراماستان، قىتاي مەم­لە­كەتiنiڭ كوممەرتسيا مينيسترi چەن دەميننiڭ «يۋان دا بiر كەزدەرi دوللارعا بالاما ۆاليۋتاعا اينالا باستايدى»، دەۋiنiڭ ءوزi كوپ جايتتى اڭعارتسا كەرەك. ارزان جۇمىس كۇشi ارقىلى ەكونوميكاسىنىڭ وسۋiنە زور مۇمكiندiك بەرگەن بۇل مەملەكەت ەنەرگيا تۇتىنۋ جونiنەن دە اقش-تى باسىپ وزدى. ەكونوميكاسىن بۇدان ءارi وركەندەتۋ ءۇشiن قىتاي مەملە­كەتiنە قۋات كوزدەرiنiڭ كوپتەگەن تۇرلەرi مەن شيكiزاتتىڭ قاجەتتiلiگi كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدi. وسى پروبلەمالاردى شەشۋدە ورتالىق ازياعا بەت بۇرعان كورشi ەلدiڭ سۇرانىسىنىڭ كوپ ءتۇرi وپ-وڭاي شەشiلiپ جاتقاندىعى جاسىرىن ەمەس. ەڭ الدىمەن، جەر استى باي­لىعىمەن الەمدi وزiنە كۇل­شەلi بالاداي قارات­قان قازاقستان قىتايدىڭ باستى نىساناسىنا اينالدى. ارزان اقشاعا بارىن ساتۋعا ءازiر تۇرعان قازاق ەلiنiڭ مۇشكiل حالi ءۇشiن بiر قۋانسا، قىتاي قۋاناتىن بولار، ءسiرا. ال بارiنەن دە، وسى قازاقستاننىڭ ۇكiمەتiن باسقارىپ وتىرعان كارiم ءماسiموۆتiڭ «ۇستانىم-پiكiرلەرiنiڭ» قىتاي پيعىلىنىڭ وڭ جامباسىنا كەلە قالعانى حالىقتى الاڭداتادى. قىتايدا بiلiم الىپ، قىزمەت ەتكەن كارiم اكانىڭ وسى كورشi ەلگە بۇيرەگi بۇرىپ تۇراتىنى العاش ۇكiمەت باسىنا جايعاسقان كۇننەن-اق بايقالعان.

وسىعان دەيiن سىعالاي اشىل­عان قىتاي-قازاق قاقپالارى ەندi ايقارا اشىلىپ، ەلiمiزدە بۇل كۇندەرi قارا قىتاي قاپتادى. ساۋدا سالاسىنا مىسقالداي ەنگەن كورشi ەلدiڭ ازاماتتارى بۇل كۇندەرi باتپانداپ ورنالاسقانى سونداي، كەي ساتتەردە وزiمiزگە بيلiگiن جۇرگiزەتiن دارەجەگە جەتتi. بۇل سوزiمiزگە ەلiمiزدiڭ باتىس وڭiرiندەگi مۇناي بۇرانداسىنا جايعاسقان قىتايلار مەن قارا جۇمىسقا جەگiلگەن قازاقتارىمىزدىڭ اراسىنداعى قاقتىعىس­تار دالەل. اقشاسى بار بولعاندىقتان، اۋزىن ايعا بiلەپ سويلەۋگە ۇيرەنگەن حالىقتىڭ جىمىسقى ارەكەتiنiڭ استارى ءاۋ باستان-اق تۇسiنiكتi. قاۋقارسىز ۇكiمەت پەن قولدان جاسالعان قارىزىمىزدىڭ كەسiرiنەن قىتاي قازاقستاندى بiرتiندەپ جاۋلاپ كەلەدi. ەستiر قۇلاققا تۇرپiدەي تيەتiن بۇل ءسوزدiڭ شىندىعىن مويىندايتىن ۋاقىت جەتتi.

شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيى­مى اياسىندا دiتتەگەن ماقساتتارىنا جەتۋگە بارىن سالىپ جۇرگەن قىتاي مەملەكەتiنiڭ قارقىندى قيمىلى اقش پەن رەسەيدi شاڭ قاپتىردى. ورتالىق ازيا ەلدە­رiندەگi مۇناي-گاز، ۋران، تەمiر، مىرىش، مىس سەكiلدi بايلىقتاردى نەسيەلiك قارجىلارىمەن ۇپتەپ اكەتۋگە تىرىسىپ جاتقان كورشi مەملەكەتتiڭ ارەكەتi راسىندا قاۋiپتi. ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ سالقىنى بiزدەن الىستا ءوتتi دەپ لەپiرگەن قازاق بيلiگi ءوز ءسوزiنiڭ وتiرiگiن قىتايدان قايتا-قايتا الىپ وتىرعان نەسيە قارجىسىمەن دالەلدەپ بەردi. ەكونوميكامىز داعدارماعان بولسا، ميل­لياردتاعان اقشالاردى نە ءۇشiن الاتىندىقتارىن تۇسiندiرمەسە دە، قىتاي اقشاسىنىڭ قىزۋىنا مال­دان­عان بiزدiڭ بيلiك مەملەكەتiمiزگە تiكەلەي ءتونiپ كەلە جاتقان قاۋiپتi ەلەڭ قىلعىسى كەلمەيدi. ەلiمiزدiڭ مۇناي ءوندiرۋ سالاسىنداعى قىتايلىقتاردىڭ ۇلەس سالماعى بۇل كۇندەرi 31 پايىزعا جەتiپتi. سونىمەن قاتار، «اسپان استى مەملە­كەتiنiڭ» قازاقستاندا تەك مۇناي عانا ەمەس، قارجى، تاۋ-كەن، ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى سالماعى ۋاقىت وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدi. ەكونوميكالىق تاۋەلدiلiككە اپارىپ سوعاتىن بۇل قادامداردىڭ سوڭى قازاق ەلi ءۇشiن وتە قاۋiپتi. «قارا قىتاي قاپتاعاندا، سارى ورىس اكەڭدەي كورiنەدi» دەگەن ءسوزدiڭ استارىن سوندا عانا پايىمدارسىز.

تۇركiمەنستان- وزبەكستان-قازاقستان - قىتاي گاز قۇبىرىنىڭ تارتىلۋىنىڭ ءوزi بۇل ەلدiڭ ورتالىق ازيا ەلدەرiنە جاسالعان جورىعىنىڭ كەزەكتi كورiنiسiن بەينە­لەيدi. نەسيە ەسەبiنەن تاۋ-كەن، ەنەرگەتيكا، مۇناي، بانك سەكتورلارىنا اياماي قارجى قۇيىپ وتىرعان قىتايدىڭ ساياسي ماقساتىن بiل­گەنiمەن، قارسىلىق تانىتار پارمەنi جوق بۇل پوستكەڭەستiك مەملەكەتتەر ءوز ەكونوميكاسىنىڭ تiزگiنiن بiرتiندەپ قىتايعا ۇستاتىپ قويعانىن اڭعارماۋى مۇمكiن ەمەس. نەسيەمەن بەرiلگەن اقشانى يگەرۋگە دە ينۆەستيتسيا سالاتىن وزدەرi, ياعني قىتايلار بولعاندىقتان، قىتاي مەملەكەتi ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرiن قارىزدىڭ يiرiمiنە وپ-وڭاي سالىپ، ءوز ەكونوميكاسىنىڭ تەگەۋرiنiن نىعايتۋدا.

اقتاۋداعى بيتۋم وندiرەتiن زاۋىت iسكە قوسىلعان تۇستا تەلە­كوپiر ارقىلى پرەزيدەنتتiڭ جاساعان مالiمدەمەسiن ءالi ەشكiم ۇمىتا قويماعان شىعار. «بۇل بiزگە وتە قاجەتتi نىسان. ەلiمiزدiڭ جول قۇرىلىسى ءۇشiن قاجەتتi بيتۋمنىڭ بارلىعى قازاقستاندا ءوندiرiلiپ، پايدالانىلادى» - دەگەن ەدi. پرەزي­دەنتتiڭ ريزاشىلىعىنىڭ استارىن اقتارعان سول تۇستاعى اقپارات كوزدەرi زاۋىتتىڭ قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋدى مiندەتiنە العان قىتايلىقتاردىڭ ەسەبiنiڭ تۇگەل­دiگiن جارىسا ايتىسقان. وكiنiشكە قاراي، بۇل ساراپتامالارعا نازار سالعان ەشقانداي باسشىلىقتى كورە المادىق. قىتاي قارجىسىنىڭ شەتi كورiنگەننەن قولدا بار بۇكiل دۇنيەسiن بەرۋگە ازiرلiگiن بايقاتاتىن قازاقستاننىڭ «كەڭدiگi» قىتاي ءۇشiن iزدەگەنگە سۇراعان ەمەس پە؟ 2009 جىلعى قىتايعا جاساعان ساپارىندا ن.نازارباەۆ 10 ميلليارد دوللار نەسيەگە قول جەتكiزگەن بولاتىن. الايدا قىتايدىڭ بۇل جومارتتىعىنىڭ سوڭى قازاق قوعا­مىندا ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋعىزعان. سەبەبi, ەلگە ورالعان پرەزيدەنت قىتايلىقتاردىڭ سويا ءوسiرۋi ءۇشiن دەگەن جەلەۋمەن بiر ميلليون گەكتار سۋارمالى جەردi جالعا بەرۋ ماسەلەسiن كوتەرiپ ەدi. بiر ميلليون گەكتار جەرگە ورنالاسقان قىتايلىقتاردىڭ ءارi كەتسە، 2-3 جىلدا جالعا العان جەرiمەن قوسىپ، وزگە ايماقتارعا دەيiن «جايىلىپ» كەتەرiن پايىمداعان قوعام قايرات­كەرلەرi مەن وپپوزيتسيالىق پارتيا وكiلدەرiنiڭ قارسىلىق كورسەتۋiنەن كەيiن بۇل ماسەلە جابۋلى قازاننىڭ استىندا قالعان-دى.

ينفراقۇرىلىمى كەنجەلەپ قالعان ورتالىق ازيا ەلدەرi ءۇشiن قىتاي ەلiنiڭ تاراپىنان تۇسكەن ءاربiر ۇسىنىس پايدالى بولىپ وتىر. ەكونوميكا سالاسىنا مىسىقتابانداپ ەنiپ كەلە جاتقان قىتاي مەملەكەتiنiڭ ارەكەتi تۋرالى ساراپشىلاردىڭ سوزiنە كارiم ءما­سiموۆتiڭ ايتقان ءۋاجi وتقا ماي قۇيعانداي اسەر ەتتi. «بiز ەلدەگi جەردi قىتايعا تاراتىپ بەرiپ جاتقان جوقپىز. مەملەكەتiمiزدiڭ جەر كودەكسi مۇنداي مامiلەگە تىيىم سالادى. الايدا، ەگەر وزiمiزدەن ءداندi داقىل ساتىپ الۋشى كليەنت كەزدەسسە، ول ارابيا ما، قىتاي ما ءبارiبiر تاۋارىمىزدى وتكiزiپ جiبەرۋ مۇمكiندiگiن قۇر جiبەر­مەۋiمiز كەرەك»، - دەگەن-دi قازاق ۇكiمەتiنiڭ باسشىسى. وسى رەتتە ايتا كەتەيiك، بيداي ءتۇسiمi رەكوردتىق كورسەتكiشكە يە بولعان تۇستا ساۋدانىڭ كورiگiن قىزدىرادى دەگەن كارiم مىرزانىڭ قىتايلارىنىڭ توبە كورسەتپەۋiنەن كەيiن-اق، ولارعا سەنiمسiز سەرiكتەس رەتiندە قاراعان دۇرىس بولار ەدi. الايدا سول باياعى قاجەتتiلiك پيعىلى باسىم قازاق بيلiگiنiڭ پايىمىن جاقسى اڭعارعان قىسىق كوز كورشiلەرiمiز ازiرگە ءوز نىسانالارىنا ءدوپ تيiپ جاتىر. مۇناي قۇبىرىنىڭ شاماسىن كەڭەيتۋگە قول جەتكiزگەن قىتاي مەملەكەتi ىنتىماقتاستىقتىڭ شەڭبەرiن دە ۇلكەيتۋدە. بۇلاي دەيتiنiمiز، جوعارىدا ايتىپ وتكەنiمiزدەي، تابيعي جەلدەن قۋات كوزiن ءوندiرۋدi قولعا العان قىتايلار بانك سەكتورىندا دا ءوز ورىندارىن مىقتاپ بەكiتۋدە. سوڭعى كەزدەرi قىتاي ەلiنiڭ تاراپىنان ءوز مەملەكەتiندەگi قازاق دياسپوراسى مەن ستۋدەنتتەرiنە جاسالىپ جات­قان جاعدايدىڭ وزiندە سان سالالى سايا­سي استار بارىن ايتقان ساراپشىلار قىتايلاردىڭ ءابجىلان قيمىلىنىڭ ارقاسىندا قازاقستاننىڭ تاۋەلسiزدiگiنە تونەتiن قاتەردiڭ دە شاماسىن جاسىرمايدى. قىتاي-قازاقستان ساۋدا اينالىمىنىڭ كورسەتكiشi بىلتىرعى جىلمەن سالىستىرعاندا 51,8 پايىزعا ارتۋى ايداھار ەلiنiڭ قازاق ەكونوميكاسىن بiرجولاتا ماتاۋدى ماقسات تۇتقاندىعىن بiلدiرسە كەرەك. بۇگiن قاپەرگە الىنباعان مۇنداي ماسەلەلەردiڭ كەلەشەكتە تارقاتۋى قيىن بولار تۇيiنگە اينالاتىنى انىق...

«جاس الاش» گازەتى