اراق ءىشىپ، تەمەكى شەككەن،

دەنساۋلىعىنىڭ تۇبىنە جەتكەن.

(حالىق دانالىعى)

تەمەكى - قۇرامىندا نيكوتين (nicotiana) جانە ءتورت مىڭعا جۋىق ۋلى زات بار تەمەكى وسىمدىگىنىڭ مايدالانعان، قۇرعاتىلعان جانە قولدانۋعا دايىن كۇيدەگى جاپىراعىنان جاسالادى. تۇقىمى وتە مايدا بولعاندىقتان، الدىمەن كوشەتى ءوسىرىلىپ، سوسىن ەگىستىك جەرگە وتىرعىزىلادى. تەمەكى - جاپىراعىندا تانين، جەلىم، شايىر، كراحمال جانە الكولويدتار بار. ەڭ كوپ مولشەردە نيكوتين الكولويدى بار. نيكوتين سۋلفات تۇزدارى اۋىل شارۋاشىلىعىندا قۇرت-قۇمىرسقانى ءولتىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى اعزاعا زياندى جانە ۋلى زاتتاردىڭ جيىنتىعىنان تۇرادى. بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ قاۋىپتىسى - نيكوتين، سينيل قىشقىلى، كومىر قىشقىلى، سىركە قىشقىلى، ازوت، ەفير مايى جانە وكپە راگىنە ۇشىراتاتىن ءارتۇرلى راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەر (بەنزەپيرەن، پولوني، ۆيسمۋت، ت.ب.).

نيكوتين - تسيامينگە پارا-پار ۋ. نيكوتين ۋلى زات بولعاندىقتان، مەديتسينادا ءدارى رەتىندە قولدانىلمايدى. ماسەلەن، 5-6 تامشى نيكوتيندى يتكە بەرسە، سول زاماتتا ءولىپ كەتەر ەدى. ال، ءبىر قوراپ تەمەكىنىڭ قۇرامىنداعى نيكوتيندى ينەمەن شانشىسا، ادام لەزدە كوز جۇمادى. الايدا، ادام اعزاسى نيكوتيندى قان ارقىلى ەمەس تىنىس جولىمەن قابىلدايتىندىقتان، بىردەن ەمەس، «باياۋ ءولىم» ارقىلى ءوز تۇبىنە ءوزى جەتەدى.

اراق ءىشىپ، تەمەكى شەككەن،

دەنساۋلىعىنىڭ تۇبىنە جەتكەن.

(حالىق دانالىعى)

تەمەكى - قۇرامىندا نيكوتين (nicotiana) جانە ءتورت مىڭعا جۋىق ۋلى زات بار تەمەكى وسىمدىگىنىڭ مايدالانعان، قۇرعاتىلعان جانە قولدانۋعا دايىن كۇيدەگى جاپىراعىنان جاسالادى. تۇقىمى وتە مايدا بولعاندىقتان، الدىمەن كوشەتى ءوسىرىلىپ، سوسىن ەگىستىك جەرگە وتىرعىزىلادى. تەمەكى - جاپىراعىندا تانين، جەلىم، شايىر، كراحمال جانە الكولويدتار بار. ەڭ كوپ مولشەردە نيكوتين الكولويدى بار. نيكوتين سۋلفات تۇزدارى اۋىل شارۋاشىلىعىندا قۇرت-قۇمىرسقانى ءولتىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى اعزاعا زياندى جانە ۋلى زاتتاردىڭ جيىنتىعىنان تۇرادى. بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ قاۋىپتىسى - نيكوتين، سينيل قىشقىلى، كومىر قىشقىلى، سىركە قىشقىلى، ازوت، ەفير مايى جانە وكپە راگىنە ۇشىراتاتىن ءارتۇرلى راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەر (بەنزەپيرەن، پولوني، ۆيسمۋت، ت.ب.).

نيكوتين - تسيامينگە پارا-پار ۋ. نيكوتين ۋلى زات بولعاندىقتان، مەديتسينادا ءدارى رەتىندە قولدانىلمايدى. ماسەلەن، 5-6 تامشى نيكوتيندى يتكە بەرسە، سول زاماتتا ءولىپ كەتەر ەدى. ال، ءبىر قوراپ تەمەكىنىڭ قۇرامىنداعى نيكوتيندى ينەمەن شانشىسا، ادام لەزدە كوز جۇمادى. الايدا، ادام اعزاسى نيكوتيندى قان ارقىلى ەمەس تىنىس جولىمەن قابىلدايتىندىقتان، بىردەن ەمەس، «باياۋ ءولىم» ارقىلى ءوز تۇبىنە ءوزى جەتەدى.

تەمەكى قۇرامىنداعى ۋلى زاتتاردىڭ سانى 70-تەن 300-گە دەيىن جەتەدى. الايدا، تەمەكى شەگۋ كەزىندە ۋلى زاتتار ودان سايىن ارتا تۇسەدى. ويتكەنى، تەمەكى تۇتاتىلعاندا، تەم­پەراتۋرا 600-دەن 900 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلەدى دە، جاڭا ۋلى زاتتار مەن ونىمدەر تۇزىلەدى. وسىلايشا تەمەكىنىڭ قۇرامىنداعى ۋلى زاتتار سانى 4 مىڭعا دەيىن كوبەيەدى.

نيكوتين تەمەكى تۇتىنىمەن اۋىزعا، ودان ءارى تىنىس جولدارىمەن وكپەگە، ودان ادام قانىنا ءسىڭىپ، قان ارقىلى ادام اعزاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ۋلايدى. سىلەكەي ارقىلى جۇتىنعاندا، نيكوتين وڭەشكە، اسقازانعا وتەدى. ءسويتىپ، اۋىزداعى، ەرىندەگى، تىلدەگى، تاڭدايداعى وتە سەزىمتال جۇيكە تالشىقتارىن زاقىمدايدى. نيكوتين قان ارقىلى ميعا جەتەدى، اۋەلى ونىڭ جۇيكە جاسۋشالارىن (نەيرونداردى) قوزدىرادى، سوسىن ولاردى ۋلاي باستايدى.  ول  ءتۇتىن ارقىلى تىنىس جولدارىمەن وتەتىندىكتەن، تەمەكى ءتۇتىنى ونىڭ ىشكى قابىرشاقتارىن ىستايدى، ءىسىندىرىپ، قابىندىرادى، قان تۇيىرشىكتەرىندەگى وتتەگىنى ادام اعزاسىنا تاراتۋشى تامىرلارعا اۋىر زاردابىن تيگىزىپ، قان اينالىمى قيىنداعاننان مي، جۇرەك، باسقا اعزالار  «قورەكسىز» قالادى. كوك ءتۇتىننىڭ سالدارىنان ادامنىڭ بۇكىل قان تامىرلارى جيىرىلىپ، قان الماسۋ قيىندايدى. جۇرەككە ۇلكەن اۋىرتپالىق تۇسەتىندىكتەن، جۇرەك تالماسىنا الىپ كەلەدى. ميعا باراتىن قان مولشەرى ازايىپ، ول ءوز كۇشىندە جۇمىس ىستەي المايدى. بارلىق اعزالارعا وتتەگى جەتىسپەگەندىكتەن، باس اۋىرىپ، جۇرەك سىزداپ، اياق-قول قاقسايدى. تەمەكى شەگەتىن انالار تاپقان بالانىڭ قان تۇيىرشىكتەرىنىڭ گەموگلوبينى كەم بولادى.

ءاربىر 13 سەكۋندتا ءبىر ادام تەمەكىنىڭ قۇربانى

جىل سايىن دۇنيەجۇزىندە تەمەكى شەگۋدىڭ سالدارىنان 4 ملن. ادام قايتىس بولادى ەكەن. مۇنى جىل بويىنا كۇن سايىن 25 ۇشاق اپاتقا ۇشىراعان جولاۋشىلاردىڭ سانىمەن سالىستىرۋعا بولا­دى. بۇگىندە جەر شارىندا 1,2 ملرد. ادام تەمەكى شەگەتىن كورىنەدى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ (ددسۇ) دەرەگى بويىنشا، 1997 جىلى تەمەكىدەن 3 ملن. ادام قايتىس  بولسا، بۇل كورسەتكىش جىل سايىن 33 پايىزعا ءوسىپ وتىرعان. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ەسەبىنە جۇگىنسەك، ەگەر جاعداي وزگەرمەسە، وندا تاياۋ جىلداردا تەمەكى جارتى ميلليارد ادامنىڭ تۇبىنە جەتۋى مۇمكىن. بۇل  كەلەڭسىز مالىمەت ۇرەيلەندىرىپ، ۇركىتۋ ءۇشىن ەمەس، ناقتى دەرەك. ەگەر جارنامالىق تۇرعىدا ناسيحات جاساۋعا تىيىم سالىنباسا، عاسىر سوڭىنا دەيىن جەر بەتىندە 1 ملرد. كىسى  تەمەكىنىڭ قۇربانىنا اينالماق. ال، شىلىم شەگەتىندەردىڭ 95 پايىزى وكپەنىڭ قاتەرلى ىسىگىنە ۇرىنادى. ددسۇ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، جەر شارىنداعى 2 ميلليارد ءجاسوسپىرىمنىڭ ساناسى نيكوتينمەن ۋلانعان.

امەريكالىق ءبىر عالىمنىڭ تەمەكىنىڭ ادامزاتقا قاۋىپتىلىگىن اتوم بومباسىمەن سالىستىرعانى بار. تومەندەگى ناقتى مالىمەتتەرگە قاراپ شىقساڭىز، بۇل ءسوزدىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىنە كوز جەتكىزەسىز.

قاتەرلى ىسىك (راك) اۋرۋلارىنان قازا بولعان ءار 100 ادامنىڭ 90-ى شىلىم شەگەتىندەر ەكەن.

تەمەكى ءتۇتىنى اۆتوموبيل تۇتىنىمەن سالىستىرعاندا 4 ەسە ۋلى.

ەگەر ادام 15 جاسىندا شىلىم شەگۋدى باستاسا، ونىڭ ءومىر ۇزاقتىعى 15 جىلعا قىسقارادى.

مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ بولجامى بويىنشا، كوپ كەشىكپەي تەمەكى بۇكىل جەر بەتىنىڭ 10 پايىز تۇرعىندارىن و دۇنيەگە اتتاندىرادى.

ءتۇتىندى ءار جۇتقان سايىن ادام ءومىرى قىسقارا تۇسەتىندىگى عىلىمدا دالەلدەنگەن.

دۇنيەجۇزى عالىمدارى ءبىر اۋىزدان قورىتىندىعا كەلگەن; وكپە راگى اۋرۋلارىنىڭ 90 پايىزى شىلىم شەگەتىندەردىڭ ۇلەسىنە تيەدى.

ەگەر شىلىم شەگۋشىلەر كۇنىنە 20 تال تەمەكى شەكسە، ولاردىڭ وكپەنىڭ قاتەرلى ىسىگى  اۋرۋىنا شالدىعۋ قاۋپى وزگەلەرگە قاراعاندا 10-15 ەسە ارتادى.

تەك ءبىر تال تەمەكى شەككەن ادام اعزاسىندا نيكوتيننىڭ زاردابى مەن بۇيرەك ۇستىندەگى بەزدەردەن بولىنەتىن اردەنامەن جانە نورادرەنامەن دەپ اتالاتىن گارمونداردىڭ جۇمىسى بۇزىلادى.

تۋبەركۋلەزبەن اۋىرعان ەرەسەك 100 ادامنىڭ 95-ءى ۇزاق ۋاقىت تەمەكى تارتقاندار.

ەركەكتەر جانە ايەلدەر اراسىنداعى جىنىستىق تابەتسىزدىكتىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - نيكوتين.

تەمەكى تۇتىنىندەگى ەڭ كوپ زاتتار - شايىر (سمولا), كومىر توتىعى، كانسەروگەندىك زاتتار جانە يوندالعان قورعاسىن.

الەمدە ءار 13 سەكۋندتا ءبىر ادام، ءار 65 سەكۋندتا بەس ادام تەمەكى كەسىرىنەن كوز جۇمادى.

اقش-تا تەمەكى سالدارىنان ولگەن ادامدار سانى ءتورت سوعىستا  ياعني، I, II دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا، كورەيا مەن ۆەتنام سوعىسىندا ولگەن امەريكاندىقتاردىڭ سانىنان اسىپ تۇسكەن.

سپورتتا ونەر كورسەتىپ جۇرگەن ادام شىلىم شەگۋدى باستاسا، ونىڭ كورسەتكىشتەرى 40 پايىزعا كۇرت تومەندەيدى.

ەگەر 100-120 ميلليگرامم نيكوتيندى ادامنىڭ تامىرىنا جىبەرسە، ول كىسى  سول ساتتە-اق و دۇنيەلىك بولادى.

40-50 جاسقا دەيىنگى ەركەكتەردىڭ اراسىندا جۇرەك اۋرۋىنان قايتىس بولعانداردىڭ 80 پايىزىنا تەمەكى سەبەپ بولعان.

اياق تامىرلارىنىڭ تىعىندالۋىنىڭ 90 پايىزى تەمەكىنىڭ سالدارى.

دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە، كولۋمبتىڭ امەريكا قۇرلىعىن اشقاننان بەرگى وسى ۋاقىتقا دەيىن شىلىم شەگۋدەن ەڭ كەمى 1 ميللياردتان استام ادام كوز جۇمعان.

تەمەكى سالدارىنان ومىرىمەن قوشتاسقان ادامداردىڭ سانى ەسىرتكى سالدارىنان ومىرمەن قوشتاسقان جاندار سانىنا قاراعاندا 13 ەسە كوپ.

تەمەكى تارتپايتىندارعا قاراعاندا تارتاتىنداردىڭ  اراسىندا كەنەتتەن ءولىپ كەتۋ 10 ەسە كوپ.

كۇنىنە 1 قوراپ تەمەكى تارتاتىن ادامنىڭ دەنەسىندە 20 جىلدا 7 كگ كۇيە مەن قاراماي جينالادى.

الەمدە  بولعان ءورتتىڭ 70 پايىزىنا تەمەكى تۇقىلىنىڭ ءوشىرۋسىز قالۋى سەبەپشى  بولعان.

«muftyat.kz» سايتى