قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى ورال مۇحامەدجانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن پالاتانىڭ جالپى وتىرىسى بولىپ ءوتتى. وندا مۇرات ابەنوۆ ۇكىمەت باسشىسى كارىم ماسىموۆكە ەلىمىزدەگى تۇيە شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى.

ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك كەشەنى جۇيەسىندە مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋدى ۇلعايتۋ اۋىل شارۋشىلىعى سالاسىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

وسى ورايدا جوعارى ساپالى، ەكولوگيالىق تۇرعىدا تازا جانە باسەكەگە قابىلەتتى ءونىمدى (ەت، ءسۇت جانە ءجۇن) ءوندىرۋدىڭ قوسىمشا قورى بار مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءداستۇرلى سالاسىنىڭ ءبىرى - تۇيە شارۋاشىلىعى.

وزىڭىزگە بەلگىلى، ەلىمىزدىڭ تۇرعىلىقتى حالقى ىقىلىم زاماننان بەرى تۇيە شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندە تۇيە مالىن بايلىق رەتىندە دە، كولىك رەتىندە دە، ازىق رەتىندە دە قاتتى قاستەرلەگەن.

قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى ورال مۇحامەدجانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن پالاتانىڭ جالپى وتىرىسى بولىپ ءوتتى. وندا مۇرات ابەنوۆ ۇكىمەت باسشىسى كارىم ماسىموۆكە ەلىمىزدەگى تۇيە شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى.

ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك كەشەنى جۇيەسىندە مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋدى ۇلعايتۋ اۋىل شارۋشىلىعى سالاسىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

وسى ورايدا جوعارى ساپالى، ەكولوگيالىق تۇرعىدا تازا جانە باسەكەگە قابىلەتتى ءونىمدى (ەت، ءسۇت جانە ءجۇن) ءوندىرۋدىڭ قوسىمشا قورى بار مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءداستۇرلى سالاسىنىڭ ءبىرى - تۇيە شارۋاشىلىعى.

وزىڭىزگە بەلگىلى، ەلىمىزدىڭ تۇرعىلىقتى حالقى ىقىلىم زاماننان بەرى تۇيە شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندە تۇيە مالىن بايلىق رەتىندە دە، كولىك رەتىندە دە، ازىق رەتىندە دە قاتتى قاستەرلەگەن.

قازاقستاندا 180 ملن. گەكتاردان اسا جايىلىمدىلىق جەردىڭ 80 ملن گەكتارى ءشول جانە 36 ملن گەكتارى شولەيىت ايماقتا ورنالاسقان. بۇگىندە وسى جايىلىمدىلىق جەردىڭ 43% عانا پايدالانىلۋدا. بۇل مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا وراسان پايدالانباعان مۇمكىندىك بار ەكەنىن كورسەتەدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جيناقتاعان تاجىريبەسى وسىنداي ونىمدىلىگى تومەن جايىمدىلىق جەردى قوي، جىلقى جانە تۇيە شارۋاشىلىقتارىن ەپتى ۇيلەستىرۋ ارقىلى عانا ءتيىمدى پايدالانۋعا بولاتىنىن ايقىندايدى. تۇيە مالى رەسپۋبليكانىڭ قاتال كليماتتىق جانە ازىق جاعدايلارىندا ءومىر سۇرۋگە بەيىم بولعاندىقتان جايىلىمدىلىقتى باسقا اۋىل شارۋاشىلىعى مالدارىنا زيانىن تيگىزبەي جىل بويى پايدالانا الادى. بۇل از شىعىنمەن وزىندىك قۇنى تومەن ءونىم الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

سوڭعى جىلدارى تۇيە سانىنىڭ تۇراقتى ءوسۋى بايقالۋدا. مىسالى، 2004 جىلى رەسپۋبليكادا 125,7 مىڭ باس تۇيە بولسا، 2010 جىلى بۇل كورسەتكىش 158,6 مىڭعا جەتكەن، ياعني 6 جىلدا 26,1%-عا كوبەيىپ وتىر.

ايتا كەتۋ كەرەك، رەسپۋبليكاداعى تۇيە سانىنىڭ 80% ماڭگىستاۋ (46,5 مىڭ باس), اتىراۋ (31,4), قىزىلوردا (28,1), اقتوبە (16,6) وبلىستارىندا وسىرىلۋدە.

مەملەكەتىمىزدىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندە بيىلعى ۇزاققا سوزىلعان قۋاڭشىلىققا بايلانىستى قالىپتاسقان جاعداي ەكونوميكالىق تۇرعىدان تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، جەر شارۋاشىلىعىن دامىتقاننان گورى، مال شارۋاشىلىعىن، ونىڭ ىشىندە وسى ايماققا بەيىم تۇيە شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەتتىگىن كورسەتتى.

رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇيە شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا قاتىستى اۋقىمدى الەۋەتى ءالى دە ءوز مۇمكىندىگىن تۇگەسپەدى، وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى مەملەكەتىمىزدەگى تۇيە سانى 1 ملن. 125 مىڭ باستى قۇراپ، قازىرگى دەڭگەيدەن 7 ەسە ارتىق بولعان. سول كەزدەرى قازاقستان بۇكىل الەم بويىنشا الدىڭعى قاتاردا ەدى. ءتىپتى، 1986 جىلى قازاقستاندا بۇكىل كسرو-نىڭ جالپى 50% پايىزدان استام تۇيەسى شوعىرلانعان ەكەن. جانە جىل سايىن 65% پايىزدان استام تۇيە ەتى، ءدال سونداي تۇيە ءجۇنى مەن بارلىق تۇيە ءسۇتى (شۇبات) وندىرىلگەن. تۇيە شارۋاشىلىعىنىڭ قازىرگى جاعدايىنا قاراماستان ءبىزدىڭ ەلىمىز دۇنيە جۇزىندە تۇيە وسىرۋدەن وزىق سانالادى.

سونداي-اق، تۇيە سۇتىنەن وندىرىلەتىن ءداستۇرلى ءونىم مەملەكەتىمىزدىڭ ەرەكشەلىگى رەتىندە تابىلادى جانە ول دۇرىس دامىپ، مەملەكەتتىك قولداۋ تاپسا حالىقارالىق نارىقتا ءبىزدىڭ ۇلگى بولارلىق مىقتى تۇسىمىز (ۆيزيتنايا كارتوچكا) نە جاڭا تابىس كوزىنە اينالارى انىق.

بۇل سالا كەلەشەگىنىڭ مولدىعىن ەسكەرە وتىرىپ، سىزدەن تۇيە شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىن تەجەيتىن تومەندەگى ماسەلەلەرگە نازار اۋدارۋىڭىزدى سۇرايمىن.

1. اسىل تۇقىمدى تۇيە باسى ۇلەسىنىڭ ازدىعى

تۇيە سانىنىڭ تۇراقتى دامۋىنا قاراماستان، بۇل سالاداعى ءونىم ءوندىرۋدىڭ تومەندەۋى بايقالادى. مىسالى، 2008 جىلى 5 460 توننا تۇيە ەتى، 11 428 ليتر ءسۇت، 463 توننا ءجۇن وندىرىلسە، 2009 جىلى سايكەسىنشە، 5 268 توننا ەت، 10 654 ليتر ءسۇت جانە 442,4 توننانى قۇراعان.

تۇيە شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ تومەندەۋى، ەڭ الدىمەن قازىرگى تۇيەلەردىڭ تۇقىمىنىڭ ناشارلىعىنا بايلانىستى.

جالپى، اسىل تۇقىمدى تۇيە سانى رەسپۋبليكاداعى تۇيە سانىنىڭ 10% پايىزدان تومەن بولىگىن قامتيدى. بۇگىنگى تاڭدا تۇيە شارۋاشىلىعى قورىن جالپى سانى 16,5 مىڭ باستان تۇراتىن 36 اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعى قۇرايدى.

سونىمەن قاتار، رەسپۋبليكادا ەت، ءجۇن وندىرۋدەن تۇيە شارۋاشىلىعى ايتارلىقتاي دامۋعا يە بولۋدا. بۇل سالادا ءسۇت ءوندىرىسى تۇيە شارۋاشىلىعىنداعى پەرسپەكتيۆالى باعىت. وسىنى دامىتۋىمىز قاجەت.

كوپتەگەن شارۋا جانە فەرمەرلىك قوجالىقتارىندا، ءۇي جاعدايى جونىندە ايتپاعاننىڭ وزىندە سەلەكتسيالىق جۇمىس ءتىپتى جۇرگىزىلمەيدى دە. اتالعان سالاداعى بۇل جاعداي تۇيە شارۋاشىلىعىندا مالدىڭ اسىل تۇقىمدى قۇندىلىعىن باعالايتىن ارنايى دايىندالعان مامانداردىڭ بولماۋىنان قالىپتاسىپ وتىر.

ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقستان زووتەحنيكا جاعىنان العاندا الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىق ءۇشىن ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ ءجۇر. ويتكەنى، مەملەكەتىمىز ەكى ءتۇرلى ءىرى تۇيەسى (باكتريان مەن درومەدار) ءارى كوپتەگەن بۋداندارى بار سيرەك ەلدەر قاتارىندا. بۇل دەگەنىڭىز باسقا جاعدايلاردا مۇمكىن ەمەس زەرتتەۋلەردى جۇرگىزۋ مۇمكىندىگى.

2. ءوندىرىستىڭ ۇساق تاۋارلىلىعى

نارىقتىق وزگەرىستەر ءىرى تۇيە ءوسىرۋ شارۋاشىلىقتارىن مەنشىك يەلىگى مەن ولشەمدەرى ءارتۇرلى مايدا قوجالىقتارىنا ءبولىپ جىبەردى. بۇل تۇيە باسىنىڭ ازايۋىنا، مالدىڭ جانە وسى سالاداعى ءونىم ءوندىرۋ ونىمدىلىگىنىڭ تومەندەۋىنە اكەپ سوقتىردى.

ايتالىق، 2009 جىلى رەسپۋبليكامىزداعى جالپى تۇيە سانى مەن تۇيە ءوندىرىسىنىڭ  80% پايىزداي كولەمى  ءۇي شارۋاشىلىقتارىنىڭ ۇلەسىنەن تۇردى.

سونىمەن قاتار، تۇيە ءوسىرۋ شارۋاشىلىعىن ءتيىمدى دامىتۋ ءۇشىن ورتا جانە ءىرى اۋىل شارۋاشىلىقتارى تۇرلەرىن قۇرۋ قاجەت. مۇنىڭ ايقىن دالەلى رەتىندە مەملەكەتىمىزدىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرىندەگى ءىرى اگروشارۋشىلىقتاردى (قىزىلوردا وبلىسىنداعى «قۇلاندى» اق، ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى «تاۋشىق» جشس، الماتى وبلىسىنداعى «داۋلەت بەكەت جانە اگرومەركۋر» شارۋا قوجالىقتارىن) اتاپ وتۋگە بولادى.

3. مەملەكەتتىڭ جەتكىلىكسىز قولداۋى

قازىرگى كەزدە تۇيە شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا بايلانىستى ناقتى مەملەكەتتىك ساياسات جوق. وتكەن جىلى پارلامەنت ءماجىلىسى دەپۋتاتتارى تاراپىنان ۇكىمەتكە تۇيە شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن (ەت، شۇبات پەن ءجۇن) سۋبسيديالاناتىن مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن تىزىمىنە ەنگىزۋ جونىندە دەپۋتاتتىق ساۋال جولدانعان بولاتىن. شۇباتتى سۋبسيديالاۋ ماسەلەسى شەشىمىن تاپقانىمەن، تۇيە شارۋاشىلىعى دامىعان وڭىرلەردىڭ شارۋاشىلىقتارى وكىلدەرىنىڭ بولىنگەن قارجىنىڭ ءادىل جانە تەڭ بولىنبەۋى جونىندە نارازىلىقتارىن جەتكىزۋدە بار. سونىمەن قاتار، تۇيە ەتى مەن ءجۇنى ءالى دە سۋبسيديالاۋعا جاتپايدى.

سونىمەن قاتار، ماعان بەلگىلى بولعانداي، قازىرگى تاڭدا «مال ونىمدەرى كورپوراتسياسى» اق 2020 جىلعا دەيىنگى تەك ءىرى ءمۇيىزدى مال ەتىن ءوندىرۋدى دامىتۋ عانا ەنگىزىلگەن مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ باعدارلاماسىنىڭ تۇجىرىمداماسىن جاساپ جاتقان سىڭايلى. بۇل جوبادا تۇيە ءوسىرۋ شارۋاشىلىعىنىڭ ەت ءوندىرۋ باعىتىنداعى جوعارى ەكونوميكالىق تيىمدىلىك ەسكەرىلمەگەن.

ايتالىق، قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى جانىنداعى مال شارۋاشىلىعى جانە ۆەتەريناريا عىلىمي-وندىرىستىك ورتالىعى عالىمدارىنىڭ مالىمەتى بويىنشا رەسپۋبليكامىزدىڭ ءتۇرلى تابيعي كليماتتىق اۋماعىندا تۇيە ءوسىرۋ شارۋاشىلىقتارىنداعى تاۋارلى تۇيە ەتىنىڭ وزىندىك قۇنى ءىرى ءمۇيىزدى مالدىڭ قۇنىنان 2-2,5 ەسەگە ارزان جانە 1-2 ەسە قويدىڭ قۇنىنان تومەن.

سونداي اق، جەمشوپ قورى مەن جايلاۋدى پايدالانۋدىڭ عىلىمي نەگىزدى تاسىلدەرىن ەنگىزۋ ماسەلەلەرى شەشىمىن تاپپاي وتىر.

4.  تۇيە ءوسىرۋ شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن زەرتتەۋ مەن ولاردى دارىپتەۋدىڭ  جەتكىلىكسىزدىگى

ءتۇي باسىن كوبەيتۋ ماسەلەسى مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ جوعارى ساپالى، ەكولوگيالىق تازا ءوندىرىسىن قاجەت ەتەتىن بۇگىنگى نارىق جاعدايىندا ءتىپتى ماڭىزدى.

اسىرەسە، تۇرعىندار تۇيە ءسۇتىنىڭ (شۇبات) تاعامدىق، ەمدىك، پروفيلاكتيكالىق بىرەگەي قاسيەتتەرى جونىندە تولىق بىلمەيدى. تۇيە ءسۇتىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى ەڭ الدىمەن ونىڭ جوعارى نارلىلىگى، تۋبەركۋلەزدەن ەمدەۋدەگى قاسيەتى، ال قانت ديابەتى كەزىندەگى ەم بولاتىن ءينسۋليننىڭ ۇلكەن كولەمدە كەزدەسۋىنە بايلانىستى. تۇيە ءسۇتى قۇرامىنداعى مايدىڭ كولەمى (6% پايىزعا دەيىن) جىلقى سۇتىنەن (2%) ءۇش ەسەگە قۇنارلى.

كسرو كەزىندە ءداستۇرلى ۇلتتىق سۋسىنداردى زەرتتەۋ بىرنەشە فاكتورلار سەبەبىنەن ەشقاشان ستراتەگيالىق ماڭىزدى بولعان ەمەس. تۇيە ءسۇتى مەن ونىمدەرىن وڭدەۋ سول كەڭەس كەزىنەن اق ەشقانداي ءنورماتيۆتى قۇجاتتارى جوق. بۇل باقىلاۋ مەكەمەلەرى مەن تۇيە ءسۇتى مەن ونىڭ ونىمدەرىن جابدىقتاۋشى فەرمەرلەر اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىكتى تۋدىرۋدا.

تۇيە ءسۇتىنىڭ مەديتسينالىق قۇرامىن ءبىلۋ تۇيە ءسۇتىن پايدالانۋدى ورىستەتۋگە مۇمكىندىك بەرەر ەدى.

تۇيە ءجۇنىنىڭ بىرەگەيلىگى سۋىق كەزدەرى توڭۋدان قورعاپ قانا قويمايدى، ول ءتىپتى اپتاپ ىستىقتا قىزىپ كەتۋدەن ساقتايدى. سونداي اق، جىبەكتەي جەڭىل ءارى ءتوزىمدى، ىلعالدى ءسىڭىرىپ، باسقا تالشىقتارعا قاراعاندا بۋعا تەز اينالدىرىپ جىبەرەدى. سوندىقتان ناعىز تازا تۇيە جۇنىنەن تىگىلگەن جاپقىشتار سوزىلمالى برونحيت، راديكۋليت، وستەوحوندروزبەن اۋىراتىندارعا ۇسىنىلادى.

تۇيە ەتى - ديەتالىق ءونىم، ويتكەنى، وندا ىشكى ماي قاباتى بولمايدى. بۇنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسى كوپ.

5. تۇيە ءوسىرۋ شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ تەحنولوگياسىنىڭ دامىماعاندىعى

قازىرگى كەزدە بىردە-ءبىر اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى عىلىمي نەگىزسىز جانە وندىرىسكە تەحنولوگيا ەلەمەنتتەرىن ەنگىزبەي باسەكەگە قابىلەتتى بولىپ ويداعىداي ءساتتى دامي المايدى.

ءارى سالانىڭ مايدا ونىمدىلىگى زامانعا ساي تەحنولوگيالاردى ءجىتى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى، ال بۇل ونىڭ دامۋىن ءارى تەجەپ، ءونىمنىڭ قىمباتتاۋىنا اكەپ سوقتىرادى.

وسىعان بايلانىستى، تۇيە شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋدى ءوسىرۋ بۇل سالانى جۇرگىزۋ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋدە جانە ساۋ مەن ءجۇن قىرقۋ سياقتى تەحنولوگيالىق پروتسەستى مەحانيزاتسيالاۋ ارقىلى تۇيە باعۋشىلاردىڭ اۋىر فيزيكالىق ەڭبەگىن جويۋدا جاتىر.

قازاقستان عالىمدارى ماشينامەن ساۋ مەن تۇيە ءجۇنىن قىرقۋدىڭ تەحنولوگياسىن جاساپ شىعارعان، تەز بۇزىلاتىن ءسۇت پەن ودان شىعاتىن ونىمدەردى ساقتاۋ مەرزىمىن ۇزارتۋعا جانە الىس قاشىقتىقتارعا تاسىمالداۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تۇيە ءسۇتىن قايتا وڭدەۋ مەن كونسەرۆىلەۋ تەحنولوگياسى پاتەنتتەلگەن. سونداي اق، جايلاۋدا 50-60 باستاي تۇيە مەن ونىڭ 50-60 بوتاقاندارىنا قىزمەت ەتەتىن شاعىن ءسۇت قۇرالعىسى جاسالعان.

الايدا، عالىمداردىڭ بۇل ەڭبەگى قارجىلاندىرۋ بولماعاندىقتان پايدالانىلماي تۇر.

مىسالى، يزرايلدە تۇيە سۇتىنەن ديابەتتەردىڭ از عانا تاتتىلەرى سانالاتىن قانت قوسىلماعان يوگۋرت پەن بالمۇزداق جاسايدى. البەتتە، بۇل تەحنولوگيانى قازاقستاندا دا قولدانۋعا بولار ەدى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، تۇيە شارۋاشىلىعىنىڭ بۇگىنگى دامۋ قارقىنى قولدا بار ناقتى مۇمكىندىكتەرىمىزگە سايكەس كەلمەيدى.

وسىعان بايلانىستى تۇيە شارۋاشىلىعىنا نازار اۋدارىپ، ونى دامىتۋعا كەلەسى ۇسىنىستاردى ەنگىزەمىن.

1.        ەتتى مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى باعدارلاماسىنىڭ تۇجىرىمداماسىنا تۇيە شارۋاشىلىعىن دا ەنگىزۋ;

2.        تۇيە ەتى مەن ءجۇنىن سۋبسيديالاۋ شارالارىن قاراستىرۋ جانە شۇباتقا بولىنەتىن سۋبسيديا مولشەرىن ۇلعايتۋ;

3.        قازاق تۇيەلەرىن جەتىلدىرۋ بويىنشا ولاردى اسىلداندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ;

4.        تۇيە شارۋاشىلىعى ءۇشىن ازىق قورىن قالىپتاستىرۋ;

5.        جوعارى جانە ورتا كاسىپتىك وقۋ ورىندارىندا تۇيە شارۋاشىلىعى سالاسىنا قاجەتتى مامانداردى دايىنداۋ;

6.        تۇيە ونىمدەرىنىڭ پەرسپەكتيۆتى جانە باسەكەگە قابىلەتتى باعىتتارىن دامىتۋ بويىنشا حالىقارالىق تاجىريبەنى زەرتتەۋ;

7.        تۇيە شارۋاشىلىعى دامىعان شالعاي ەلدى مەكەندەردە باستاپقى وڭدەۋ پۋنكتەرىن قۇرۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋ;

8.        تۇيە شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ورتا جانە ءىرى اۋىل شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارىن قۇرۋ ءۇشىن ولاردىڭ قۇقىقتىق جانە ەكونوميكالىق نەگىزدەرىن ايقىنداۋ.

اقپاراتتى قر پارلامەنتى ءماجىلىسى اپپاراتىنىڭ  باسپاسوز قىزمەتى تاراتىپ وتىر.