الەمدىك ادەبيەتتەردىڭ ءوزارا بايلانىسى، ءتۇرلى حالىقتاردىڭ  كوركەم ءسوز ونەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە ىقپال-اسەرىن زەرتتەۋ جان-جاقتى زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتىپ وتىرعان كوكەيكەستى ماسەلە بولىپ وتىر. اسىرەسە، مۇسىلماندىق شىعىس ەلدەرى كلاسسيكالىق پوەزياسى مەن قيسسا-حيكاياتتارىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە جاساعان ىقپالى ەرەكشە نازار اۋدارادى. سوڭعى جىلدارى بۇل سالادا بىرقاتار زەرتتەۋلەر جارىق كوردى. ولار: ءو.كۇمىسباەۆ، ش.ساتباەۆا، ب.ابدىعازيەۆ، ن.كەلىمبەتوۆ، [1] ت.ب. عالىمداردىڭ وسى ماسەلە جونىندەگى زەرتتەۋلەرى. الايدا شىعىس ادەبيەتىنىڭ اسەرى ارقىلى قازاق كوركەم ءسوز ونەرىندە پايدا بولعان ءنازيرا ءداستۇرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەڭ كولەمدە، ارنايى زەرتتەۋ وبەكتىسى بولعان ەمەس دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ال قازاقتىڭ وزىندىك ءتول ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان قاينار باستاۋلاردىڭ ءبىرى - شىعىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسى ەكەنى ءمالىم. شىعىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسى ءوزىنىڭ كوپ عاسىرلىق تاريحى بار ءنازيرا ءداستۇرى ارقىلى قازاق ادەبيەتىن تاقىرىپ، مازمۇن، فورما، كورىكتەۋ قۇرالدارى، ستيل جانە تىلدىك جاعىنان ەداۋىر بايىتىپ، ءسوز ونەرىنە تىڭ ەكپىن، وزگەشە اجار بەردى. ەندى شىعىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسىنداعى ءنازيرا ءداستۇرىنىڭ تاريحىنا توقتالساق. شىعىس پوەزياسىندا بارشا وقىرمان قاۋىمعا بۇرىننان ءمالىم بولعان بەلگىلى ءبىر سيۋجەتتى بىرنەشە اقىن ءوزارا جارىسىپ، شەبەرلىك سىناسىپ جىرلاي بەرەتىن بولعان. وسىلايشا اعا بۋىن جىرلاپ كەتكەن تاقىرىپتى كەيىنگى تولقىن ىنىلەر قايتا جىرلاپ، كوركەم ادەبيەتكە تىڭ تۋىندىلار اكەلەتىن ءداستۇر بار.

الەمدىك ادەبيەتتەردىڭ ءوزارا بايلانىسى، ءتۇرلى حالىقتاردىڭ  كوركەم ءسوز ونەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە ىقپال-اسەرىن زەرتتەۋ جان-جاقتى زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتىپ وتىرعان كوكەيكەستى ماسەلە بولىپ وتىر. اسىرەسە، مۇسىلماندىق شىعىس ەلدەرى كلاسسيكالىق پوەزياسى مەن قيسسا-حيكاياتتارىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە جاساعان ىقپالى ەرەكشە نازار اۋدارادى. سوڭعى جىلدارى بۇل سالادا بىرقاتار زەرتتەۋلەر جارىق كوردى. ولار: ءو.كۇمىسباەۆ، ش.ساتباەۆا، ب.ابدىعازيەۆ، ن.كەلىمبەتوۆ، [1] ت.ب. عالىمداردىڭ وسى ماسەلە جونىندەگى زەرتتەۋلەرى. الايدا شىعىس ادەبيەتىنىڭ اسەرى ارقىلى قازاق كوركەم ءسوز ونەرىندە پايدا بولعان ءنازيرا ءداستۇرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەڭ كولەمدە، ارنايى زەرتتەۋ وبەكتىسى بولعان ەمەس دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ال قازاقتىڭ وزىندىك ءتول ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان قاينار باستاۋلاردىڭ ءبىرى - شىعىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسى ەكەنى ءمالىم. شىعىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسى ءوزىنىڭ كوپ عاسىرلىق تاريحى بار ءنازيرا ءداستۇرى ارقىلى قازاق ادەبيەتىن تاقىرىپ، مازمۇن، فورما، كورىكتەۋ قۇرالدارى، ستيل جانە تىلدىك جاعىنان ەداۋىر بايىتىپ، ءسوز ونەرىنە تىڭ ەكپىن، وزگەشە اجار بەردى. ەندى شىعىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسىنداعى ءنازيرا ءداستۇرىنىڭ تاريحىنا توقتالساق. شىعىس پوەزياسىندا بارشا وقىرمان قاۋىمعا بۇرىننان ءمالىم بولعان بەلگىلى ءبىر سيۋجەتتى بىرنەشە اقىن ءوزارا جارىسىپ، شەبەرلىك سىناسىپ جىرلاي بەرەتىن بولعان. وسىلايشا اعا بۋىن جىرلاپ كەتكەن تاقىرىپتى كەيىنگى تولقىن ىنىلەر قايتا جىرلاپ، كوركەم ادەبيەتكە تىڭ تۋىندىلار اكەلەتىن ءداستۇر بار. شىعىس پوەزياسىندا وسىلايشا اقىندار ءبىر-بىرىنە ءوز شەبەرلىگىن تانىتاتىنداي تۋىندىلار جازۋ ارقىلى جاۋاپ («جاۋاپ»-ارابشا «ءنازيرا»، ال پارسى تىلىندە - «تاتاببۋ» دەپ اتالادى) بەرىپ وتىرعان. شىعىستىڭ ۇلى شايىرلارى مۇنداي تۋىندىلاردى ەشقاشاندا اۋدارما دەپ تە، ەلىكتەۋ دەپ تە تانىماعان.

اباي جانە شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ ادەبي-تۆورچەستۆولىق بايلانىسىن ءسوز ەتكەندە ناقتىلى زەرتتەۋ نىساناسىنا الىنباي كەلە جاتقان كۇردەلى دە وزەكتى تاقىرىپتىڭ ءبىرى اباي شىعارمالارىنداعى شىعىستىق بەلگىلەردىڭ ءبىر تارماعى بولعان نازيراگويلىككە كەلىپ تىرەلەدى. بۇل جونىندە دە العاش رەت ابايتانۋ تاريحىندا،  مۇحتار اۋەزوۆ زەرتتەۋلەرىندە عانا قولعا الىنىپ، پىكىر ساباقتالدى. اقىندار نازيرگويلىكتى ءوز جانىنا ۇيالاپ، ويىنا قوزعاۋ سالعان كەلەلى مۇرات - ماقساتتارىن ۋاقىت تالابىنا وراي قايتا جىرلاپ بەرۋدىڭ ادەبي ءتاسىلى رەتىندە پايدالانىپ وتىرعان. بۇل ءادىس اقىن ويىن، ماقسات -مۇددەسىن جىرلاۋعا يكەمدى ءارى ءوتىمدى بولۋى سەبەپتى، جالپى شىعىس پوەزياسى تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن تۇراقتى داستۇرگە تىكەلەي بايلانىستى تۋىنداپ وتىرعان.

«وسى ىسپەتتەس ادەبي قۇبىلىستى، قازاق ادەبيەتى تاريحىندا اباي ءوز پوەمالارى مەن اۋدارمالارىندا نازيراگويلىك ءداستۇردى قولدانىپ ءوزى ۇستانعان   مورال فيلوسوفياسى نەگىزىندە تۆورچەستۆولىق شەبەرلىكپەن جىرلاعان اقىندىق ءتاسىلدى م.اۋەزوۆ ەرتە سەزىنىپ، بۇل تۋرالى ابايتانۋ سالاسىندا العاش رەت پىكىر ءبىلدىردى» [1, 30-31].

ءحىح عاسىردا قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋ پروتسەسىنىڭ اياقتالۋىمەن قاتار ءار ءتۇرلى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلارعا وراي قازاق ەلى عاسىرلار بويعى توماعا - تۇيىقتىقتان  ارىلىپ، باتىس پەن شىعىستىڭ  رۋحاني ومىرىمەن قويان -قولتىق ارالاسا باستادى. بۇل وزگەرىستەردىڭ سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق وي ساناسىندا بەلگىلى دارەجەدە ورىن تەپپەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. اسىرەسە، بۇل كورىنىستەر سول تۇستاعى وي-سانانىڭ كوشباسشىسى بولعان قازاق اقىندارىنىڭ شىعارمالارى مەن نازيراگويلىك ءداستۇر نەگىزىندە قايتا جىرلانعان ارقيلى قيسسا- داستانداردان، اۋدارما  ادەبيەتتەن انىق بايقالادى. بىراق اۋدارما ونەرى مەن نازيراگويلىك داستۇردە جىرلانعان تۋىندىلارعا قازاق اقىندارىنىڭ تۆورچەسۆولىق قارىم-قاتىناسى، كوبىنەسە ولاردىڭ دۇنيەتانىمى مەن تالعامىنا، بىلىمىنە بايلانىستى بولعانىن اڭعارامىز. الايدا بۇل ادەبي پروتسەستە سول كەزەڭ كورىنىسىن سىنشىلدىقپەن تەرەڭ دە جان-جاقتى قامتىعان اباي مۇراسىنىڭ الار ورنى مەن ءمان ماعىناسى بولەكشە جاتىر. ويتكەنى، اباي شىعارمالارىنىڭ بار بولمىسىن عىلىمي تۇرعىدان كەڭ كولەمدە تانۋ جالپى قازاق ادەبيەتىندە ورىن العان ارقيلى كۇردەلى قۇبىلىستاردىڭ سىرىن اشىپ، تابيعاتىن تانۋدا اداستىرماس باعىت بەرە الادى. وسى سەبەپتى دە اباي مۇراسىنداعى نازيراگويلىك ءداستۇردىڭ ورىن الۋى، داستۇرلىك جالعاستىق تابۋ سياقتى بەلگىلەرىن جان-جاقتى ءبىلىپ، اڭعارمايىنشا، ءحىح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ جولىنداعى كەيبىر ەرەكشەلىكتەردى جەتە مەڭگەرۋدىڭ ءوزى قيىن.

وسى تۇرعىدان قاراعاندا نازيراگويلىك ءداستۇرى قازاق ادەبيەتىنە ەرتەرەك ەنسە دە، ونى جاڭا ساپا، سونى تانىممەن تۇرلەندىرە قولدانۋعا اباي ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن. م.اۋەزوۆ ابايعا شىعىس كلاسسيكتەرىنەن ەنگەن بەلگىنىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە نازيراگويلىك ءداستۇردى ءسوز ەتكەندە، وسى ءداستۇردىڭ كورىنىسى، جالعاسى رەتىندە اقىننىڭ ءۇش پوەماسىنا ەرەكشە كوڭىل بولەدى.

جالپى شىعىس مادەنيەتىن، ونىڭ ۇلى كلاسسيكتەرىن تەرەڭ بويلاي ءبىلۋ ناتيجەسىندە 1934 جىلدىڭ وزىندە-اق، اباي مۇراسىنىڭ ءنار العان قاينارلارى جايلى اقىن مۇراسىن زەرتتەۋشىلەر اراسىنان تۇڭعىش رەت كەڭ تۇردە پىكىر كوتەرىلدى. ۇلى اقىن مۇراسىنداعى ءۇش قاينارنىڭ ءبىر سالاسى ونىڭ شىعارمالارىنداعى شىعىستىق بەلگىلەر جايلى كۇردەلى دە قيىن ماسەلەنى سول كەزدە-اق زەرتتەۋگە كوڭىل ءبولىندى.

م.اۋەزوۆتىڭ باسپاسوزدە جاريالانعان نەمەسە وي جۇگىرتىپ بارلاعان پىكىرى رەتىندە حاتقا ءتۇسىپ، ءوز ارحيۆىندە ساقتالعان اباي جايلى ۇشان-تەڭىز دەرەكتەرىنە كوز جىبەرسەك، اباي شىعارمالارىنىڭ شىعىستىق بەلگىلەرىن  زەرتتەۋىندە، وزىنشە تانىپ پىكىر ايتۋىندا ءار كەزەڭدە ءار قىرىنان كەلگەندىگى بايقالادى. بۇلاي بولۋى زاڭدى دا. ويتكەنى م.اۋەزوۆتىڭ اقىن شىعارمالارىن مەڭگەرۋ، كوپتەگەن سىرىن وزىنشە اشىپ، پىكىر قالىپتاستىرۋ كەزەڭدەرىنە ساي اتالمىش ماسەلەنىڭ دە ىلىكتەستىك تاۋىپ وتىراتىنى بار.

العاش رەت اقىن شىعارمالارىنداعى شىعىستىق بەلگىلەر تۋرالى پىكىرلەر 1924 - 1927 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان اباي ءومىربايانىندا شەت جاعالاپ ايتىلعان. ابايدىڭ جاستىق شاقتاعى ولەڭدەرى جايلى پىكىر كوتەرگەندە، شاكىرت اقىننىڭ شىعىس كلاسسيكتەرىنە ەلىكتەپ، جىگىتتىك داۋىرىندە اقىندىق ونەر جارىستىرۋعا تالاپ ەتكەن ىزدەنىستەرىن «جالپى مۇسىلمان عالامىنداعى كوپكە بەلگىلى بولعان ءىرى اقىنداردىڭ تالايىمەن ابايدىڭ ەرتە كۇندە تانىسىپ العاندىعى داۋسىز» دەپ ابايدىڭ اقىندىق كىتاپحاناسىنىڭ العاشقى نوبايىمەن ءبىرشاما دەرەك تە تاستاعانداي بولادى.

اباي شىعارمالارىنىڭ جالپى شىعىس دۇنيەسىمەن بايلانىسى جاستىق شاعىنان باستالىپ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىنگى ارالىققا سوزىلعان جەلىدەي ورىن الىپ، ءار كەزەڭدە ءار ءتۇرلى دەڭگەيدىڭ دارەجەسىندە كورىنۋ پروتسەسىنە عۇلاما عالىم ەرەكشە دەن قويادى. ابايدىڭ شىعىس كلاسسيكتەرىمەن ارا قاتىناسىن م.اۋەزوۆ ءوز زەرتتەۋلەرىندە ەكى كەزەڭگە بولە قارايدى. ءبىرىنشى كەزەڭ بالاڭ اقىننىڭ تازا ەلىكتەۋ جىلدارى 1860-1865 جىلداردى قامتىسا، ەكىنشى كەزەڭ 1886 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سوزىلعان ەكى ارالىقتاعى شىن مانىندەگى ەكشەۋ، مەڭگەرۋ جولىنداعى شىعارماشىلىق پروتسەستى قامتيدى. الايدا پوەما جانرىن اباي ءوز شىعارماشىلىعىندا باسا نازار اۋدارعان دەپ ايتا المايمىز. ول تۋرالى م.اۋەزوۆ بىلاي تۇسىندىرەدى: «تەگىندە، اباي پوەما جازۋدى وزىنە ماقسات ەتپەگەن ءتارىزدى. «ازىرەت ءالى ايداھاردى جازعانىم جوق. سارالا قازدى جىرلاعام جوق» - دەپ، ءبىر كەزەك ايتسا، تاعى ءبىر ۋاقىتتا «ەل شاپقان باتىردى، قىزىقتى قىزدىرمالاپ ايتسام، قىزىعىپ تىڭدار ەدىڭ» - دەپ وقۋشىنى شەنەي تۇسەدى. جاي بوس ۋاقىت وتكىزەتىن قىزشىل، قىزىقشىل، قىسىر كەڭەستى قۇمارلانىپ تىڭدار ەدىڭ - دەيدى. ونداي اڭگىمەلى ولەڭدەردەن اباي ءوزى ويلاعان وسيەتتىك ادامگەرشىلىك، تەرەڭ ءتالىم-تاربيە تۋا قويمايتىنداي  كورەتىن. ءوز باسىنىڭ ۇزاق اقىندىق ەڭبەگى بويىندا، اباي پوەما جانرىنا انىقتاپ زەر سالعان جوق. تەك كەيىن، تاربيەسىنەن شىققان شاكىرت اقىندارىنا عانا ءار الۋان تاقىرىپتار بەرىپ، انىق پوەما دەرلىك كۇردەلى سيۋجەتى بار شىعارمالاردى سولارعا جازعىزدى... ءوزى كوپ داستۇرلەرىن قابىلداعان ورىس كلاسسيكتەرى: پۋشكين، لەرمونتوۆتىڭ نە بايرون سياقتى ەۆروپا كلاسسيگىنىڭ انىق ۇلكەن پوەما جازۋداعى ورنەكتەرىنە اباي بوي ۇرمادى. ولاردىڭ پوەمالارى كەڭ ءومىردى مول قامتيتىن كەيدە رومان، پوەما، كەيدە قالىڭ وقيعالى، شىتىرمان شەبەر تارتىسى بار رومانتيكالىق پوەما بوپ، كوركەم، شەبەر قالىپتانسا دا، اباي سول جانرعا قىزىقپايدى» [2, 144-145]. ابايدىڭ پوەما جانرىن جاساۋعا شىنداپ كىرىسپەگەنىن م.اۋەزوۆ وسىلايشا تەرەڭ تالداپ كورسەتەدى. ارينە، ابايدىڭ پوەمانى ماقسات ەتپەۋىندە، وعان انىقتاپ زەر سالماۋىندا، قىزىقپاۋىندا جەكە ادامنىڭ ىقىلاس-نيەتىنە بايلانىستى ەشتەڭە دە جوق بولاتىن.  دانىشپان اقىن وقۋشىسىنىڭ جالپى دارەجەسى مەن تالاپ-تىلەگىنە لايىق، قونىمدى جانە ادەبيەتتىڭ ءوسۋ ساتىسىنا سايكەس شىعارما جاساۋ بارىسىندا ليريكا جانرىنان وزگە ۇتىمدى دا اسەرلى جانرلىق ءتۇردى ءدال سول تۇستا قاجەت دەپ ويلامايدى. سوندىقتان دا تىكەلەي قازاق ءومىرى جايىندا بىردە-ءبىر پوەما جازبادى. پوەماعا لايىق جۇگى بار شىعارمالارىن ليريكالىق، ساتيرالىق ولەڭدەردىڭ شەڭبەرىنە سىيعىزىپ تامامدادى.

بۇل ايتىلعانداردان، ارينە، اباي پوەما جانرىندا مۇلدەم قالام تارتپادى دەگەن ۇعىم تۋماۋ كەرەك.  ول ءومىرىنىڭ كەيىنگى تۇسىندا قازاق قاۋىمىنا سىرتتان كەلگەن اڭىزدار نەگىزىندە «ەسكەندىر»، «ماسعۇت»، «ءازىم» اتتى پوەمالارىن جازدى.   اقىننىڭ پوەماعا ارقاۋ بولارلىق وقيعالاردى شىعىس ادەبيەتىنەن ىزدەۋ سەبەبىن م.اۋەزوۆ سوزىمەن  ءانۋار دەربىسالين بىلاي تۇسىندىرەدى: «شىعىستان كەلگەن اڭىز، ماعىنالى مازمۇنى بار لەگەندا نەمەسە پريتچا، اقىننىڭ ءوز ويىن بايانداۋدا كەرەككە جاراتىلعان تۆورچەستۆولىق ماتەريال عانا بولىپ وتىر. ابايدى پوەمانىڭ وقيعالارى قىزىقتىرىپ جەتەلەمەيدى. وقيعالاردى، ادامداردى بارلىق مىنەز، ىستەرىمەن، سوزدەرىمەن اباي ءوزىنىڭ داعدىلى يدەياسىنا قاراي پايدالاندى» [3, 117]. دەمەك، اباي شىعىس ادەبيەتىنە ءوزىنىڭ گۋمانيستىك، اعارتۋشىلىق يدەيالارىنا تىكەلەي ۇندەسەتىن وقيعالاردى عانا الىپ، پوەمالارىنا ارقاۋ ەتتى.

سونىمەن قاتار اقىن پوەمالارى جايلى زەرتتەۋشىلەر اراسىندا كوپتەگەن داۋ-دامايلار كەزدەسەدى.  ابايدى زەرتتەۋشى كەيبىر عالىمدار «ءازىم اڭگىمەسى» پوەماسىنىڭ ابايدىڭ قولىمەن جازىلعاندىعىنا كۇماندانادى. وسىعان قاراعاندا بۇل پوەما تۋرالى كوپتەگەن ويعا قالامىز.

«ءازىم اڭگىمەسى» اباي جيناعىنا العىش رەت 1933 جىلى ەنگىزىلگەن. وعان دەيىن ول ابايدىڭ تۋىسى جانە اقىن شىعارمالارىن جيناقتاۋشى ىرساەۆ ىسقاق دەگەن ادامنىڭ قولىندا ساقتالعان. بۇل شىعارما ابايدىڭ 1909 جىلى سانك - پەتەربۋرگتا شىققان تۇڭعىش جيناعىنا دا ەنبەي قالعان. مۇرسەيىت قولجازبالارىنىڭ ىشىندە دە جوق.

سوندىقتان كەيبىر زەرتتەۋشىلەر پوەمانىڭ يدەيالىق مازمۇنىنا قاراپ، كوركەمدىك اناليزگە سۇيەنە وتىرىپ، «ءازىم اڭگىمەسى» ابايدىڭ شىعارماسى ەمەس دەسەدى. م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى دە «اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى (1845-1904)» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە: «ءبىزدىڭ ويىمىزشا، 1927 جىلى وسى پوەمانىڭ تەكسىن اباي شىعارمالارىن جيناۋشىلارعا تابىس ەتكەن ىرسايدىڭ ىسقاعى اباي پوەماسىنىڭ ۇمىتىلعان نەمەسە ەسكىرگەن، قولجازبادان ءوشىپ قالعان كەيبىر جولدارىن ءوز جانىنان دا تولەۋ سالىپ، الامىشتاپ جىبەرگەن سياقتى. ويتكەنى، پوەمانىڭ كەيبىر ۇيقاستارى، كەي كەزدە جول ىشىندە ءسوز قۇراۋلارى ابايدىڭ اقىندىق شەبەرلىگىنە، پوەتيكالىق لەكسيكاسىنا جاناسپايتىنى دا بار.

بۇلاي بولماسا پوەما ابايدىڭ ءتىپتى ەرتە كەزدەردە، ءوزىنىڭ اقىندىق كۇشىن العاشقى تاجىريبە رەتىندە، ءار تاقىرىپتى بايقاستاپ جۇرگەن كەزىندە تۋعان، العاشقى چەرنوۆيك ەسەپتى ءبىر نۇسقا بولۋعا كەرەك. قالاي دا  «ءازىم» پوەماسى ەڭ اۋەلى بىتپەگەن شىعارما بولعاندىقتان، ەكىنشى كوركەمدىك، شەبەرلىك جاعىنان كوڭىلدەگىدەي قالىپتاسپاعان داستان بولعاندىقتان، بۇل پوەما جونىندەگى تۇسىنىك سوزدەردى وسى جوعارىداعى ايتىلعان جايلارمەن اياقتايمىز» -دەيدى.  «ءازىم اڭگىمەسى» تۋرالى اۋەزوۆتىڭ پىكىرىنە توقتالعان عالىمداردىڭ بىرى─قايىم مۇحامەتحانۇلى. ول - ابايدىڭ تۋعان-تۋىستارىمەن، زامانداستارىمەن جۇزدەسىپ، كوپ اڭگىمەلەسكەن زەرتتەۋشى. ءوزىنىڭ «اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى» اتتى ەڭبەگىندە ارحام ىسقاقوۆ پەن راقىمجان مامىرقازوۆ: ««ءازىم اڭگىمەسى» ابايدىڭ شىعارماسى ەمەس، ىرسايدىڭ ىسقاعى جازعان دەدى» - دەيدى.

سويتسە دە «ءازىم اڭگىمەسى» 1933 جىلدان باستاپ، قازاق جانە ورىس تىلىندە شىققان ابايدىڭ تولىق جيناعىنا ەندى. «ءازىم اڭگىمەسى» ─ قازاق ادەبيەتى تاريحىنان ءوز ورنىن تولىق الماعان شىعارما.

ەندى اباي پوەمالارى قاشان جازىلعان دەگەن سۇراققا توقتالا كەتەيىك. اباي پوەمالارى نەگىزىنەن ەشبىر داتاسىز شىعىپ وتىردى. تەك قانا «ماسعۇتقا» 1887, «ءازىم اڭگىمەسىنە» 1806 دەگەن داتالار كورسەتىلگەن. ادەتتە زەرتتەۋشىلەر اباي ءۇش پوەماسىن دا ءومىرىنىڭ ءبىر كەزەڭىندە جازعان دەپ توپشىلايدى. مىسالى، ابايدىڭ 1966 جىلى موسكۆادا شىققان جيناعىنىڭ كىرىسپە سوزىندە: «ۆەروياتنەە ۆسەگو، چتو پوەمى ەتي بىلي يم ناپيسانى ۆ رانني پەريود تۆورچەستۆا» دەلىنگەن. وسى پىكىرگە باسقا  ادەبيەتشىلەر دە قوسىلادى.

«ماسعۇتتىڭ» سيۋجەتى ن.س.تۋرگەنەۆتىڭ «شىعىس اڭىزى» اتتى شىعارماسىنىڭ سيۋجەتىنە ۇقساس ەكەنى بەلگىلى. عالىمدار وسىعان جاپپاي كەلىسكەن. قارا سوزبەن جازىلعان «شىعىس اڭىزى» اتتى شىعارما ەڭ العاشقىدا «ۆەستنيك ەۆروپى» جۋرنالىنىڭ 1882 جىلعى 6-تومىندا باسىلىپتى. سەمەيدە العاش كىتاپحانا 1883 جىلدىڭ 20 قىرگۇيەگىندە اشىلدى. وسى كىتاپحانادا  «شىعىس اڭىزى» 1882  جىلعى باسىلعان «ۆەستنيك ەۆروپى» جۋرنالىنىڭ بولۋى، ونىڭ وسى كىتاپحاناعا ارا-تۇرا  كەلىپ جۇرگەن ابايدىڭ قولىنا ءتيۋى ىقتيمال. راس، 1882 جىلى سەمەيدە كىتاپحانا بولعان جوق، بىراق «ۆەستنيك ەۆروپى» جۋرنالىن جەرگىلىكتى چينوۆنيكتەر  جازىلىپ، الىپ تۇرعان. ساياسي جەر اۋدارۋشىلار دا جۋرنالعا كوپ كوڭىل بولگەن. بۇعان گوگول اتىنداعى كىتاپحانانىڭ قورىندا «ۆەستنيك ەۆروپى» جۋرنالىنىڭ 1870 جىلدان بەرگى ساندارىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعانى دالەل. كىتاپحانانىڭ العاشقى قورى تۋرالى دەرەكتەر ساقتالماعان.

«كىتاپحانا قۇرۋشىلاردىڭ جانە وقىرمانداردىڭ كىتاپ سىيلاۋى ولارعا ابدەن ابىروي اپەرەرلىك. ولار مەنىڭ كوڭىلىمدە سەمەي تۋرالى ەڭ جاقسى پىكىر قالدىرادى» دەيدى ول. ورىس كىتاپ، جۋرنالدارىنان نە بار، نە جوعىن وسىدان دا اڭعارۋعا بولاتىن سياقتى. بۇل بولىمسىز مالىمەتتىڭ ءوزى كىتاپحانانىڭ سول كەزدە اجەپتاۋىر بولعانىن، مۇنى قۇرۋشىلاردىڭ ءبىلىمدى، كوزى اشىق ادامدار ەكەنىن بىلدىرەدى. ەندەشە، وسىنداي كىتاپحانادا رەسەيدىڭ باستى جۋرنالى - «ۆەستنيك ەۆروپى» بولمادى دەۋ قيىن» [4, 4].

ەگەر اباي «ماسعۇتتى» جاس كەزىندە جازدى دەسەك، وندا داستاننىڭ سيۋجەتى مۇلدەم وزگەرەدى. سەبەبى، اباي سول كەزدە شىعىس ادەبيەتىنە كوپ ەلىكتەيتىن. بىراق بۇعان قارسى دالەل بار. مۇرسەيىتتىڭ 1907 جىلعى قولجازباسىندا پوەما سيۋجەتى تۋرگەنەۆتەن دەلىنسە، تۇراعۇل ءوزىنىڭ «اكەم - اباي تۋرالى» دەگەن ەستەلىگىندە ««ماسعۇت» ولەڭىن 1887 جىلى جازدى» دەگەن. بۇل داتا ابايتانۋشى عالىمداردىڭ «ماسعۇتتىڭ» سيۋجەتى تۋرگەنەۆتەن الىنعان دەگەن دالەلىنە كەلىپ تۇر.

«ءازىم اڭگىمەسى» اباي جيناعىنا وتىزىنشى جىلدارى ەنسە, «ەسكەندىر» مەن «ماسعۇت» 1909 جىلعى جيناقتا جارىق كوردى.

اباي شىعىس شايىرلارىنىڭ جىرلارىن جوعارى باعالاپ، ۇلى ءسوز زەرگەرلەرىن وزىنە ۇستاز تۇتتى.

فيزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي،

ناۋاي، ساعدي، فيردوۋسي،

حوجا حافيز-بۋ ءھامماسي

ءمادات بەريا شاعيري ءفارياد [5, 33].

شىعىس اقىندارى جاڭا عانا ونەر جولىنا تۇسكەن ابايعا دانالىق پىكىرلەرىمەن، تەرەڭ ويلارىمەن، نازىك سىرلارىمەن قاتتى اسەر ەتكەن ەدى. شاكىرت اباي كەزىندە رۋداكي، ومار ھايام، حافيز، ساعدي عازالدارىن قۇمارتا وقىدى. بۇلار بالا ابايدىڭ ويىن وياتىپ، ونى ادالدىق پەن پاراساتتىلىققا، ادامگەرشىلىك پەن جاقسىلىققا، سۇلۋلىق پەن نازىكتىككە تالپىنۋعا باۋلىدى. اباي دامىتقان ءنازيرا ءداستۇرىنىڭ بەلگىلەرى تۋرالى ايتقاندا ەڭ الدىمەن، «ەسكەندىر» پوەماسى ويعا ورالادى. بۇل سيۋجەتتى اباي وزىنشە جىرلاپ، جاڭاشا فيلوسوفيالىق ءتۇيىن جاسادى. اباي جاساعان ەسكەندىر بەينەسى فيردوسي، نيزامي، ءامىر حوسراۋ، ءجامي، ناۋاي، ت.ب. جىرلاعان ەسكەندىرگە مۇلدەم ۇقسامايدى. شىعىس كلاسسيكتەرى ەسكەندىردى بارىنشا ماداقتاپ، ونى حالىقتىڭ قامقورشىسى ەتىپ كورسەتكەن، اباي ونى تالاي ەلدى زار جىلاتىپ باسىپ العان توناۋشى رەتىندە بەينەلەيدى.

ەسكەندىر بەينەسى شىعىس ادەبيەتىندە مەيلىنشە ەڭ كوپ تاراعان بولاتىن. بىراق ونىڭ ءبارى تاريحتاعى شىن ەسكەندىردىڭ بەينەسى ەمەس، حالىقتىڭ «ءادىل پاتشاسى» جونىندەگى ارمانىنان، قالامگەردىڭ قيالىنان تۋعان ەسكەندىردىڭ بەينەسى ەدى.

كوركەم ادەبيەتتە ەسكەندىردىڭ بەينەسىن جاساۋ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءVى عاسىردىڭ وزىندە-اق ادەبي داستۇرگە اينالعانى ءمالىم. ەسكەندىردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى ناقتىلى تاريحي دەرەكتەر بولمادى. مۇنىڭ ءوزى ءاربىر اۆتوردىڭ ەسكەندىر بەينەسىن ءوز قالاۋىنشا جاساۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ءاربىر قالامگەر ەڭ ءادىل، ەڭ جاقسى پاتشا قانداي بولۋ كەرەك دەگەن ساۋالعا وزىنشە جاۋاپ بەردى. ولار ونەگەلى پاتشاعا ءتان ەڭ جاقسى قاسيەتتەردىڭ ءبارىن ەسكەندىر بەينەسىنە ءۇيىپ-توكتى. بۇل تۋرالى ە.ە.بەرتەلس: ەسكەندىر جونىندەگى تۋىندىلار─بۇل تەك كوركەم شىعارما عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ەل بيلەۋشىلەرگە جول-جوبا  كورسەتىپ وتىراتىن  «كيەلى اينا» سەكىلدى ەرەكشە شىعارما، ءارى ءاربىر ءداۋىردىڭ ساياسي دانالىعىنىڭ جيناعى ەكەنىن ايتا كەلىپ، نيزامي، حوسراۋ، ءجامي، ناۋاي جازعان ەسكەندىر جونىندەگى داستانداردىڭ كىرىسپە بايىتتەرىن ءبىر-بىرىمەن سالىستىرىپ تالدايدى. عالىمنىڭ وسى سالىستىرۋىن ءتارجىما جاساماي سول كۇيىندە، ياعني ورىس تىلىندە وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك: «سراۆنيم ۆستۋپيتەلنىە بەيتى ۆسەح چەتىرەح كرۋپنەيشيح اۆتوروۆ «يسكاندار-نامە».

نيزامي:

و بوجە، گوسپودستۆو ناد ميروم - تەبە،

وت ناس سلۋجەنيە پرويسحوديت، گوسپودستۆو - تەبە.

امير حوسروۆ:

و تسار، ناد ميروم گوسپودستۆو-تەبە،

وت پرەدۆەچنوستي دو بەسكونەچنوستي تسارستۆو-تەبە.

دجامي:

و گوسپودي، سوۆەرشەنستۆو بوجەستۆەننوستي - تەبە،

كراسوتا گوسپودستۆو ناد ميروم - تەبە.

ناۆوي:

و بوجە، گوسپودستۆو، بەسسپورنو - تەبە،

ودين شاح نو پريۆىچكا ەگو-نيششەنستۆوۆات پەرەد توبوي.

سوپوستوۆلەنيە ەتيح چەتىرەح بەيتوۆ وچەن پوكازاتەلنو. ۆو-پەرۆىح، سوۆەرشەننو ياسنو، چتو بەيت نيزامي زادال وسنوۆنوي تون ي چتو ۆسە تري پرەەمنيكا س ەتيم ۆ پولنوي مەرە سچيتايۋتسيا. ەتو پونياتنو، يبو ەتو ودنو يز ۋسلوۆي نازيرا. نو دالەە ينتەرەسنو راسحوجدەنيە چەتىرەح اۆتوروۆ. وسنوۆنايا مىسل ۋ ۆسەح چەتىرەح پريمەرنو ودنا ي تا جە، نو موديفيكاتسيا ەە وفورملەنيا رازليچنا» [15. 382-383].

بۇگىنگى تاڭدا قازاق ادەبيەتىنىڭ وزگە حالىقتارى كوركەم ءسوز ونەرىمەن سان عاسىرلىق بايلانىسىن، تاريحي تامىرلاستىعىن تانىپ-ءبىلۋدىڭ ءمانى ەرەكشە زور. قازاق ادەبيەتىنىڭ شىعىس كلاسسيكالىق پوەزياسىمەن اراسىنداعى وسىنداي رۋحاني بايلانىس نەگىزىنەن ءنازيرا ءداستۇرى ارقىلى جۇزەگە اسادى. ال ءبىز نازيراگويلىك ءداستۇرىن زەرتتەۋ ىسىنە تاريحي جالعاستىق تۇرعىسىنان كەلىپ، ناقتى ادەبي دەرەكتەر بويىنشا تالداۋ جۇرگىزدىك. ويتكەنى قازاق ادەبيەتىندەگى كوركەمدىك تاسىلدەردىڭ ءبىرى سانالاتىن ءنازيرا ءداستۇرىنىڭ قالىپتاسۋى، دامۋ جولدارى، قاينار-باستاۋلارى ماسەلەلەرى كۇنى-بۇگىنگە دەيىن ارنايى زەرتتەۋ وبەكتىسى بولعان ەمەس.

اباي اقىن رەتىندە ابدەن قالىپتاسىپ، رەاليستىك دارەجەگە كوتەرىلگەن شاعىندا دا شىعىس پوەزياسىنان قول ۇزگەن جوق. ماسەلەن، ابايدىڭ «كوزىمنىڭ قاراسى»، «قور بولدى جانىم» سياقتى ولەڭدەرىنەن شىعىس پوەزياسىنا ءتان جانعا جاعىمدى، كوڭىلگە قونىمدى مايدا لەپ ەسىپ تۇرعانىن اڭعارۋعا بولادى.

ۇلى اقىن ءداستۇرلى تاقىرىپقا  شىعارما جازۋدىڭ شىعىستىق ءادىسى نازيراگويلىكتى جان-جاقتى مەڭگەرگەن، ونى قازاق توپىراعىنا لايىقتى ەتىپ بەلگىلى دارەجەدە دامىتا تۇسكەن ماڭگىلىك ونەر يەسى  رەتىندە دارىپتەلەدى. اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءداستۇرلى تاقىرىپتاردى، سيۋجەتتەردى، وبرازداردى، كورىكتەۋ قۇرالدارىن بەتكە ۇستاي وتىرىپ، مازمۇنى مەن فورماسى جاعىنان، يدەياسى مەن سيۋجەتى تۇرعىسىنان مۇلدەم جاڭا شىعارمالار جازۋى سۋرەتكەر  رەتىندە دارالىعىن تانىتىپ، مۇحيت تەكتەس سارقىلماس  مۇرا يەسى ەكەندىگىن  تانىتادى.

ءسوزىمىزدى  تۇيىندەي ايتساق، اباي شىعارمالارىنداعى نازيراگويلىك  ءداستۇردىڭ زەرتتەلۋ  تاريحىن عىلىمي تۇرعىدان  جۇيەلەۋ - ۇلى  اقىن شىعارمالارىنداعى نازيراگويلىك  ءداستۇردىڭ تۇبەگەيلى  زەرتتەلۋىنە  جول اشادى دەگەن ويدامىز.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1.      مىرزاحمەتوۆ م. اقىن تۆورچەستۆوسىنداعى نازيراگويلىك ءداستۇر //جەتىسۋ. 1985,

10 تامىز.

2.      اۋەزوۆ م. ءار جىلدار ويلارى. الماتى، 1959.

3.      دەربىسالين ءا. قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى. قۇراست: قوجاكەەۆ ت. الماتى:

عىلىم، 197 6.

4.      سۇلتانبەكوۆ م. اقىن پوەمالارىنىڭ جازىلۋ تاريحىنان //سەمەي تاڭى. 1970. 6-

قاڭتار.

5.   اباي. شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. ءى توم. الماتى:

جازۋشى، 1995-336 ب.

6.   م.و.اۋەزوۆ اباي  (يبراھيم) قۇنانبايۇلى (مونوگرافيا) شىع. 12  تومدىق، 12-توم

ا.»جازۋشى» 1969 جىل، 533-بەت

7.   م.مىرزاحمەتوۆ اباي جانە شىعىس. 1995 جىل

8.   م.مىرزاحمەتوۆ اقىن تۆورچەستۆوسىنداعى نازيراگويلىك ءداستۇر جەتىسۋ 1985, 10-تامىز

9.   اباي قۇنانبايۇلى شىع. جيناعى. ءى توم الماتى جازۋشى 1966, 336-بەت

10. ز.احمەتوۆ ابايدىڭ اشىلماعان ءبىر قىرى // اقيقات 1994, №5

باعلان زىكىروۆ، 10 «ب»-سىنىپ وقۋشىسى

ى.التىنسارين اتىنداعى  دارىندى بالالارعا ارنالعان وبلىستىق مامانداندىرىلعان قازاق گيمنازيا-ينتەرناتى

پاۆلودار قالاسى