مەملەكەت باسشىسىنىڭ «بو­لا­شاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا ەرلەردىڭ ەسىمىن ەل جادىندا ساقتاۋعا ىقپا­لىن تيگىزەتىن ءبىر ماسەلە ايتىل­عان-دى. ن.نازارباەۆ: «ۇلت ماق­تانىشى ءبىزدىڭ بۇرىنعى وتكەن با­تىر بابالارىمىز، داناگوي بيلە­رىمىز بەن جىراۋلارىمىز عا­نا بولماۋعا ءتيىس. مەن بۇگىنگى زامان­داس­تارىمىزدىڭ جەتىستىك­تەرىنىڭ تا­ريحىنا دا نازار اۋدارۋدى ۇسى­نامىن. بۇل يدەيانى «قازاق­ستانداعى 100 جاڭا ەسىم» جوباسى ارقىلى ىسكە اسىرعان ءجون. «قازاقستانداعى 100 جاڭا ەسىم» جوباسى – تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا تابىسقا جەتكەن، ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە تۇراتىن ءتۇرلى جاستاعى، سان-الۋان ەتنوس وكىلدەرىنىڭ تاريحى» دەگەن بولاتىن. پرەزيدەنت پارمەنىمەن قولعا الىنعان تىڭ جوبا مارەسىنە جەتتى.

تاۋەلسىز قازاقساننىڭ جىلناماسى جازىلىپ جاتقانىنا شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. باردى باعالاي ءبىلۋ، ەلگە ەرەن ەڭبەگىمەن ءھام ەرلىگىمەن تانىلعان تۇلعالاردى اسپەتتەۋ، ولاردىڭ ەسىمدەرىن حالىق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ازاتتىقتىڭ اق قۇسىنداي بولىپ باسىمىزعا قونعان باقتى ۇستاپ تۇرۋدىڭ ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك.

پرەزيدەنت كۇنى مەرەكەسىنە وراي ەلباسى ن.نازارباەۆ جالپىحالىقتىق داۋىس بەرۋ ارقىلى انىقتالعان «قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمى» جوباسىنىڭ جەڭىمپازدارىمەن جۇزدەستى.

بىرنەشە ايعا سوزىلعان ىرىكتەۋ مەن جالپىحالىقتىق داۋىس بەرۋ قورىتىندىسى بويىنشا «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» اتانىپ، حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە جانە ەلباسىمەن كەزدەسۋ مارتەبەسىنە يە بولعان جانداردىڭ اراسىندا مادەنيەت، رۋحانيات، عىلىم، سپورت سالالارىندا جارقىراي كورىنگەن ادامدار، ەرلىگىمەن ەلدىڭ العىسىنا بولەنگەن اسكەريلەر مەن باسقا دا سالا وكىلدەرى، مۇقتاج جاندارعا كومەك قولىن سوزۋدان ايانباعان مەتسەناتتار، تالاي قيىندىقتاردى ەڭسەرگەن ءتۇرلى تاعدىر يەلەرى بولدى.

اتاۋلى كۇنى ولارمەن ءجۇز­دەسكەن مەملەكەت باسشىسى:

– قادىرلى دوستار! بۇگىنگى كەز­دەسۋگە كەلگەندەرىڭىز ءۇشىن، قا­تىسىپ وتىرعاندارىڭىز ءۇشىن مەن وتە قۋانىشتىمىن! مەن ءۇشىن ەكى تۋعان كۇن بار. ءبىرىنشىسى، ءوز­دەرىڭىز بىلەتىندەي، ءوز تۋعان كۇنىم – 6 شىلدە. ەكىنشى تۋعان كۇنىم – 1 جەلتوقسان. بۇل – قازاق ەلى بۇكىل حالىق بولىپ تۇڭعىش رەت قا­زاق­ستان حالقى پرەزيدەنتىن ساي­لاعان كەز. سول سىنعا ءتۇسىپ، تۇڭعىش رەت 90 پايىزدان استام داۋىسقا يە بولدىم. سودان بەرى 26 جىل ءوتتى. سول كەزەڭ مەن قازىرگى كەزەڭ ەكى بولەك ءداۋىر. 26 جىلدا كوپ دۇنيە وزگەردى. 26 جىل بۇرىن ومىرگە كەلگەن بالا قازىر 26 جاس­تا عانا. بۇل ەڭبەككە ارالاساتىن ەڭ جاقسى كەزەڭ. بۇگىندە الەم العا قارىشتاپ بارادى. قازىر ەلدەر مەن ەلدەردىڭ، حالىقتار مەن حالىقتاردىڭ، ادامداردىڭ اراسىندا باسەكەلەستىك ورناعان ءداۋىر. سول ءۇشىن ۇنەمى اعىسقا قارسى جۇزگەندەي العا ۇمتىلۋ كەرەك. توقتاپ قالساڭ، تولقىن ارتقا سۇيرەپ اكەتەدى. باسقا دامىعان ەلدەرمەن ءبىر قاتاردا بولعىمىز كەلسە، ءبىز سانامىزدى دا جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. قازىر ەلىمىزدە جاستاردىڭ دامۋىنا بار­لىق جاعداي جاسالعان. تىڭ يدەيالاردى جۇزەگە اسىرىپ، تانىلۋىنا تولىق مۇمكىندىك بار. تەك وسى ءساتتى ۇتىمدى پايدالانۋ قاجەت. ويتكەنى جالىنداپ تۇرعان جاس بۋىننىڭ ۋاقىت كوشىنەن قالىپ قويماۋى وتە ماڭىزدى. سانا جاڭعىرماسا، ادام ەشقانداي جەتىستىككە جەتپەيدى، – دەدى.

پرەزيدەنت ءوز سوزىندە لاتىن قارپىنە كوشىرۋ جوباسىنا دا توقتالىپ، بۇل ۇدەرىستىڭ باستى ماقساتىن اتاپ ءوتتى.

– بۇگىندە عىلىم مەن ءما­دە­نيەتكە قاتىستى اقپاراتتىڭ 70 پايىزدان استامى اعىلشىن تىلىندە تارالادى. ءبىز ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋگە كوشەتىنىمىزدى جاريالادىق. 2020 جىلعا قاراي مەكتەپ بىتىرۋشىلەر اعىلشىن ءتىلىن ءبىلىپ شىعادى. ياعني ول بالالار لاتىن ءالىپبيىن بىلەدى دەگەن ءسوز. جاستارىمىز قازىردىڭ وزىندە اعىلشىن ءتىلىن جاقسى مەڭگەرىپ الدى. زامانعا ساي بولۋ، بولاشاقتىڭ كوشىنە ىلەسۋ ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن كەرەك. لاتىن قارپىنە كوشۋ دامىپ كەلە جاتقان ورتاق اقپارات الەمىنە ەنۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرەدى، – دەدى ەلباسى.

سونىمەن قاتار قازاقستان پرە­زيدەنتى «جاڭا گۋمانيتارلىق ءبىلىم» جانە «تۋعان جەر» جوبا­لارىنىڭ ىسكە اسىرىلۋ بارىسى تۋرالى ايتىپ ءوتتى.

– ەگەر ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ دامۋى تۋرالى ايتار بولساق، ۇلتتىڭ ءتىلىن جاڭعىرتقىمىز كەلسە، الەم­نىڭ ۇزدىك ءبىلىمىن انا تىلىمىزدە الۋى­مىز كەرەك. ەكونوميكاعا قاتىس­تى ىرگەلى ەڭبەكتەردى، الەم­نىڭ ۇلى فيلوسوفتارىنىڭ، وي­شىل­دارىنىڭ كىتاپتارىن قازاق تىلىندە وقۋىمىز كەرەك. كلاسسيك جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىندە وقي الۋعا مۇمكىندىك جاسالۋعا ءتيىس. گۋمانيتارلىق جاڭ­عىرۋعا وسى كىتاپتاردى اۋدا­رۋ­دىڭ دا ىقپالى زور بولادى. «جاڭا گۋمانيتارلىق ءبىلىم» جو­­باسى اياسىندا ۇزدىك 100 وقۋ­لىق­تى قازاق تىلىنە اۋدارۋ ماسەلەسى قا­راستىرىلعان. «تۋعان جەر» جوباسى بويىنشا مىنانى ايتۋعا بولادى. پاتريوتيزم، وتاندى ءسۇيۋ تۋعان وتباسى مەن تۋىپ-وسكەن وڭىرىڭنەن باستالادى. ءبىز كىشى وتانىمىز ارقىلى بۇكىل قازاقستاندى سۇيەمىز. قازىر ەلىمىزدىڭ مەتسەناتتارى تۋعان جەرىنە بارىپ، با­لاباقشا، مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالار سالىپ جاتىر. جالپى العاندا، وسى باعىتتا 720-دان استام جوبا ىسكە استى، – دەدى ەلباسى.

مەملەكەت باسشىسى «قازاق­ستان­نىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرا­فياسى» جوباسىنىڭ حالقى­مىز ءۇشىن ءمانى زور ەكەنىن ايتىپ، «جا­ھانداعى زاماناۋي قازاق­ستان­دىق مادەنيەت» باعدارلاماسىنىڭ مىندەتتەرىن اتاپ ءوتتى.

– ءبىز الەمدەگى كيەلى جەرلەر مەن ولاردىڭ تاريحى تۋرالى جاق­سى بىلەمىز. ال قازاقستاندا ونداي جەرلەر جوق پا؟ قازىرگى كەزدە وسىنداي كيەلى 100 ورىندى انىق­تاۋ جونىندە مىندەت قويىلدى. ولار تۋريستىك ورىنعا اينالاتىن بو­لادى. ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز بۇكىل الەمگە تانىلۋعا ءتيىس. ال «جا­ھان­داعى زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» جوباسى ءبىزدىڭ مادەني بايلىعىمىزدى دۇنيە جۇزىنە تانىتۋى كەرەك، – دەدى ول.

ەلباسى «قازاقستانداعى 100 جاڭا ەسىم» جوباسىن ىسكە اسى­رۋ­دىڭ ماڭىزدىلىعىنا نازار اۋدارىپ، كەزدەسۋگە قاتىسۋشىلارعا قو­عام تاراپىنان ارتىلعان جاۋاپ­كەر­شىلىكتىڭ مول ەكەنىن ەسكەرتتى.

– سىزدەر بايقاۋدىڭ ىرىكتەۋ تۋرىنان وتتىڭىزدەر. داۋىس بەرۋ ين­تەرنەت ارقىلى جۇرگىزىلدى. ءسىز­دەر – بىرەگەي تۇلعاسىزدار. تاۋەل­سىزدىگىمىز سىزدەرگە تالانت­تارى­ڭىز­دى شىڭداپ، بولا­شاق­قا جول سالۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءسىز­­دەر ءوس­كەلەڭ ۇرپاققا ۇلگى بو­لا­سىز­دار، – دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

جالپى، ەسىمى ەل جادىندا بولۋعا لايىق دەپ ۇسىنىلعان ادام­دار­دىڭ سانى 2 مىڭنان اسىپ تۇسكەن-ءدى. ارنايى جۇمىس توبى ولار­دىڭ ىشىنەن 300 ادامدى ىرىكتەپ الدى. سول 300-ءدىڭ ىشىندەگى ۇزدىك­تەرىن ەل حالقى ونلاين دا­ۋىس بەرۋ ارقىلى تاڭدادى.

ۇزدىك شىق­قان جۇزدىكتىڭ قاتارىندا جاس كوم­پو­زيتور، پيانيست، حالىق­ارالىق كونكۋرستاردىڭ لاۋرەاتى راحات-بي ابدىساعين دە بار. جاسى 18-دەن ەندى اسقان بوزبالا باح، گايدن، موتسارتتان باس­تاپ قازىرگى كلاسسيكتەرگە دەيىنگى الەم­دىك كلاسسيكا جاۋھارلارى جيناق­تالعان دۇنيەجۇزىلىك قور قور­جىنىنا تۋىندىلارى ەنگەن جال­عىز قازاقستاندىق كومپو­زيتور. ەۋروپانىڭ، ازيا مەن امە­ري­كانىڭ تانىمال ءان­شى­لەرى، كامە­رالىق انسامبلدەرى مەن سيم­فو­نيالىق وركەسترلەرى را­حات-بي­دىڭ شىعارمالارىن ورىن­دايدى. ەلباسىمەن كەزدەسۋ كەزىندە راحات-بي ابدىساعين ءوزىنىڭ 13 جاسىندا جازعان تۋىندىسىن پيانينومەن ورىنداپ بەردى.

مەملەكەت باسشىسى: – مەن كەشكىلىك موتسارتتى تىڭ­داعاندى ۇناتامىن. ەندى سەنى دە تىڭدايتىن بولامىن. شىعار­ماشىلىق تابىس تىلەيمىن، قازاق­تىڭ اتىن الەمگە تانىتا بەر! – دەپ باتاسىن بەردى.

قازاقستاندى شەت مەملەكەتتەرگە تانىتىپ جۇرگەن جانداردىڭ ءبىرى ەرنۇر رىسماعامبەتوۆ. فيزيك عالىم 11-سىنىپتا وقىپ ءجۇرىپ كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنەن وقۋعا شاقىرتۋ العان. كاليفورنيا تەحنولوگيا ينستيتۋتىن، لون­دون كوللەدج ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىر­گەن، نيۋ-يوركتە «JP Morgan Chase» ينۆەستيتسيالىق بانكىندە تاعى­لىم­دامادان وتكەن. NASA-دا جۇمىس ىستەپ، عارىشقا SpaceX ۇشۋ اپپاراتىن جىبەرۋگە اتسا­لىسقان قازاق بالاسى قازىر جاس عا­لىمداردى دايىنداۋمەن شۇعىل­دانىپ ءجۇر. ەرنۇردىڭ شاكىرتتەرى 5 جىل ىشىندە حالىقارالىق ءبىلىم سايىستارىندا 6 التىن، 15 كۇمىس، 3 قولا مەدال جەڭىپ العانىن ەس­كەر­سەك، جۇمىسى جەمىستى دەۋگە بولادى.

– مەن قوعامعا بۇدان دا زور ۇلەس قوسقىم كەلەدى. 2009 جىلدان باستاپ مەكتەپ وقۋشىلارىن فيزيكا ءپانى بويىنشا دۇنيەجۇزىلىك وليمپيادالارعا دايىنداي باستا­دىم. مەكسيكاعا بارىپ 2 ال­تىن مەدال، تايلاندتان 3 التىن مەدال الدىق. ءبىزدىڭ ەلىمىز الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك 10 مەملەكەتىنىڭ قاتارىنان كورىندى. «قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمى» جوباسىندا جولىم بولىپ، ەلباسى ن.نازارباەۆپەن كەزدەسۋ مارتەبەسىن يەلەنگەنىم ءۇشىن قۋانىشتىمىن،– دەدى ەرنۇر رىسماعامبەتوۆ.

تاعدىردىڭ سوققىسىنا مويى­ماي، بويىنا بىتكەن دارىنىن ۇشتاپ جۇرگەن دارا تۇلعالاردىڭ ءبىرى – سايدا قالىقوۆا. 9 جاسىندا كورۋ قابىلەتىنەن ايىرىلسا دا، ءومىر مەن ونەرگە دەگەن قۇلشىنىسى العا جەتەلەگەن سايدا بۇگىندە استانا قالاسى مەملەكەتتىك اكادەميالىق فيلارمونياسىنىڭ ءسوليسى، بىرقاتار مۋزىكالىق شىعارمالاردىڭ اۆتورى. بۇعان دەيىن حالىقارالىق بايقاۋلاردا لاۋرەات اتانعان. وسى كەشتە ساحناعا كوتەرىلگەن سايدا ەلباسى مەن قاتىسۋشىلارعا ارناپ ءوزىنىڭ شىعارماسىن ورىنداپ بەردى. قايسار قىزعا ءتانتى بولىپ، ونەرىنە قول سوققان ەلباسى: – راحمەت، سايدا. وسى جو­لىڭ­­نان اينىما. سەن قانشا ادام­­دارعا، جاستارعا ۇلگى-ونەگە بولا­سىڭ، ادامنىڭ مۇمكىندىگى شەكسىز ەكە­نىن كورسەتەسىڭ. باقىتتى بول. ۇزاق عۇمىر تىلەيمىن. ءالى تالاي شى­عار­مالاردى دۇنيەگە اكەلىپ، ءبىزدى قۋان­تاتىنىڭا سەنىمدىمىن! – دەدى.

«امازون»، «گۋگل»، «مايك­راسوفت» سىندى الىپ كومپانيالاردا جۇمىس ىستەيتىن جاس­تار دا وسى كەشكە قاتىسۋ مۇمكىن­دىگىن الدى. بىرنەشە ستارتاپ جو­با­لار­دىڭ اۆتورى، جاس ونەرتاپقىش سان­جار مىرزاعالىم ەلىمىزدى ءبا­سەكەگە قابىلەتتى ەلدەردىڭ سانا­تىنا قوسۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ ءجۇر­گەن ازامات دەسەك ارتىق ايتپايمىز. بۇگىندە جاسى 23-تەن ەندى اسقان بوزبالا ەلباسىنىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىندە:

– مەن ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى، جو­لى­مىزدى ايگىلى ستيۆ دجو­ب­س­تىڭ تاريحىنا ۇقساتامىن. ستيۆ دجوبس ءوزىنىڭ ستارتاپ يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋدى گاراجدا باستاسا، ءبىز وزىمىزدىكىن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ  جەرتولەسىندە باستادىق. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن «ەكوسوكي» دەپ اتالاتىن ەلەكتر قۋاتىن ۇنەم­دەيتىن ينتەللەكتۋالدى جۇيەنى ويلاپ تاپتىق. جالپى قازاق­ستاندا ەلەكتر قۋاتىن دۇرىس قول­داناتىن بولساق، وندا 5 ملرد كيلوۆاتت ساعاتقا جۋىق ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك الار ەدىك. ال بۇل 70 ملرد تەڭگە تۇتىنۋشىنىڭ قالتاسىندا قالادى دەگەن ءسوز. سونىمەن قاتار ول ەكولوگياعا دا جاقسى اسەرىن تيگىزەدى، – دەدى.

عالىم، نازارباەۆ ۋنيۆەر­سي­تەتىنىڭ وقىتۋشىسى، بيولوگيا ماگيسترى، حالىقارالىق قاتەر­لى ىسىككە قارسى كۇرەس ۇيىمى گرانتى­نىڭ يەگەرى زارينا ساۋىتباەۆا راك جاسۋشالارىنىڭ دامۋىن، قا­تەر­لى ىسىكتىڭ دياگنوستيكاسىن، وعان قارسى كۇرەس جولدارىن تەرەڭ زەرت­تەپ جۇرگەن جانداردىڭ ءبىرى. مان­چەستەر ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، بازەل، بوستون قالالارىنداعى مە­دي­تسي­نا مەكتەپتەرىندە تاعىلىم­دا­مادان وتكەن ول بۇگىندە ستۋدەنت­تەردى باسەكەگە قابىلەتتى مامان، ءوز سالاسىنىڭ بىلگىرى رەتىندە قا­لىپ­تاستىرۋعا ەڭبەگىن سىڭىرۋدە. زارينا ساۋىتباەۆا ونكولوگيا سالاسىنداعى جەتىستىكتەرى تۋرالى:

– وقۋ بارىسىندا ءبىزدىڭ زەرتتەۋ توبىمىز قاتەرلى ىسىكتىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ سوقتىراتىن اقۋىز ءتۇرىن انىقتادى. ديپلومدى وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە قورعادىم. كەزەكتى دەمالىس كەزىندە قوستا­ناي­داعى ونكولوگيالىق ديسپانسەردە تاجىريبە جيناقتادىم. ول وڭاي بولعان جوق، تالاي ۇي­قىسىز تۇندەردى وتكىزدىك، كەيبىر ءتاجى­ريبەمىزدىڭ ناتيجەسى ءساتسىز بولدى. بىراق سوعان قاراماستان العان باعىتىمىزدان اينىعان جوقپىز. سەبەبى ءدال قازىر ورىندالماعان نارسە ەرتەڭ جۇزەگە اسۋى مۇمكىن ەكەنىن ءبىز تۇسىندىك، – دەيدى ول.

جاس عالىمنىڭ اڭگىمەسىن تىڭ­داعان مەملەكەت باسشىسى:

– قازىر ونكولوگيالىق اۋرۋلار ماسەلەسىن الەم عالىمدارى شەشۋگە تىرىسىپ جاتىر. مەن مەديتسينا سالاسىن ۇنەمى باقىلاپ وتىرامىن. وعان كوپ قارجى ءبولىنىپ، عا­لىم­دارىمىز وسى جۇمىسپەن شۇعىل­دانۋدا. ماماندار 2040 جىلعا دەيىن قاتەرلى ىسىكتى ەمدەپ جازاتىن ءدارى ويلاپ تابۋعا ۋادە ەتتى، ال قا­زاقستاندا ونى بار­لى­عى­نان بۇرىن شەشۋ مۇمكىندىگى تۋىپ وتىر. قازىر مەنىڭ تاپسىرمام­مەن ارنايى ونكولوگيالىق ورتالىق قۇ­رى­لۋدا. مەنىڭشە، سەن وسى ورتا­لىق­تىڭ باسشىسى بولۋعا لايىق­سىڭ، – دەپ جىگەرلەندىرە سويلەدى.

ۇلى ىستەر ۇمىتىلماۋعا ءتيىس. حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا، تاڭداۋىنا يە بولعان 100 ەسىم ەلدىڭ ەسىندە قالۋعا ابدەن لايىق ەكەنى انىق. ەلباسى جوبانىڭ بىرنەشە قاتىسۋشىسىنىڭ جەتكەن جەتىستىگىمەن تانىسىپ، قازاق­ستان­دىقتاردىڭ تۇلعالىق تۇرعىدان دا­مۋىنا ىقپال ەتەتىنىن اتاپ كور­سەتتى. ولارعا جىلى لەبىزىن ءبىل­دى­رىپ، بارشاسىنا جار­قىن بولاشاق تىلەدى.

القالى باسقوسۋ سوڭىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ:

– سىزدەر بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق­ستاننىڭ كەلبەتىسىزدەر. ەلىمىز­دى جارقىن بولاشاققا باستاي­تىن جاستاردىڭ الدىڭعى شەبىندە ءسىز­دەر تۇرسىزدار! بۇگىنگى كەزدەسۋ­گە قاتىسقانىم ءۇشىن مەن وتە قۋا­نىش­تىمىن. سىزدەردىڭ ارقايسى­سىڭىز تۋرالى فيلم ءتۇسىرىپ، كىتاپ جازۋعا بولادى. ادامدار ودان شابىت الادى. بارشاڭىزدى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن. جاستارىمىز ماقسات-مۇراتقا جەتۋ ءۇشىن ۇنەمى العا ۇمتىلۋعا ءتيىس، – دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى.

ءىلياس اقباي

Abai.kz