الدىڭعى، كوپتەگەن ماقالالاردا قازاقتىڭ سوڭعى حانى – كەنەسارىنىڭ، سەرىكتەرىمەن بىرگە شەيىت-وپات بولعانىنا بيىل 170 جىل تولىپ وتىرعاندىعى جانە وسى ايتۋلى وقيعالاردى زەردەلەۋ ءۇشىن، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 7-قازانىندا، قاسيەتتى تاراز جەرىندە ارنايى عىلىمي-تانىمدىق كونفەرەنتسيا جانە قازاقي-ءدىني تۇرعىداعى «اس» بەرىلەتىندىگى تۋرالى بىرنەشە رەت باق-دا حابارلانعان بولاتىن.

كەنەسارى حان دەسە ەلەڭ ەتپەيتىن قازاق جوق! ول تۇسىنىكتى دە، ويتكەنى، قازاقتىڭ سوڭعى حانى – وشپەس ورشىلدىگىمەن، قايتپاس قايسارلىعىمەن، حالىققا دەگەن رياسىز كوڭىلىمەن ەل ەسىندە ماڭگى قالعان! حان تۋرالى زەرتتەۋلەر، جازبالار، اۋىز ادەبيەتىندەگى تولعامدار، ءبىرشاما بارشىلىق ەكەنىن دە ايتا كەلىپ، بيىلعى ماۋسىم ايىندا ارنايى جيناق شىققانىن دا اتاپ وتتىك.

وسى، ىزگى ءىس-شارالار قالاي وتكەنى تۋرالى بىرەر ويلارىمىزبەن بولىسسەك. بۇل تۋراسىندا الدىن-الا تۇزىلگەن جوسپار دا جاريالانعان بولاتىن.

سونىمەن، «تويدىڭ بولعانىننان بولادىسى قىزىق» دەپ اتام قازاق ايتقانداي، قوناقتاردىڭ كەلۋى 06.10.17. كۇنى باستالىپ، كوپشىلىگى «تاراز» قوناقۇيىنە ورنالاسىپ، ءوزارا تانىسۋلار ءوتتى. قحر، وزبەك، قىرعىز ەلدەرىنەن، رەسپۋبليكامىزدىڭ باتىس، استانا، قاراعاندى، اقتوبە، قىزىلوردا، شىمكەنت، الماتى ت.ب. وڭىرلەرىنەن كەلگەن قوناقتاردى بايقادىق. نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىلار – الماتىلىق پروف. امان شوتاەۆ، تارازداعى «اسۋ» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى موسقاۋ نوقرابەكوۆ اعالار سياقتى اقساقالدار جاستارىنا قاراماستان (باسقا دا كوپتەگەن ازاماتتار), باسىنان اياعىنا دەيىن اياقتارىنان تىك تۇرىپ، تىنىم تاپپادى.

07.10.17 كۇنى، ساعات 10-30 جامبىل وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنىڭ عيماراتىندا، «كەنەسارى حان باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ باستالۋىنا 180 جىل تولعانىنا ارنالعان، عىلىمي-تانىمدىق كونفەرەنتسيا باستالدى. تەاتر قىزمەتكەرلەرىنىڭ كىرگەن بەتتەگى ۇيىمداستىرعان كىتاپتار كورمەسى، ەجەلگى تاراز ءوڭىرىنىڭ تاريحى تۋرالى ەكسپوناتتار، كەنە حان تۋرالى زەرتتەۋلەردىڭ جيىنتىقتارى ەرەكشە كوزگە ۇرىپ، ءسان-سالتانات بەرىپ تۇردى. جالپى العاندا، تەاتر قىزمەتكەرلەرىنىڭ مادەنيەتى، عيماراتتىڭ تازالىعى ت.ب. كورىنىستەرى ايرىقشا! ولارعا تەك قانا مىڭ العىس!

تەاتر زالى كونفەرەنتسياعا جينالعان جۇرتشىلىققا لىق تولدى، ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ «مىڭنان استى...» دەگەنىن ەستىدىم. ءبىرتالاي بەلگىلى عالىمداردى، اقىن-جازۋشىلاردى، باق وكىلدەرىن ت.ب. بايقادىق. ءبىراز ينتەرنەت ارقىلى تانىس دوستارمەن جۇزدەستىك. قۋانتارلىعى تاراز ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ تاريح فاكۋلتەتتەرى ستۋدەنتەرى دە كوپتەپ قاتىستى. ءبىر-ەكەۋىنەن ءازىل-شىنى ارالاس، «سەندەردى مۇعالىمدەرىڭ قۋىپ كەلدى مە؟» دەپ سۇراسام، «جوق، اعاي، ءوزىمىز كەلدىك! بۇنداي جيىندارعا قاتىسۋىمىز، تاجىريبە الۋمىز كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ستۋدەنت دوسىمىزدىڭ ءسوزى بار» دەستى...

جيىندى بەلگىلى فيلولوگ عالىم، استانالىق پروفەسسور شاكىر ىبراەۆ اعا باسقاردى. ونىڭ ءجونى دە بار، ويتكەنى، اعامىز حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەكەنى بەلگىلى. اعانىڭ سالماقتىلىعى، شەبەرلىگى، بىلىكتىلىگى... ۇلاعاتتى ۇستاز ەكەنى بىردەن بايقالدى. نەگىزگى بايانداما بارىسىندا اعامىز، حان كەنەنىڭ تاريحي ءرولى، بەينەسى، سول كەزەڭدەگى قازاق ادەبيەتىندەگى شىعارمالار، تاريحي وقيعالار، تۇلعالار ت.ب. كوپتەگەن اشىلماعان «اقتاڭداقتار» تۋرالى كەڭىنەن كوسىلە سويلەدى. 35-40 مينۋتقا سوزىلعان ءبىر اۋىز ارتىق، قىستىرما كەزدەسپەگەن تاماشا ءسوزىن ەل بار ىقىلاسپەن، قۇرمەتپەن تىڭدادى دەسەم ارتىق بولماس.

...«بۇل نە؟ نەگە بيلىكتەگىلەر، اكىمدەر جوق؟» دەگەن وسەك-اياڭ، داۋرىقپالاردى، ەكىنشى بوپ ءسوز العان رەسپۋبليكالىق ارداگەرلەر كەڭەسى اتىنان، استانادان كەلگەن، ءارى عالىم، وزعانباەۆ ومىرزاق اقساقال: «...بۇنداي جيىن بىرىنشىدەن ەلگە كەرەك، ەكىنشىدەن جاستارىمىزعا كەرەك، ۇشىنشىدەن بۇنى ۇيىمداستىرىپ وتىرعاندار ىنتالى توپ جانە تارازدىق «اسۋ» قوعامدىق بىرلەستىگى! ۇكىمەت تاراپىنان دا كوپتەگەن ىستەر اتقارىلدى جانە جالعاسىن تابا بەرەرى ءسوزسىز! كەنە حان بار قازاقتىڭ ارداقتى تۇلعاسى، ەشقانداي ءبولىپ جارۋعا بولمايتىن ۇلى ادام...»،- دەپ تيىپ تاستادى.

رەسپۋبليكامىزدىڭ ماڭداي الدى عىلىم ورداسى، الماتىداعى ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى قۇندى تاريحي اڭداتپالار ءتۇزدى. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور ءزيرابۇبى تولەنوۆا، قازاق حالقىنىڭ سول كەزەڭدەگى كەڭەس يدەولوگياسى بۇرمالاعان تاعدىرىن، كەنەسارى حاننىڭ ماقساتىن،  بارىنشا شىندىقپەن كەزىندە اشا ءبىلىپ، سونىسى ءۇشىن قۋعىنعا ۇشىراپ، 25 جىلعا سوتتالعان اتاقتى تاريحشى ە. بەكماحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن، تاريحي قۇجاتتى دالەلدەرمەن كەلتىرە وتىرىپ، كەرەمەت تالداۋ جاسادى. وسى ينستيتۋتتىڭ قىزمەتكەرى، دوكتور راشيد ورازوۆ، كەنە حاننىڭ جات جەردە قالعان سۇيەگى تۋرالى ەل اراسىنداعى داقپىرتتارعا عىلىمي تۇرعىدان ناقتى جاۋاپتار بەردى. ءوزىنىڭ تالماي ىزدەستىرگەن تاريحي قۇجاتتار نەگىزىندەگى جازعان مونوگرافياسى - «سىزدىق سۇلتان» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى دە وسىندا قيىلدى.

جيىن توراعاسىنىڭ «ءبىر سەرپىلىپ قويۋ ءۇشىن اقىندارىمىزعا دا ءسوز بەرەلىك» دەگەنىنە وراي، جازۋشىلار وداعى اتىنان كەلگەن، توراعا ورىنباسارى مارالتاي يبراەۆ اقىننىڭ ەكپىندەتە وقىعان، كەنە حانعا ارناعان ارناۋى شىنىمەن ەلدى ءدۇر سىلكىنتتى. قۇراستىرعان جيناق جانە شىعارمالار اۆتورلارى تۋرالى مەن دە ءبىر اۋىز ءسوز ايتىپ، وسى ءىس-شارالارعا ارنالعان جىر-ارناۋىمدى وقىدىم.

تارازداعى «ءجۇسىپ بالاساعۇن» اتىنداعى عىلىمي ورتالىعىنىڭ عالىمدارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى: وردالى قوڭىراتباەۆ، باقىتجان جۇرسىنباەۆ، سەيىلحان توقبولات، پاۆلوداردان كەلگەن تاريحشى عالىم، پروفەسسور ا. تۇرىشەۆ، جازۋشىلار وداعى اتىنان كەلگەن ب. ءجۇسىپوۆ جانە اقتوبە ت.ب. وڭىردەن كەلگەن ازاماتتار، ءوز سوزدەرىندە كەنە حان باستاعان كوتەرىلىسكە قاتىسقان بارشا قازاقتىڭ رۋلارى جانە باتىرلارى تۋرالى دەرەكتەرمەن ءبولىستى.

تارازدىق بولاشاق تاريحشى عالىم-ستۋدەنت قيعانبەك ن. ءوز سوزىندە «كەنە حان باستاعان كوتەرىلىستى، كوتەرىلىس دەۋ كەرەك پە، الدە، وتارشىلدىققا قارسى جاريالانعان سوعىس دەۋ كەرەك پە؟» دەگەن تىڭ ويلارىن ورتاعا تاستاپ، ەلدى قۋانتتى.

وكىنىشكە وراي، عىلىمعا مۇلدە قاتىسى جوق الدەكىمدەردىڭ ورەسكەل قىلىقتارى دا ورىن الدى. بىرەۋلەر، ەشكىم شاقىرماعانىنا، رۇقساتقا قاراماي ساحناعا شىعىپ، نە ايتقانىن وزدەرى دە بىلمەيدى، بىرەسە «ورازامدى اشپاي كەلىپ ەم، سۋ بەرشى» دەپ ورداڭداپ بارىپ، پرەزيديۋمداعى سۋعا جارماستى ما، وعاش قيمىلدار كورسەتتى. زالداعى ەل، «كەت» دەگەنگە شەيىن باردى. بايقاعانىم، وسى جيىندا دا، كەيىنگى «استا» دا «مەن سويلەيمىن... مەن...» دەۋشىلەر ءبىرتالاي بولدى. سوندا نە ايتپاقشى ەكەن دەسەڭشى؟ مىنە، بۇل دا ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ تومەندىگىن، اتاققۇمارلىقتى، داڭعازالىقتى كورسەتكەندەي. ءوز باسىم، بالا كەزىمنەن ق. تولىباەۆ اقساقالدىڭ (بالاسىمەن دوسپىن) ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ تالاي يگى-جاقسىلارىن كوردىم، شوتا ءۋاليحانوۆ اعانىڭ ۇلاعاتتى سوزدەرىن ءبىرتالاي تىڭدادىم. سول كەزدە ەل، سىيلى ادامدارىمىزدىڭ، ۇلكەندەردىڭ ايتقاندارىن سىلتىدەي ەرىپ تىڭداۋشى ەدى، تاعلىم الۋشى ەدى! ال قازىر كەيبىرەۋلەردىڭ كەلسىن كەلمەسىن سوزگە قۇمار ەكەنى، مۇلدە تۇسىنىكسىز!..

...القاعا جازباشا تۇسكەن كوپتەگەن سۇراقتارعا ش. ىبىراەۆ اعا تياناقتى تۇردە جاۋاپ بەردى.

جيىن سوڭىندا، كەنە حاننىڭ ۇرپاعى، كۇيشى-دومبىراشى ق. ءۇرمىزوۆ، كەنە حانعا ارناپ، ارنايى شىعارعان كۇي-تولعاۋىن ورىندادى.

جيىن، موسقاۋ نوقرابەكوۆ اعانىڭ ۇسىنىسىمەن الداعى ۋاقىتتاردا، ەلىمىزدە عىلىمي كونفەرەنتسيالاردى كەڭەيتىپ، كەنەسارى وقۋلارىن ۇيىمداستىرۋدى قولعا الۋ جونىندە... ت.ب. ماسەلەلەر قاراستىرۋلار جونىندە، ءتيىستى ورىندارعا ۇسىنىستار ەنگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋمەن اياقتالدى.

ساعات بىردەن كەتە، قازاقي-ءدىني تۇرعىداعى «اس» بەرۋ، رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق ءدىني باسقارما وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن، ارۋاقتارعا ارناپ «قۇران» باعىشتاۋ، «باق-ساراي» مەيرامحاناسىندا جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. قابىل بولسىن! اس بارىسىندا ءار وڭىردەن كەلگەن اقساقالدار ءسوز سويلەپ، ىزگى تىلەكتەرىن ءبىلدىردى. كەلگەن قوناقتاردى فولكلورلىق انسامبل قازاقتىڭ كۇيلەرىن ورىنداپ قارسى الدى. ونەرلى تاراز جاستارى بىرەر تەرمەلەر، تولعاۋلار ورىنداپ، جۇرتتىڭ ريزاشىلىعىنا بولەندى. ۇيىمداستىرۋشىلارعا العىسىمىز شەكسىز.

ءىس-شارالار، قوناقتاردىڭ قاسيەتتى تارازداعى «قاراحان» حان كەسەنەسىن، «كونە تاراز» مۋزەيىن ارالاۋ، تانىسۋ جانە «كەرەي مەن جانىبەك» حاندار ەسكەرتكىش-ستەللاسىنا تاعزىم ەتۋمەن جالعاستى.

حان كەنەنىڭ سوڭعى ءسوزى

- ەي اعايىن! ءبىز جەڭدىك دەپ ورلەدىڭ،

شىندىقتى ايتقان، سوزدەرىمە سەنبەدىڭ!

نە ىستەسەڭ دە، وشىرمەيسىڭ، رۋحىمدى،

باسقا ساناپ، مەن سەندەردى بولمەدىم.

 

باۋىر كورىپ، تارتتىم سەنى ىشىمە،

ورلىگىڭ جوق! جەتە المادىڭ، تۇسىنە.

ادال جولدا، شەيىت بولام، ءبىلىپ قوي!

ريزامىن! ءبىر اللانىڭ ىسىنە!

 

مەنى قۇرتىپ، قانداي شىڭعا شىقپاقسىڭ؟!

تۋىسىڭدى كەسكىلەپسىڭ، ۇستاپسىڭ!

ال ولتىرگىن! اقىماقتار، تۇسىنگىن،

قۇل بولاسىڭ! ەركىڭدىكتى، تۇساپسىڭ.

 

قارسى شىقتىم!

بوداندىققا ەرلىكپەن،

ازاتتىق تۋ! قولىمدا تۇر! كورىپ پە ەڭ؟!

اعىلشىنى، فاراڭدارى، ورىسى،

جاۋلاپ جاتىر! وتارلىققا كونىپ پە ەڭ؟!

 

مەن كونبەدىم!

ارپالىستىم، ولسەم دە،

ولەرىمدى وسى جولدا! بىلسەم دە.

تۇركى قاسيەت، الاش قانىن جوعالتتىڭ،

تاپتالارسىڭ! قازىر كۇلىپ جۇرسەڭ دە.

 

جات قاپتادى! سارى-ارقاعا سىيمادىق،

ەل-جەر ءۇشىن، جانىمىزدى قينادىق.

ەرتەڭ سەنىڭ سول كۇن تۋار باسىڭا،

بۇگىن ءمازسىڭ! الداعانعا يلانىپ.

 

قىز دا اكەلدىڭ! ايارلىقپەن، قوينىما،

بىلەم سەندەر! نە تۇسكەنىن ويىڭا!

قارسى شىقسا ءوز اتىما ۇرپاعىم،

ودان اسقان، ءمىن بولمايدى بويىما!

 

ساتقىندىقتى، ازعىندىقتى كوپ كوردىم،

ارامدىقتى بار جانىممەن جەك كوردىم.

ءبىر ارمانىم، جويا المادىم تۇگەلدەي،

مەن كەتكەن سوڭ، الاش توزىپ، بوق تەردىڭ!

 

مەن ولەرمىن!

سەن دە ءبىر كۇن، كەلەرسىڭ،

ۋاقىت ءبىتىپ، جۇلدىزدارداي سونەرسىڭ!

جان بەرەردە، قينالارسىڭ، مەنى ويلاپ،

بارماق تىستەپ، قاندى جاستى توگەرسىڭ!

 

ۇلى دالا! اتا-بابا سالتى بار،

«حاننىڭ باسىن حان الاتىن»، پارقى بار!

تەڭ ەمەسسىڭ! سويلەسپەيمىن سەندەيمەن،

بولاشاقتا مەنى ىزدەيتىن، حالقىم بار!

 

سوزدەرىمدى قور قىلامىن نەسىنە،

عازيز جاندى تاپسىرامىن، يەسىنە!

«ەكى راكعات» نامازىما رۇقسات بەر،

سوسىن شاپقىن! قاراپ تۇرام تەسىلە!

 

شاپقىن دەيمىن!

دىرىلدەمەي، جەندەتىم،

قالتىرادىڭ! نەگە سونشا اۋرە ەتتىڭ؟!

نەگە قاشتىڭ؟ قارامايىن... ءتۇسىندىم،

كوك اسپاننىڭ ءبىر كورەيىن، كەلبەتىن.

 

و! ارمان!

ارعى اتام مەنىڭ شىڭعىسحان،

ساعىمعا ساداق ىلدىرگەن!

بار الەمگە ءامىرىن،

ورىنداتىپ جۇرگىزگەن!

بەرگى اتام مەنىڭ ابىلاي،

قولداشى ارۋاق! ا قۇداي!

بولمىستى تۇگەل بىلگىزگەن.

جولىڭا ءتۇستىم ءبىر ىزبەن!

 

باسقانىڭ كوردىك، قورلىعىن،

ەلىمدى جەگەن زورلىعىن.

قارسى شىقتىم، الىستىم،

قان مايداندا شابىستىم،

سول كەزدە كىمنەن قالىستىم؟!.

قور بولدىڭ الاش، قور بولدىڭ،

كىمدەرگە ەرىپ، شالىستىڭ؟!

قور بولدىڭ الاش، قور بولدىڭ،

كىمدەرمەن ەندى تابىستىڭ؟!

 

مەن كەتەرمىن، كەتەرمىن،

ارۋاقتارعا جەتەرمىن!

ازات بول، قايران ەلىم دەپ،

تىلەۋىن تىلەپ وتەرمىن!

 

قاقپانعا ءتۇسىپ شىرىلداي،

قورلىققا تونگەن شىداماي،

ءالى دە قارسى شىعارسىڭ.

قورقاق، سورلىڭ تىعىلىپ،

ساسقالاقتاپ جىعىلىپ،

ساي-سايعا قاشىپ بۇعارسىڭ!

ول كەزدە ءبارى كەش بولار،

ءىسىمدى سوندا ۇعارسىڭ...

ازامات اقىلبەكوۆ

تالدىقوعان

Abai.kz