الشاڭداتىپ ارعىماق مىنگەن باتىر قازاقتىڭ بۇگىنگى ءباتۋاسىز بيلىگىنە جىلقى مۇلدە كەرەك ەمەس ەكەن. ويتكەنى مينيسترلىكتەگى مىقتىلار قىل قۇيرىقتى جانۋاردى مال شارۋاشىلىعىنداعى باسىم باعىتتاردىڭ قاتارىنان سىزىپ تاستاعان. دەمەك، بۇل - ونسىز دا مەملەكەتتىك بيلىك تاراپىنان كوڭىل بولىنبەگەن جىلقى مالىنا ەندىگى جەردە بيۋدجەتتەن سوقىر تيىن دا بولىنبەيدى دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە، بەلگىلى پالۋان جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆتەن باسقا، جىلقىنىڭ جىرتىسىن جىرتاتىن قازاق تاعى جوق. سوڭعى 10 جىلدىڭ ىشىندە جىلقى تۇلىگىنە قاتىستى بىردە-ءبىر باسقوسۋ وتپەگەنى سونىڭ ايعاعى بولسا كەرەك. تەك ءبىر عانا ادام «جىلقى-جىلقى» دەپ شىر-شىر ەتەدى. ول - جىلقىعا بۇكىل بولمىسىمەن بەرىلگەن، مايىن تامىزىپ تۇرىپ قازاقشا سويلەگەندە، قازاقتىڭ ءوزىن جولدا قالدىراتىن يگور نيكولايۇلى نەچاەۆ دەيتىن اقساقال.

الشاڭداتىپ ارعىماق مىنگەن باتىر قازاقتىڭ بۇگىنگى ءباتۋاسىز بيلىگىنە جىلقى مۇلدە كەرەك ەمەس ەكەن. ويتكەنى مينيسترلىكتەگى مىقتىلار قىل قۇيرىقتى جانۋاردى مال شارۋاشىلىعىنداعى باسىم باعىتتاردىڭ قاتارىنان سىزىپ تاستاعان. دەمەك، بۇل - ونسىز دا مەملەكەتتىك بيلىك تاراپىنان كوڭىل بولىنبەگەن جىلقى مالىنا ەندىگى جەردە بيۋدجەتتەن سوقىر تيىن دا بولىنبەيدى دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە، بەلگىلى پالۋان جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆتەن باسقا، جىلقىنىڭ جىرتىسىن جىرتاتىن قازاق تاعى جوق. سوڭعى 10 جىلدىڭ ىشىندە جىلقى تۇلىگىنە قاتىستى بىردە-ءبىر باسقوسۋ وتپەگەنى سونىڭ ايعاعى بولسا كەرەك. تەك ءبىر عانا ادام «جىلقى-جىلقى» دەپ شىر-شىر ەتەدى. ول - جىلقىعا بۇكىل بولمىسىمەن بەرىلگەن، مايىن تامىزىپ تۇرىپ قازاقشا سويلەگەندە، قازاقتىڭ ءوزىن جولدا قالدىراتىن يگور نيكولايۇلى نەچاەۆ دەيتىن اقساقال.

كەكىلىن كۇن ءسۇيىپ، جالىن جەل تاراعان جىلقىنىڭ باسىنا تونگەن ناۋبەت سوناۋ حIح عاسىردان باستالدى. ىلگەرىنى قايدام، 1916 جىلدىڭ وزىندە ەلىمىزدە 4,5 ملن باس جىلقى بولعان ەكەن. بىراق وسىنشا مال سانى جىل ساناپ تومەندەي بەرگەن. بۇعان نەگىزگى سەبەپ رەتىندە ەكى ماسەلەنى اتاۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى، مال تۇرماق، جارتى قازاقتى قىرىپ تاستاعان اشارشىلىق جىلدارى جىلقى سانى 450 مىڭعا دەيىن قۇلدىرادى. ودان قالعانى كەڭەستىڭ ازىق-تۇلىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىمەن كولحوزدىڭ كوك ارباسىنا جەگىلدى. ونىڭ ۇستىنە، سايگۇلىككە سوقا سۇيرەتۋ سانگە اينالعان تۇستا دون جىلقىسىنان ايعىر سالۋ شاراسى كەڭىنەن جۇرگىزىلدى. وسىلايشا قازاقى جىلقىنىڭ تۇقىمى بۇزىلدى. تەك 50-ءىنشى جىلدارى تەحنيكا كەڭىنەن تاراعاندا عانا اتتىڭ ارقاسىن­داعى جۇك ءبىرشاما جەڭىلدەگەن. ەسەسىنە بۇل تۇستا ايگىلى جۇگەرىتانۋشى حرۋششەۆ بيلىككە كەلگەن بولاتىن.

- ءدال وسى تۇستا، - دەيدى اۋىل شا­رۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور يگور نەچاەۆ، - جاندايشاپتارى «جىلقى پايداسىز مال، ەگەر جەم-ءشوپتى شوشقا مەن سيىرعا بەرسەك، ەتتىڭ استىندا قالامىز» دەگەن ەسەكدا­مەگە حرۋششەۆتى سەندىردى. ءسويتىپ، الدىمەن رەسەيدەگى جىلقىنىڭ ءبارى ەت كومبيناتىنا ايدالدى. كەزەك قازاقستانعا كەلگەن تۇستا دىنمۇحاممەد قوناەۆ: «نيكيتا سەرگەەۆيچ، جىلقى - ءبىزدىڭ باستى تۇلىگىمىز. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستاندا 180 ملن گەكتار جايىلىم بار. ول جەرگە جىلقىدان باسقا مالدى وسىرە المايمىز. سوندىقتان بىزگە رۇقسات ەتىڭىز!» - دەگەن. ال حرۋششەۆ: «دالاڭا قانشا مال سىيسا، سونشا ءوسىر، ەندەشە!» - دەپ، قو­لىن ءبىر سىلتەگەن. وسىنىڭ نەگىزىندە كەي­ىننەن قازاقستاندا ەت پەن قىمىز ءون­دى­رى­سىن دامىتۋ جونىندە ارنايى قاۋلى شىق­قان. مىنە، وسىلايشا د.قوناەۆ قا­زاق جىل­قىسىن تۇگەلدەي قۇرىپ كەتۋدەن ساق­تاپ قالدى، - دەيدى يگور نيكو­لاي­ۇلى.

دەگەنمەن سوڭعى جىلدارى قامبار اتا تۇلىگى سانىنىڭ قايتا كوتەرىلگەنى اڭعارىلادى. عالىمداردىڭ ەسەبىنە سەنسەك، قازىر قازاقستانداعى جىلقى سانى 1,5 ميلليونعا جەتكەن. بۇل بالەن­دەي كوپ بولماعانىمەن، وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا، اجەپتاۋىر جوعارى كورسەتكىش. ماسەلەن، رەسەيدىڭ وزىندە مۇنداي مال جوق. ال عالىمدار جىلقى ونىمدەرىن ءوندىرۋ بويىنشا ەلىمىز مەكسيكا مەن قىتايدان كەيىنگى ءۇشىنشى ورىندا ەكەنىن ايتادى.

كەڭەستىك كەزەڭدە بىرقاتار جىلقى زاۋىتتارى جۇمىس ىستەپ، قوستاناي، كوشىم، مۇعالجار تۇقىمدارى شىعارىلعان. ال قازاقى جىلقىنىڭ جەتى ءتيپى بولسا، سونىڭ بۇگىنگە جەتكەنى - اداي مەن جابى جىلقىلارى. بىراق سونىڭ بارىنە دەرلىگى سوڭعى ءجۇز جىلدىڭ ىشىندە ءارتۇرلى جىلقى تۇقىمدارىمەن بۋدانداسىپ، تەگى بۇزىلعان. تازا قاندى قازاقى جىلقى تەك قاراعاندى وبلىسىنىڭ شەت اۋدانىن­داعى «شولاق ەسپە» شارۋاشىلىعى مەن اقتوبە وبلىسىندا عانا بار.

قازاقى جىلقىنىڭ قاسيەتى نەدە؟ مۇنى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءبىر-اق مىسال اي­تايىق. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن cاحا جۇرتىنان ماماندار كەلىپ، «شولاق ەسپە» شارۋاشىلىعىنان ءۇش ايعىر ساتىپ الادى. جالپى، ياكۋتيا ولكەسىنىڭ اسا سۋىق ەكەنى بەلگىلى. مىنە، سولار كەيىن تاعى ءبىر كەزدەسكەندە يگور نەچاەۆكە بىلاي دەپتى: «ءبىز بۇعان دەيىن دە تالاي جەردەن ايعىر اكەلگەنبىز. بىراق سونىڭ ءبارى سۋىققا شىداماي ولە بەرگەن. ال سىزدەردىڭ مالدارىڭىز كەرەمەت ەكەن. بارعانىنا 1 جىل بولماي جاتىپ، ءجۇن­دەرى ءوسىپ كەتتى. ۇزىندىعى - 10-11 سانتيمەتر. ايازىڭا قىڭق دەمەيدى. ءتىپتى ءبىز ساحا جىلقىسىنىڭ ءتۇپاتاسى - قازاق تۇلىگى دەگەن توقتامعا كەپ وتىرمىز».

ال ەندى وسى تازا قاندى قازاقى جىل­قى قالاي ساقتالىپ قالدى؟ مۇنى كوپ­تەگەن عالىمدار ءدال وسى يگور نە­چاەۆتىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرادى. گي­نە­تيكالىق زەرتتەۋ جاساعان اعىلشىن عالىمدارىنىڭ ءوزى «شولاق ەسپەدەگى» تۇلىك تەگىنىڭ تازالىعىنا تاڭداي قاعىپ­تى. الايدا زاتى ورىس بولعانىمەن، جا­نى قازاق يگور نيكولايۇلى - ماقتانعا جوق كىسى. جىلقى شارۋاشىلىعىنا سوناۋ ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىنان ارالاسقان ول قازاقتىڭ وسى ساناۋلى جىلقىسىن مەن الىپ قالىپ ەدىم دەمەيدى. «ەندى قالعانىن جوعالتىپ المايىق. ەگەر بۇدان ايىرىلساق، مۇنداي جىلقى الەمدە جوق»، - دەپ شىر-پىرى شىعىپ ءجۇر. بىراق ونى ەستيتىن قۇلاق تاعى جوق. مال شارۋاشىلىعى جانە جەم-ءشوپ ءوندىرىسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جىلقى جانە تۇيە شارۋاشىلىعى ءبولى­مىن­دە قىسقارا-قىسقارا 12-اق ادام قالعان. ءبىلىمدى جاستاردىڭ ءبارى بيزنەس­كە كەتىپ جاتىر. ال مەملەكەتتىك گازەتتەر عالىمنىڭ مۇڭىن باسپايدى.

جارايدى، مۇنى قويا تۇرايىق، قازاق­ستانعا ەت كەرەك ەمەس پە ەدى؟ ەندەشە، جىل­قى ەتى ءوندىرىسىن نەگە دامىتپاسقا؟ مامانداردىڭ بولجاۋى بويىنشا، ەندى 5 جىلدان كەيىن جىلقىنىڭ سانى 2 ميل­ليونعا جەتەدى. جىل سايىنعى ءوسىم 6-8 پايىزدى كورسەتىپ وتىر. قازاق­ستانداعى قاۋىمنىڭ 70 پايىزى - مۇسىل­ماندار. يگور اقساقالدىڭ سوزىمەن ايت­ساق، «مۇسىل­ماندى بىلاي قويىپ، قازىر كاپىر­لەرىڭ دە قازى-قارتانىڭ ءدامىن الىپ بولعان».

جالپى، جىلقى ەتىنە دەگەن سۇرانىس نارىقتاعى باعادان دا اڭعا­رىلادى. جىلقى ەتى وزگە تۇلىكتەردىڭ ەتىنەن ەش كەم ەمەس. ءتىپتى ارتىق تا. قازى­نىڭ 1 كەلىسى - بازاردا 2,5 مىڭ تەڭگە. ولاي بولسا، جىلىنا 30 مىڭ توننا ەتتى سىرتتان تاسىپ وتىرعان قازاق­ستانعا جىلقى شارۋا­شىلىعىن وركەن­دەتۋ - ءوزىن-ءوزى قامتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى بولماس پا ەدى. وعان قوسا جىلقى ەتى ادام اعزاسىنا دا پايدالى. وندا قان تامىرلاردى بىتەپ تاستايتىن حولەستەرين جوقتىڭ قاسى. جەردىڭ استىنداعىنى بىلەتىن ەۋروپالىقتار، مىنە، وسىنى ۇققان سوڭ قامبار اتا تۇلىگىنە باسقاشا قاراي باستادى. قاراعانى سول، ەۋروپادا جىلقى ەتىنە دەگەن سۇرانىس جىل ساناپ ءوسىپ كەلەدى. ماسەلەن، ءبىر عانا فران­تسيانىڭ وزىندە جىلدىق تۇتىنىلاتىن ەتتىڭ 30 پايىزىن جىلقى ەتى قۇرايدى ەكەن. سوندىقتان بۇل ەل پولشادان ءار جىل سايىن 20 مىڭ جىلقىنى ساتىپ الىپ وتىر. جالعىز فرانتسيا ەمەس، گەرمانيا مەن يتاليا دا سىرتتان جىلقى ەتىن تاسيدى. ءتىپتى 300 ميلليون حالقى بار امەريكانىڭ ءوزى سوڭعى جىلدارى جىلقى ەتىنە جىلى قاباق تانىتىپ ءجۇر. دەمەك، جارناماسىن دۇرىستاپ جاساسا، تەك جا­يىلىمدا وسەتىن قازاقتىڭ قىل قۇيرىقتى جانۋارىنا الەم نازارى اۋارى انىق. وعان قازاقستاننىڭ جىلقى ءوندىرىسى بو­يىنشا جۇمىر جەردەگى العاشقى ۇشتىكتىڭ قۇرامىندا ەكەنىن دە قوسىپ قويىڭىز.

جالپى، قازاق جىلقىسىنىڭ قىردا ءوسۋى، جايىلىممەن كۇنەلتۋى ەت ساپا­سىنىڭ جوعارى كورسەتكىشىن عانا ايقىن­دامايدى. بۇل ءارى - تەكتى تۇلىكتى كوبەي­تۋدىڭ ولشەۋسىز مۇمكىندىگى. بۇلاي دەيتى­نىمىز، اقىلبەك كۇرىشباەۆ باستاعان مين­يس­ترلىكتىڭ اتقارا الماي كەلە جاتقان ءبىر جۇمىسى - جەم-ءشوپ ءوندىرىسى. كەڭەستىك كە­زەڭنەن بەرگى 20 جىل ىشىندە اگرارلى مەملەكەتىمىزدەگى مال ازىعى ماسەلەسى ءالى شەشىمىن تاپقان جوق. وتكەن قىستاعى مالدىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا دا ەڭ الدىمەن وسى جەم-ءشوپتىڭ ازدىعى سەبەپ بول­عان بولاتىن. بيىلعى جينالعان ازىقتىڭ كولەمى دە ماندىپ تۇرماعان سىڭايلى. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا ونىڭ كولەمى - 40-45 پايىز. بۇل - كەرەكتى مولشەردىڭ جارتىسىنان دا تومەن.

بەتىن ءارى قىلسىن، قىس بيىل دا قىسىپ كەتسە، قوراداعى مالدىڭ ءبىرازى شىعىن بولۋى ابدەن مۇمكىن. ال الدەقانداي جۇت كەلىپ قالماسا، اناۋ-مىناۋ ايازىڭا بوي بەرمەيتىن، ادامنىڭ «قاسقىرى» بولماسا، دالانىڭ قاسقىرىنا الدىرمايتىن، تاماعىن تەبىنمەن تاۋىپ جەيتىن جىلقىنىڭ ورنى - ءاماندا ءبىر بولەك. بۇل ارتىقشىلىق پا؟ ارتىقشىلىق.

الەمدە جىل سايىن 2 ميلليون ادام قۇرت اۋرۋىنان ءولىم قۇشادى ەكەن. دامىعان 50 ەلدىڭ قۇرامىنا كىرگىسى كەلەتىن قازاقستان تۋبەركۋلەزگە شال­دىققانداردىڭ كورسەتكىشى بويىنشا الدىڭعى قاتارعا ىتقىپ شىقتى. ءار جىل سايىن ەلىمىزدە 2800 ادام وسى دەرتتەن كوز جۇمسا، ىندەتكە بوي الدىرعانداردىڭ سانى 20 مىڭنىڭ شاماسىندا. ال وسى دەرتتىڭ ەمى نە؟ ونىڭ داۋاسى - قىمىز. مۇنى قازىر بۇكىل الەم مويىنداعان. قىمىزدىڭ قاسيەتى بۇدان دا وزگە تالاي دەرتتى قاعىپ تاستاۋعا جەتەدى.

بىراق سيىر سۇتىنە سۋبسيديا بولگەن ۇكىمەت قىمىزعا كوك تيىن تولەمەيدى. «سپورتپەن اينالىسىڭدار، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعى مىقتى بولۋى كەرەك» دەگەندى ن.نازارباەۆتان باستاپ، بيلىكتەگىلەردىڭ ءبارى ايتادى. دۇرىس قوي. الايدا نان تابۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولىپ تۇرعان قازىرگى زاماندا اۋىلدىڭ ەلى دالاعا شىعىپ، گيمناستيكا جاسايدى دەگەنگە دەنى دۇرىس ادام يلانا ما؟ قايتا اۋىلداعى اعايىنعا «جىلقى وسىرىڭدەر، بيە بايلاپ، قىمىز ىشىڭدەر! ءبىز ءوزىمىز عانا ءىشىپ قويماي، قىمىز بەن ەتتى ەكسپورتقا شىعاراتىنداي دەڭگەيگە جە­تۋى­مىز كەرەك. كوبەيتكەن مالدارىڭا، وتكىزگەن قىمىزدارىڭا سۋبسيديا بەرە­مىز، - دەسە، قانداي عانيبەت! وندا جىگىت­تەردىڭ دەنى استىنا ات ءمىنىپ، قولىنا قۇرىق الىپ، قىرعا شىعار ەدى. ءار ءليترى الاقانىنا تيىن تۇسىرەتىن بولعان سوڭ، كەلىن-كەپشىك تە جاتىپ الماي، جەلىباۋ جاعالاپ، بيەنىڭ ساۋىرىنا ەڭكەيەر ەدى. مىنە، ناعىز سپورت! كەشەگى سەكسەنباي، توقسانبايلار وسىنداي تىرلىك كەشىپ، داستارقانىنان قىمىز ۇزىلمەگەن قازاق­تاردىڭ شاڭىراعىندا تۋعان. مىنە، - ناعىز دەنساۋلىق. بىراق ءبىزدىڭ بيلىك مۇنداي ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا، قولدا باردىڭ قادىرىن ءبىلىپ، ارى قاراي دا­مىتۋعا قۇلىقتى ەمەس. سەبەبى، اقشا ايايدى. وكىنىشكە قاراي، سول اياعان قار­جىسى قازىر يت پەن قۇسقا جەم بولىپ جاتىر. قالاي دەيسىز بە؟ «كەدەندىك وداققا كىرسەك، رەسەيگە 60 مىڭ توننا ەت وتكى­زەمىز. ءسويتىپ، اقشانىڭ استىندا قالامىز» دەپ لەپىرگەن قازاق بيلىگى قازىر ەت تۇرماق، يت مۇجىعان سۇيەك تاپپاي، شەتەلدەن سيىر تاسي باستادى.

اشۋ ايتار

يگور نەچاەۆ:

• جىلقىنىڭ ءيىسىن سەزبەيتىن ۇكىمەت جىلقىعا تيىن شىعارمايدى. مين­يسترلىكتەگى ءبىر قازاق جىگىتى: «اداي جىلقىسى نە كەرەك؟» - دەيدى. «ءاي، اينالايىن-اۋ، اداي جىلقىسى مەنىڭ ەمەس، سەنىڭ اتاڭنىڭ جىلقىسى عوي»، - دەپ كۇيدىم مەن سوندا. قازىر جىلقى ىزدەپ جۇرگەن ەش­كىم جوق. قازاقتىڭ جىگىتتەرى نە جاقسى جۇمىس، نە جەسىر قاتىن ىزدەيدى.
• بۇرىن پاتشا زامانىندا قازاقستاننان بارعان سيىر ەتى ماسكەۋ مەن پەتەربوردا ەڭ قىمبات باعاعا ساتىلاتىن. ورىستار ونى تالاپ الاتىن. نەگە؟ ويتكەنى ءبىزدىڭ مال تەك دالادا جايىلاتىن. قازىر شەتەلدەن سيىر اكەپ جاتىر، باسەكەگە قابىلەتتى بولامىز دەپ. اتاسىنىڭ باسى. بىزدەگى جەم-ءشوپ شەتەلدەگىدەن 3 ەسە قىمبات. وسىنى باستىقتار تۇسىنبەيدى. بۇگىن باستىق بولىپ وتىرعان ولار ەرتەڭ ورنىنان تۇسسە، بىزگە لابورانتقا دا جارامايدى.

قىدىرباي امانجولوۆ:

• وتكەن جىلدارى كازاگرويننوۆاتسيا ارگەنتينادان ماماندار اكەلىپ، وتان­دىق عالىمداردى وقىتپاقشى بولعان. سوندا نە وقىتادى دەيسىز عوي. بىزگە، ياعني قازاققا ەگىن-ەگىپ، مال باعۋدى ۇيرەتپەك ەكەن. بۇل قازاقتى مازاق ەتۋ عوي. ال ەندى سوعان قانشا اقشا جۇمسالدى؟ ولاردىڭ مۇندا كەلگەن ءىسساپارىنا، جا­تىن-ورنى، ىشەتىن تاماعىنا قانشا قارجى جۇمسالدى؟ بۇعان كىم جاۋاپ بەرەدى؟

نۇرسۇلتان نازارباەۆ:

• قازىر بىزدە قىزمەت ىستەپ جاتقان جىگىتتەر اسىل تۇقىمنىڭ بارلىعىن شەتەلدەن ساتىپ الامىز دەپ جاتىر. ول وي بەلگىلى. اقشا ءبولىپ، ساتىپ الاتىن بولساق، وندا مينيسترلىكتىڭ دە، مامانداردىڭ دا قاجەتى جوق.

اقىلبەك كۇرىشباەۆ:

• ...70-80 مىڭ اسىل تۇقىمدى قىمبات مال تاسۋ جونىندەگى ۇسىنىسقا كەلىسپەيمىز. ويتكەنى سىرتتان مال اكەلۋ ءۇشىن سەلەك­تسيالىق اسىلداندىرۋ جۇمىستارى مەن جەم-ءشوپ ءوندىرى­سىنىڭ مۇمكىندىكتەرى جۇيەلەنۋى كەرەك. جانە شارۋا­شىلىقتارداعى بۇرىننان بار ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازالار پايدالانىلماسا، اسا قىمبات شەتەلدىك مال گەنەفوندىن جوعالتىپ الامىز. ال ونداي ىسىراپ ءبىزدىڭ تاجىريبەمىزدە بۇعان دەيىن بولعان («كازپراۆدا» گازەتىنەن).

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» (پروەكت «DAT» № 44 (81)  08 جەلتوقسان  2010 ج.