قاي حالىقتىڭ بولسا دا رۋحاني مۇراسىنىڭ حاتقا ءتۇسۋىنىڭ، ياعني سول حالىقتىڭ جازبا مادەنيەتىنىڭ تاريحى بار. قازاق حالقى دا ءوز تاريحىندا وسىنداي جازبالىق مادەنيەتتىڭ ءار الۋان ساتىلارىنان ءوتتى. قازىرگى كەزەڭ  بىزگە ءالىپبي ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە ەنگىزۋدە. ونى ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىندا: «لاتىنشاعا كوشۋدىڭ تەرەڭ لوگيكاسى بار. بۇل قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالىق ورتانىڭ، كوممۋنيكاتسيانىڭ، سونداي-اق، ءححى عاسىرداعى عىلىمي جانە ءبىلىم بەرۋ پروتسەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى»، - دەدى [1].

قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى نۇسقاسىن دايىنداۋ بويىنشا ءارتۇرلى سالا ماماندارىنان، مەكەمەلەردەن كوپتەگەن  ۇسىنىستار بولدى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بىرىڭعاي ستاندارتتى ءالىپبيىنىڭ نۇسقاسىن تاڭداۋدا، ەڭ الدىمەن، عىلىمي پرينتسيپتەر نەگىزگە الىندى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە، جالپى ءالىپبي ءتۇزۋدىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسىنا قۇرىلعان نۇسقا رەتىندە وسى ءالىپبي سىزدەرگە ۇسىنىلىپ وتىر. بۇل نۇسقانىڭ ەرەكشەلىكتەرى باياندامادا كورىنىس تاباتىن بولادى.

جاڭا جازۋ نۇسقاسىن قابىلداۋ، البەتتە، ءبىر تاڭبالاردى ەكىنشى تاڭبالارمەن عانا اۋىستىرۋ ەمەس، ول – بۇرىنعى الىپبيلەردە جىبەرىلگەن ەملەگە قاتىستى جاڭساق جازۋدى دۇرىستاۋ. وسى رەتتەن كەلگەندە، ءالىپبي جاساۋ جانە ونى ەنگىزۋمەن بىرگە جاڭا جازۋ ەرەجەلەرى دە قابىلدانۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز.

سىزدەرگە تانىستىرىلاتىن نۇسقادا لاتىننىڭ ءتول تاڭبالارى عانا الىندى. ونىڭ لينگۆيستيكالىق تا، قوعامدىق تا ماڭىزى ەرەكشە. سەبەبى لاتىن ارىپتەرىنە ءارتۇرلى دياكريتيكالار قويۋ بىرىنشىدەن، مۇنداي نۇسقانى لاتىن ءالىپبيى ەمەس، ءارتۇرلى قوسپا تاڭبالاردىڭ نۇسقاسى ەتەدى.

ەكىنشىدەن، ەڭ باستىسى دياكريتيكالار ءتول دىبىستارىمىزدى ساقتاۋعا تولىق مۇمكىندىك پەن كەپىلدىك بەرمەيدى. سەبەبى ءموبيلدى تەلەفوندار، سمارتفوندار، پلانشەتتەر، نوۋتبۋكتار، كومپيۋتەرلەر بۇگىندە جازۋدىڭ قۇرالىنا اينالعاندا جانە ولار بىزگە الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلەتىندىكتەن، ولاردىڭ پەرنەتاقتاسىندا 26 تاڭبادان تۇراتىن لاتىن تاڭبالارى عانا ورنالاستىرىلادى. پايدالانۋشىلار وسى بار تاڭبالاردى عانا قولدانادى. ەگەر ءبىز لاتىن گرافيكاسىنداعى جاڭا الىپبيگە دياكريتيكالى تاڭبالاردى ەنگىزەتىن بولساق، وندا كوپشىلىك كوپ قولدانباعاندىقتان، قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىن جوعالتىپ الۋىمىز مۇمكىن. قازىردىڭ وزىندە ءا-ءنى  ا-مەن الماستىرۋ، ق-نى ك-مەن الماستىرۋ، سول سياقتى ع، ڭ، ءو، ۇ، ءۇ، ءى دىبىستارىن جازباۋ، اسىرەسە، جاستاردىڭ اراسىندا ءجيى بايقالادى.

ۇشىنشىدەن، ءالىپبيىمىزدى لاتىن گرافيكاسىنا  نەگىزدەۋىمىزدىڭ ۇلكەن سەبەبى – حالىقارالىق اقپاراتتىق جۇيەگە ەنۋ، الەمدىك تەحنولوگيانى يگەرۋ ەكەنىن ەلباسى ايتقان بولاتىن. ەندەشە، ەگەر الەمنىڭ جەتەكشى ەلدەرى قولداناتىن كلاسسيكالىق لاتىن ءالىپبيىنىڭ دىبىستارىنا ءارتۇرلى دياكريتيكالار قوياتىن بولساق، وندا ءبىز جوعارىدا ايتقان ماقساتقا تولىق جەتە المايمىز.

تورتىنشىدەن,  ديگرافتاردى قولدانۋ ارقىلى ءبىز سول دىبىستىڭ ءتول تابيعاتىن ساقتايمىز. ال كەيبىر ارىپتەستەر ۇسىنىپ جۇرگەن دياكريتيكالار ارقىلى اجىراتۋ ول دىبىستىڭ تابيعاتىن ەمەس، ءوزارا ۇقساس ءارىپتىڭ تەك شارتتى تاڭبالىق سۋرەتىن عانا بەرەدى.

بەسىنشىدەن,  ءبىر دىبىستى ەكى تاڭبامەن بەرەتىن ديگرافتار لاتىننىڭ ءتول تاڭبالارى بولسا، ال نوقاتتار ارقىلى بەرىلەتىن دياكريتيكالار –  كەيىن پايدا بولعان جاساندى تاڭبالار.

وسى جوبانى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا، ەڭ الدىمەن، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسى ەسكەرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 25 تاڭبادان تۇراتىن ءالىپبي ۇسىنىلادى:

لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا قازاق ءالىپبيىن جاساۋدا «ءبىر ءارىپ – ءبىر دىبىس، ءبىر ءارىپ – ەكى دىبىس جانە ءبىر دىبىس – ديگراف جۇيەسى» ءپرينتسيپى نەگىزگە الىندى.

لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن 25 تاڭبالى الىپبيگە قوسىمشا قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن تولىعىمەن قامتۋ ءۇشىن 8 دىبىستى تاڭبالايتىن  8 ديگرافتى ۇسىندىق:

قازاقتىڭ 3 جىڭىشكە داۋىستى ءا، ءو، ءۇ  فونەمالارى ديگرافتارمەن تاڭبالانادى. ە دىبىسى ا، و، ۇ جۋان دىبىستارىمەن بايلانىسقاندا ءا، ءو، ءۇ دىبىستارىن بەرەدى.

- ءا دىبىسى اە ديگرافىمەن بەرىلەدى. سەبەبى ا داۋىستى دىبىسىنىڭ جىڭىشكە سىڭارى ءا بولۋىنا بايلانىستى ا-عا جىڭىشكە ە دىبىسىن قوسىپ، اە ديگرافىن ۇسىنامىز. ءا دىبىسىن وسىلايشا ديگرافپەن بەرۋ كوپتەگەن تىلدەردە جانە حالىقارالىق فونەتيكالىق الىپبيدە بار. سوندىقتان ە-ءنى داۋىستى دىبىستاردى ديگرافتار ارقىلى بەرۋدىڭ ءپرينتسيپى رەتىندە الدىق.

- ءو دىبىسى وە ديگرافىمەن بەرىلەدى. و دىبىسىنىڭ جىڭىشكە سىڭارى ءو دىبىسىن بەرۋ ءۇشىن وعان ە ءارپىن جالعايمىز. بۇل جوعارىداعى پرينتسيپ بويىنشا جاسالعان.

- ءۇ دىبىسى ue ديگرافىمەن بەرىلەدى. ۇ دىبىسىنا ە ءارپىن قوسىپ، ۇ دىبىسىنىڭ جىڭىشكە سىڭارى ءۇ دىبىسىن (ue) شىعارامىز. بۇل ديگرافتىڭ جاسالۋى دا سول پرينتسيپ نەگىزىندە.

- ڭ دىبىسى ng  (ەن دجي) ديگرافىمەن بەرىلەدى. وسىنداي ديگراف بىرنەشە تىلدەردە بار.

- ع دىبىسى gh (دجي اش) ديگرافىمەن بەرىلەدى.  ع دىبىسىنىڭ جىڭىشكە سىڭارى گ ەكەنى بەلگىلى. ونىڭ وسى سىڭارىنا ھ (اش) تاڭباسىن قوسىپ، gh (دجي اش) ديگرافىن بەردىك. ءالىپبيدىڭ وسى نۇسقاسىندا داۋىستى دىبىستار ە دىبىسىنىڭ قوسىندىسى ارقىلى بەرىلسە، داۋىسسىز دىبىستار ھ (اش) دىبىسىنىڭ بىرىكتىرىلۋى ارقىلى ۇسىنىلادى.

- چ دىبىسى سh (سي اش) ديگرافىمەن بەرىلەدى. چ تۇركى تىلدەرىندەگى بايىرعى دىبىس. سوزدىك قورىمىزدا چ دىبىسى قولدانىلاتىن كىرمە سوزدەر دە بارشىلىق.

- ش دىبىسى sh (ەس اش) ديگرافىمەن بەرىلەدى. بۇل ديگراف ش دىبىسىن بەرەدى. لاتىننىڭ s (ەس)  جانە h (اش) ارىپتەرى ارقىلى جاسالعان. ول وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، كوپتەگەن تىلدەردە كەڭىنەن قولدانىلادى.

- ج دىبىسى zh (زەت اش) ديگرافىمەن بەرىلەدى. ج دىبىسىن لاتىن گرافيكاسىنىڭ z (زەت) جانە h (اش) تاڭبالارى ارقىلى كورسەتتىك. بۇل دىبىس قازاق تىلىندەگى ج دىبىسىنا سايكەس كەلەدى جانە قوعامدىق ساناعا ەنگەن تاڭبالاۋ رەتى.

جالپى الىپبيدە ديگرافتار بەرۋ جازۋدىڭ كولەمىن ارتتىرىپ جىبەرەدى جانە بۇل ءتيىمسىز دەيتىن پىكىرلەر دە بار. وسى ديگرافتاردىڭ قولدانىلۋ جيىلىگىنە كەلسەك، ولاردىڭ سونداي ۇلكەن ماسەلە ەمەس ەكەنىن بايقار ەدىك. مىسالى ولاردىڭ ءار ستيلدەگى ماتىندەردە قولدانىلۋىن الساق، وندا  ءا (اە) – ءنول ءبۇتىن جۇزدەن سەكسەن سەگىز پايىز;  ءو (وە) – ءنول ءبۇتىن جۇزدەن سەكسەن توعىز پايىز; ءۇ (ue) ءنول ءبۇتىن جۇزدەن الپىس توعىز پايىز; ڭ (ng) – ءبىر ءبۇتىن جۇزدەن ەلۋ بەس پايىز; ع (gh) – ءبىر ءبۇتىن جۇزدەن ەلۋ ءتورت پايىز;
چ (ch) – ءنول ءبۇتىن جۇزدەن ءۇش پايىز; ش (sh) – ءبىر ءبۇتىن جۇزدەن جيىرما بەس پايىز;  ج (zh) – ءبىر ءبۇتىن جۇزدەن سەكسەن ءبىر پايىز عانا ەكەن. ولاردىڭ جالپى قولدانۋىنىڭ ورتاشا مولشەرى: ءبىر ءبۇتىن جۇزدەن سەگىز پايىز عانا [2].

ءالىپبيدىڭ وسى نۇسقاسىنا بايلانىستى تۋىندايتىن جانە ءبىر ماسەلە، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تس، ف، ۆ سياقتى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىندە جوق  دىبىستاردىڭ الىپبيدەن ورىن الۋىنا بايلانىستى. بۇلار ءبىزدىڭ ءتول دىبىستارىمىز بولماعانىمەن، وسى دىبىستار كەزدەسەتىن سوزدەر قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ قورىنان ورىن العان. 1920 جىلدارى قازاقستاندا ءالىپبي تاقىرىبى كوتەرىلگەندە، جات دىبىستار جونىندە دە پىكىرتالاستار بولعان. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ الىپبيگە بايلانىستى ەڭبەكتەرىن مۇقيات وقىساق، ءبىز الاش زيالىلارىنىڭ كەيبىر كىرمە دىبىستاردىڭ قازاق الىپبيىنەن ورىن الۋىن جاقتاعانىن دا كورەمىز. مىسالى، ءبىلىمپازدار سيەزىندە احمەت بايتۇرسىنۇلى: «...قازاق تىلىندە ساقتالۋعا از دا بولسا اقىسى بار «ھ» ; ويتكەنى «ھ» دىبىسىمەن ايتىلاتىن قازاقتىڭ ءوز تىلىندە از دا بولسا، سوزدەر بار» – دەيدى [3]. ياعني ول ءالىپبي پرينتسيپىندە سول كەزدەگى تىلدىك قورداعى سوزدەردىڭ دە ماڭىزىنا ءمان بەرگەن. وسىنداي عىلىمي  پرينتسيپتەن شىعىپ، ءبىز  ءالىپبي نۇسقاسىندا ونداي دىبىستارعا دا ورىن بەردىك. ال قازىرگى عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ داۋىرىندە ءبىز وسى دىبىستار كەزدەسەتىن مىڭداعان سوزدەردى الىپ تاستاي المايمىز نەمەسە ولاردى ءوز ارىپتەرىمىزگە اۋىستىرساق، ونى قولداناتىن ميلليونداعان حالىقتىڭ قارسىلىعى مەن تۇسىنىسپەۋشىلىگىنە كەزىگەمىز.

ەندى وسى دىبىستاردىڭ قولدانۋىنا كەلەيىك. ۆ ءارپى كەزدەسەتىن سوزدەر سانى – 755, ف ءارپى كەزدەسەتىن سوزدەر سانى – 1098, قۇرامىندا تس ءارپى كەزدەسەتىن سوزدەر – 520. ورفوگرافيالىق سوزدىكتەگى ۆ، ف، تس دىبىستارى كەزدەسەتىن سوزدەردىڭ جالپى سانى – 2373.  بۇل تەك اتالعان سوزدىك بويىنشا عانا. ەگەر 30  تومدىق سالالىق سوزدىكتى ساراپتار بولساق، وسى ارىپتەر كەزدەسەتىن سوزدەر ەسەلەنە تۇسەرى ءسوزسىز.

وسى جاڭا ءالىپبي نۇسقاسى نەگىزىندە ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىق  قىزمەتكەرلەرى جانە سىرتتان شاقىرىلعان تۇرعىندار اراسىندا بىرنەشە رەت اپروباتسيا جۇرگىزىلدى.  وعان قاتىسۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى وسى نۇسقاعا قولداۋ ءبىلدىردى. لاتىن الىپبيىنە ەلىمىزدەگى كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ، اسىرەسە، جاستاردىڭ كوزدەرى ۇيرەنگەن، ياعني بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە كوبىمىزدىڭ كوزداعدىمىز قالىپتاسقان. ال جازۋ داعدىسىنىڭ قالىپتاسۋى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بىرىڭعاي ستاندارتتى ءالىپبيىنىڭ ەنگىزىلۋى  كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرىلادى، دەمەك قازاقستان ازاماتتارىنىڭ جاڭا ءالىپبيىن يگەرىپ كەتەرىنە سەنىم مول.

1. نازارباەۆ ن. بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ// «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى. 12 ءساۋىر، 2017.
2. ءشارىپباي ا. قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋ ماسەلەسى. – استانا، 2017.
3. قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سيەزى. قۇراستىرعان ش.قۇرمانبايۇلى. – الماتى، 2005.

ەربول تىلەشوۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى

تىلدەردى دامىتۋ جانە قوعامدىق-ساياسي جۇمىس كوميتەتى

ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ

رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك

ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz